تاملی بر نقش رسانه در براندازی سیاسی و جنگ اطلاعاتی از عملیات آژاکس تا گیوتین‌های نرم مجازی !
یکی از زمینه‌های آغاز این انقلاب بزرگ رسانه محور به منطقه پر رمز و راز بالکان در اروپای شرق برمی‌گردد. منطقه ای که به مثابه چهارراه حوادث و پل پیوند شرق و غرب عالم، همواره محل مناقشه و نا آرامی بوده.
خبرگزاری تسنیم- محسن سوهانی*
«اکنون ساعت دقیقاً 12 نیمه شب است...». این جمله به ظاهر معمولی، در واقع پیام رمز رادیو بی‌بی‌سی بود که طی فراز و نشیب‌هایی، در 28 مردادماه سال 1332، یکی از خاص‌ترین و نمادین ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران را رقم زد.
کودتایی که سالها بعد بیگانگان از دست پنهان خود در آن پرده برداشتند. شبکه چهار رادیوی بی.بی.سی در روز 22 آگوست 2005 برنامه ای از سری برنامه‌های موسوم به «داکیومنت/ سند» با عنوان «یک کودتای خیلی بریتانیایی» پخش کرد. در این برنامه که توسط «مایک تامپسون» مجری و برنامه ساز شناخته شده این شبکه تولید شد و بعدا چندین جایزه رسانه ای هم دریافت کرد، تصریح شد قبل از کودتا گوینده خبر بی بی سی فارسی با اعلام جمله «اکنون ساعت دقیقا 12 نیمه شب است» به جای جمله همیشگی «اکنون ساعت 12 نیمه شب است» پیامی رمزی به عاملان داخلی کودتای آمریکایی-انگلیسی در ایران مخابره کرد.
تی پی آژاکس (T.P. AJAX) اسم رمز عملیات سازمان سیا در کودتای 28 مرداد است که یکی از شاخص‌ترین اقدامات براندازانه و برون مرزی این سازمان اطلاعاتی محسوب می‌شود. AJAX نام تجاری یک ماده پاک‌کننده و شوینده شرکت «کلگیت پالمولیو» است که در آمریکا و اروپا استفاده می‌شود. این ماده هنوز هم به همین نام در بازار موجود است. T.P. مخفف نام حزب توده TUDEH PARTY است. منظور از این نام، عملیات پاکسازی حزب توده از ایران است. دستور عملیات کودتا از طرف چرچیل به خاطر انتقام ملی شدن صنعت نفت و از طرف آیزنهاور به خاطر ترس از حاکم شدن کمونیسم بر ایران صادر شده بود. شاه نیز بنا به بقا و منافع شخصی اش با آنان هم دست و هم داستان گشت.
از آن سالها تا به امروز، با گسترش رسانه های جمعی و توسعه ی ابزار فن آوری اطلاعات، به ویژه ظهور و بروز عرصه ی وب، نقش رسانه ها نیز در اقدامات براندازانه پیچیده تر و پر رنگ تر شد. این روزها فرقی نمی کند کاسب باشی یا دانشمند، افسر اطلاعاتی یا یک شهروند ساده، جهان امروز، عصر جنگ اطلاعات است. همه ی ما در مناسبات و معادلات زندگی خود محتاج اطلاعاتی هستم که نتایج را رقم می زنند و دست برنده را تعیین می کنند. در عصری به سر می بریم که رسانه های اثربخش جمعی، مرز بین مجاز و واقعیت را برداشته اند و مفهوم قدرت به مثابه یک آفرینش، در سیر عبور از ساحت های نرم، هوشمند و گزنده در حال تغییر مداوم است. در این بین "خلاقیت"، دست برتر تعیین کننده به شمار می رود و ریشه های اصلی "بازی خلاقانه ی قدرت"، "بر بستر ابزار فرهنگ و رسانه های نوین" در عصر معاصر، به تفکرات تئوریسین های اطلاعاتی چون جین شارپ می گردد . در آغاز قرن 21 با رشد و توسعه چشمگیر ابزار ارتباط جمعی، گسترش چرخه آزاد اطلاعات و افزایش آگاهی عمومی، جهان با تغییر مناسباتش وارد فصل تازه ای شد. دورانی که در آن "شوالیه های عملیات روانی" و "سوارکان رسانه ای" فاتحان شطرنج قدرت و سیاست جهان شدند. روند ادامه داری که با توسعه روزافزون ابزار رسانه، سرعت تغییر معادلات آن دارد به ثانیه و چه بسا کسری از آن نزدیک می شود و هر روز ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد.
یکی از زمینه‌های آغاز این انقلاب بزرگ رسانه محور به منطقه پر رمز و راز بالکان در اروپای شرق بر می گردد. منطقه ای که به مثابه چهارراه حوادث و پل پیوند شرق و غرب عالم، همواره محل مناقشه و نا آرامی بوده. یکی از آخرین چشمه‌هایش، فاجعه خونین نسل کشی مسلمانان در بوسنی و هرزگوین.
در اواسط دهه 90 میلادی، جامعه عملیات روانی بر دگرگونی این حوزه در عرصه های دیداری ـ شنیداری و تا حدود کمی رسانه‌های مبتنی بر شبکه‌های رایانه‌ای استوار بود. در همان سال ها دانشکده دفاع ملی آمریکا پیش‌بینی کرد که فضای سایبر ممکن است به عرصه نبرد جنگجویان اطلاعاتی تبدیل شود و برخی فناوری های موجود یا در دست تولید برای عملیات روانی را که در اواسط دهه 1980 حتی قابل تصور هم نبود، به تفصیل معرفی کرد. این آینده پژوهی برگ برنده بزرگی بود. در جنگ داخلی بوسنی، تمامی جناح های درگیر برای تحقق اهداف تبلیغاتی خود اقدام به کنترل کامل یا استفاده شدید از شبکه های رادیو تلویزیونی داخلی و بهره برداری از رسانه‌های غربی می کردند. هم چنین، ایستگاههای ارسال و پخش مجدد برنامه‌های رادیو تلویزیونی، به عنوان اهداف نظامی اولویت دار تلقی می شدند که به دست‌آوردن یا از دست‌دادن آن ها به معنای پیروزی یا شکست در جنگ نرم بود. متخصصان عملیات روانی آمریکایی هنگامی که به عنوان بخشی از نیروهای اجرایی سازمان ملل، برای برقراری پیمان صلح دیتون وارد این درگیری شدند، با یک روند تولید محصولات رسانه ای در زمینه عملیات روانی مواجه شدند که می‌توانست با تولیدات تجاری غیرنظامی رقابت کند. جمهوری اسلامی ایران نیز که اهمیت موضوع را دریافته بود، از همان ابتدای جنگ با یک رادیو و بعدها تلویزیونی به نام سحر بوسنی به میدان آمد که در زمان خود نقش و تاثیر به سزایی در ساماندهی افکار مسلمانان منطقه داشت. بنابر این آمریکایی ها در اولین گام اقدام به استخدام متخصصان و تولیدکنندگان رسانه ای غیرنظامی کردند و پیشرفته‌ترین تجهیزات ویدئویی را به کار گرفتند. در ادامه نیز با تکیه بر ابزار روز، به ویژه رسانه های وب محور و فضای مجازی به تدریج گوی سبقت را از رقیبانی چون ایران ربودند و مالکیت سطح عمومی افکار منطقه را به تصاحب خویش در آوردند ...
آنجلا لانگو که در آن زمان در خصوص نقش اینترنت در عملیات روانی قلم می‌زد، معتقد بود بستر اینترنت به دشمنان اجازه می‌دهد تا به شکل نامتقارنی در قلمرو اطلاعات وارد عمل شوند و با کمترین سرمایه‌گذاری، به نتایج استراتژیک دست یافته، افکار عمومی را تحت تأثیر قرار دهند و حالتی از تخاصم منطقه‌ای علیه آمریکا ایجاد کنند. پاشنه آشیل و فرصت مغتنمی که متاسفانه به کارگیری اش بر علیه آمریکای صاحبِ فن آوری تا به امروز ممکن نشده است. وقایع بالکان سرآغاز عصر جدید رسانه بود. در نهایت این آمریکایی های صاحب فن در رسانه بودند که بالکان سرکش را رام کردند. با گذشت سال ها از آن ماجراها و وقایع مشابه، مفاهیمی چون "رسانه"، "عملیات روانی" و "جنگ اطلاعاتی" با یک دیگر پیوند خوردند و به "مدیریت رسانه" به عنوان دانش و تخصصی چندوجهی با ویژگی مطالعات میان رشته ای و جنبه های مهم تکنولوژیک و فناوری محور، معنای تازه ای بخشیدند. نبرد قدرت در عرصه بین الملل نیز با عبور از فضای سخت وارد ساحت نرم و هوشمند شد.
به تدریج این نظریات تکمیل تر شد و تحت عنوان قدرت هوشمند (smart power) فصل تازه ای را رقم زد. جنگی که دشمن در آن از هر سه شیوه ی سخت، نیمه سخت و نرم بهره می‌گیرد اما در عین حال بیشترین تمرکز و اصلی‌ترین سرمایه‌گذاری را در جنگ نرم دارد. نبردی نامحسوس با آثاری مخرب‌تر و ویرانگرتر از جنگ‌های نظامی با هزینه‌های کمتر و تأثیر بیشتر و طولانی مدت تر... .
یکی از آخرین و برجسته ترین نمونه ها ی این موضوع که با محوریت پر رنگ رسانه های نوین و تعاملی صورت گرفت، خنثی سازی کودتای ترکیه بود. به رسم تمام کودتاها، کودتاچیان با تصرف رادیو و تلویزیون در شبکه تی آر تی ترکیه بیانیه خود را قرائت و اعلام کردند که به زودی قانون اساسی جدید را تدوین و صادر خواهند کرد. اما در ساعت حدود دو و ده دقیقه بامداد پخش پیام تصویری اردوغان از رسانه اجتماعی فیس تایم و از طریق گوشی موبایل مجری شبکه سی ان ان ترکیه باعث شد که به نوعی آب بر روی آتشی پاشیده شود که کودتاچیان رقم زده بودند. اردوغان از مردم خواست که به خیابان ها بیایند. در ساعت 5 و 15 دقیقه صبح هر چند کودتاچیان استودیو تلویزیون "سی ان ان ترک" را که برای اولین بار صدای اردوغان را از طریق رسانه اجتماعی فیس تایم پخش کرده بود، تسخیر کردند اما دیگر کار از کار گذشته و در ساعت 5 و 30 دقیقه اردوغان با استقبال هواداران وارد فرودگاه استانبول شد.
در شرایطی که رقبای منطقه ای چون ترکیه در فضای مدیریت "رسانه"، "فضای مجازی" و "عملیات روانی" رشد عجیب و چشمگیری داشته اند، توجه به این حوزه های "دانش و تخصص ترکیبی و میان رشته ای" در جمهوری اسلامی ایران، چه در سطح مطالعاتی و نظریه پردازی و چه در حوزه عملیاتی یک مهم حیاتی و ضرورت به مثابه "خط مقدم جبهه جنگ" تلقی می شود. نگارنده به عنوان پژوهشگر و فعال این حوزه وظیفه می دانم در شرایط خاص امروز کشورمان زنگ خطر را برای مسئولان امر به صدا در آورم. از افکار عمومی در برابر سیگنال های روانگردان محافظت کنیم. حیف است از ایرانمان که به رغم داشتن بالاترین شاخصه های امنیت در یکی از نا امن ترین مناطق جهان، دچار تزلزل امنیت روانی در بین مردمانش باشد. با نظری به وقایع اخیر که منجر به شکاف، تضاد و درگیری آشکار در عالی ترین سطوح مقامات کشور و بی اعتمادی بین مردم شده است، مراقب تهدیدات بزرگ این جنگ پیچیده، از جمله عدم درک درست از واژه های تخصصی و میان رشته ای چون "عملیات روانی" با خیل مدعیان کارنابلدی که دفاع بدشان خود بزرگترین آسیب است و خالی ماندن سنگر مهم "رسانه های مجازی" باشیم که علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد.
*پژوهشگر دکترای مدیریت رسانه
انتهای پیام/