«معجزه آبخیزداری»| پروژه‌ای که ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آب جدید و ۷۰ میلیون تن محصول کشاورزی تولید می‌کند
فرود شریفی ضمن تأکید بر اینکه با آبخیزداری استحصال بیش از ۱۰۰ میلیاردمترمکعب آب (یعنی معادل مصرف فعلی کشور) امکان دارد، خاطرنشان کرد : طبق اعلام بانک جهانی شکست بسیاری از طرحهای اقتصادی در کشورهای آسیایی پیامد عدم توجه به آبخیزداری اتفاق افتاده است.
خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسی‌های ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» - بخش سوم
اشاره | روز تعطیل و غیرتعطیل نمی‌شناسد؛ با وجودی که عصر روز تعطیل است با خودروی شخصی‌اش روانه می‌شویم به کیلومتر 10 جاده مخصوص کرج. جایی که حدود 30 سال تحقیقات مختلف آبخیزداری انجام داده است و ظرفیتها و توانمندیهای آب و خاک کشور به خوبی می‌شناسد: پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور. در پژوهشکده مهمان دکتر «فرود شریفی» استاد تمام و عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری هستیم. مهمترین مسئولیت اجرایی ایشان «معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری» بوده است. دکتر شریفی که دارای کتب و مقالات زیادی در زمینه آبخیزداری است، خود را محدود به پژوهشهای دانشگاهی نکرده و حاصل دستاوردهای علمی خود در زمینه آبخیزداری را در منطقه‌ای نزدیک تهران به نام «وردیج» عملیاتی ساخته؛ که تحسین مسئولین و کارشناسان را برانگیخته است. وی در این گفتگو به نکات مهم و اساسی اشاره می‌کند؛ خلاصه مطالبی که ایشان بدان اشاره می‌کند عبارت است از:
- آبخیزداری عبارت است از مدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف معین شده در آبخیز.
- آبخیزداری یک فرایند رفت و برگشتی برای برنامه‌‌ریزی یکپارچه مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینه‌سازی تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه (آب و خاک) می‌باشد.
- بانک جهانی در یکی از نشریات خود رسماً اعتراف می‌کند علت شکست طرحهای توسعه اقتصادی درکشورهای آسیائی عدم توجه به آبخیزداری بوده است.
- آبخیزداری آثار و فواید بسیار زیاد و متعددی در کشور دارد از جمله این آثار میتوان به کاهش تبخیر نزولات جوی، استحصال آب، تغذیه سفره‌های زیرزمین، افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک، افزایش محصول، کاهش شوری آبهای زیرزمینی، کنترل سیلاب و غیره اشاره کرد.
- با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی میتوان سالانه بیش از 100 میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد.
- از عوامل موفقیت آبخیزداری در کشور این بود که آبخیزداری در شکل به صورت مشارکت جوامع محلی شکل گرفت، به طوری که نیاز و خواست و معیشت مردم و جوامع محلی مدنظر واقع شد و از توان و ظرفیت جوامع محلی برای آبخیزداری استفاده شد.
- فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی و به دور از بروکراسی و پیچیدگیهای دست و پا گیر و غیر ضرور و مهلک در انجام طرحهای آبخیزداری عامل اصلی توفیقات آبخیزداری در دهه هفتاد بود.
- متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد. فردا دیر است.
بخش اول گفتگوی تفصیلی با دکتر فرود شریفی در ادامه دنبال کنید:
تسنیم: آقای دکتر از پذیرایی‌تان خیلی ممنون و سپاسگزاریم؛ به عنوان اولین سوال بفرمایید تعریف شما از آبخیزداری چیست؟
شریفی: برای تعریف آبخیزداری ابتدا باید آبخیز را تعریف کرد؛ تعریف آبخیز دو وجه دارد. یکی وجه ایستای فیزیوگرافیک هیدرولوژیک آن ودیگری وجه پویای کارکردی آن است. در وجه اول آبخیز عبارت است از پهنه‌ای که تمام رواناب ناشی از باران وارد بر آن را به همراه رسوبات و مواد محلول در آن رواناب، یک آبراهه یا یک آب انباشت اعم از تالاب دریاچه،دریا و یا چاله‌های کویری دریافت می‌کنند. در وجه دوم آبخیز یک اکوسیستم پویا و یکپارچه اجتماعی اقتصادی و بیوفیزیکی است که بالقوه مشتمل بر جوامع روستائی و عشایری و شهری، مناطق کشاورزی و جنگلی و مرتعی و تفرجگاهی، زیستگاههای حیات وحش و آبزیان منابع آب و حتی محدوده های صنعتی، خدماتی و تأسیسات ارتباطی می‌باشد.
بر این اساس آبخیزداری نیز دارای تعاریف متعددی است؛ در یک تعریف بسیط و عام، آبخیزداری مدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف معین شده در آبخیز است. به همین دلیل در دهه‌های پیشین بر حسب مساحت و کاربری غالب اراضی، آبخیزداری گاهی به مدیریت اراضی ملی و گاه به مدیریت اراضی کشاورزی و یا به مدیریت منابع آب تعبیر شده است. این در حالی است که امروزه با توجه به تعدد کاربریها و پیچیدگی دخالتهای انسان در یک حوزه و بر اساس جدیدترین اصول مدیریت، از آبخیزداری تعاریف کاملتری ارائه شده است. در معنای امروزی آبخیزداری این چنین گفته‌اند: آبخیزداری یک فرایند رفت و برگشتی Iterative برای برنامه ریزی یکپارچه Integrated و مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینه سازی تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه یعنی آب و خاک است.
تسنیم: فلسفه وجودی آبخیزداری و آثار فواید انجام عملیات آبخیزداری در کشور چیست؟
شریفی: آبخیزداری آثار و فواید بسیار زیاد و متعددی در کشور دارد؛ با انجام عملیات آبخیزداری میزان آب چشمه‌ها، قنوات و چاهها افزایش می یابد و آبخیزداری در کاهش شوری آبهای زیرزمینی و کاهش فرسایش خاک تأثیر بسزایی دارد. عملیات آبخیزداری سبب افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک شده و در نتیجه افزایش محصولات کشاورزی را به دنبال خواهد شد. با انجام عملیات آبخیزداری میتوان از ورود سالیانه 250 میلیون مترمکعب رسوب به مخازن سدها جلوگیری کرد. آبخیزداری میزان رسوب ورودی به شبکه‌های آبیاری، انهار کشاورزی و مزارع را کاهش می‌دهد و در نتیجه میتوان از صرف هزینه های گزاف لایروبی پیشگیری کرد. با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی میتوان سالانه بیش از 100 میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد و از هدر رفت و تبخیر بی رویه آب جلوگیری کرد. با چنین فلسفه‌ای آبخیزداری در کشور مورد اقبال واقع گردید و توسعه یافت و پس از انقلاب اسلامی، بیش از 18000 پروژه آبخیزداری در سطح حدود 3000 آبادی اجرا شد. البته در حال حاضر نیز با توجه به نیاز به توسعه کشاورزی و صنایع و رشد روزافزون جمعیت، ضرورت توسعه فعالیتهای آبخیزداری وجود دارد. برای این منظور تداوم مشارکت مردم و بهره برداران محلی وحمایتهای مسئولین میتواند ضامن استمرار آثار و برکات آبخیزداری باشد.
تسنیم: آقای دکتر آیا تفاوتی میان آبخیزداری و مفاهیمی مثل حفاظت از محیط زیست و آمایش سرزمین وجود دارد؟
شریفی: به لحاظ اهمیت اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی، آبخیزداری در ردیف مقولاتی چون آمایش سرزمین و حفاظت محیط زیست قرار می‌گیرد. با این تفاوت که جنبه های اجرائی و عملی آن بسیار بیشتر از موارد مورد اشاره است. به تعبیری دیگر آبخیزداری دستور العمل اجرائی و روش پیاده کردن مفاهیمی چون توسعه پایدار، افزایش بهره‌وری، مشارکت مردمی و غیره است. اهمیت آبخیزداری در جهان امروز آن چنان شناخته شده است که بانک جهانی در یکی از نشریات خود رسماً اعتراف می‌کند علت شکست طرحهای توسعه اقتصادی در کشورهای آسیائی، عدم توجه به آبخیزداری بوده است. افزون بر این در سالهای اخیر کارشناسان و محققان نسبت به پیامدهای نامطلوب سدسازیهای گاه غیرکارشناسی و بی‌رویه بر محیط زیست هشدارهای زیادی داده اند. این کارشناسان، خشک شدن تالاب‌ها و به تبع آن جابجایی جمعیتی و تحت تاثیر قرار دادن لانه‌گزینی پرندگان، فرسایش خاک و تخریب اکوسیستم‌های حاشیه رودخانه‌ها را از بارزترین اثرات این دیدگاه افراطی می دانند.
تسنیم: یکی از فواید مهم آبخیزداری در کشور استحصال آب است در این باره توضیح بفرمایید عملیات آبخیزداری در تأمین و افزایش منابع آب چگونه و به چه میزان میتواند تأثیرگذار باشد؟
شریفی: بررسی ها نشان می‌دهد بیش از 100 میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق آبخیزداری و آبخوان‌داری و کنترل نزولات آسمانی به ویژه با کاهش تبخیر و جلوگیری ازهدررفت آب در ترسالی‌ها میتواند به منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور افزوده شود. این بدین معنی است که حتی در سطح تکنولوژی فعلی نیز با اقدامات تکمیلی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی میتوان نه تنها تولید و اشتعال موجود را پایدارتر نمود، بلکه سالانه به میزان حداقل 70 میلیون تن تولید جدید و معادل اشتغال فعلی و درآمد در بخش کشاورزی ایجاد کرد. این در حالی است که تا افق 1400 حداکثر فقط 10 میلیارد متر مکعب آب جدید از طریق احداث سدها میتواند به ظرفیت آبی کشور افزوده شود.
البته نباید این نکته از نظر دور نگه داشته شود در حال حاضر میزان بارش سالانه، حدود 400 میلیارد متر مکعب در شرایط متوسط و بیش از 1034 میلیارد متر مکعب در شرایط ترسالی است. از این میزان نزولات سالانه، در شرایط متوسط 70 درصد آن یعنی 270 میلیارد متر مکعب آب تبخیر می‌شود و در بخش عرضه هدر میرود و میزان باقیمانده یعنی 120 میلیارد متر مکعب آب تجدید شونده نیز چنانچه در معرض تبخیر بالقوه قرار گیرد و با فرض توزیع یکنواخت در کل کشور می تواند ظرف کمتر از دوهفته مجدداً به جو برگردد. با این اساس چنان که نزولات جوی فرصت تبخیر و هدر رفت نداشته باشد می توان در آبخوان‌های خدادادی و در زیرزمین و به دور از تبخیر مستقیم نگهداری شده و در زمانی که مورد نیاز است مورد استفاده قرار داده شود. با برقراری جایگاه مناسب برای آبخیزداری، آبخوان‌داری و احیاء منابع طبیعی و در نظر گرفتن اعتبارات لازم برای توسعه فعالیتهای آن می توان علاوه بر تعادل هیدرولوژیکی و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از آن مثل سیلاب، به این مهم دست یافت.
تسنیم: در حال حاضر چه میزان از عرصه های کشور تحت مدیریت سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری قرار دارد؟
شریفی: کل اراضی کشاورزی به مساحت 13.5 میلیون هکتار با 4.33 میلیون نفر بهره بردار کشاورز، کل مراتع با 1.65 میلیون نفر بهره بردار دامدار با 124 میلیون واحد دامی که 83 میلیون واحد آن مستقیماً وابسته به مراتع هستند و کل جنگلها با مساحت 14 میلیون هکتار که از این میزان 12.1 میلیون هکتار خارج شمال و 2.9 میلیون هکتار شمال با 78هزار خانوار جنگل نشین و 5.3 میلیون واحد دامی موجود در آن تحت مدیریت آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی قرار دارند. اگر بخواهیم به سهم وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور در زمینه آبخیزداری اشاره کنیم این سهم بطور خلاصه عبارتست از تهیه طرحهای آبخیزداری، تهیه ضوابط و استانداردهای حفاظت آب وخاک، جلب مشارکت های مردمی جهت افزایش نقش مثبت ایشان درحفظ آب و خاک، هماهنگی دستگاههای، دولتی تقلیل آثار تخریبی طرحهای عمرانی بر روی منابع خاک، و اجرای پروژه های حفاظت خاک و پیشگیری از سیل و تعدیل در خشکسالی حوزه های آبخیز.
تسنیم: با توجه به اهمیت آبخیزداری آیا پس از انقلاب اسلامی به این مقوله مهم عنایت شد؟
شریفی: بله، بعد از انقلاب اسلامی در دهه هفتاد و در زمانی که آبخیزداری دارای معاونت در وزارتخانه جهاد سازندگی بود، به آبخیزداری توجه ویژه و جدی شد و آبخیزداری رشد و جهش قابل ملاحظه‌ای در آن زمان داشت و به توفیقات بسیار زیادی دست یافت.
تسنیم: علت این توفیقات چه چیزی بود؟
شریفی: مهمترین عامل این توفیقات رویکرد مردمی به آبخیزداری و مشارکت جوامع محلی بود. در دهه هفتاد آبخیزداری شکل مردمی داشت به طوری که مردم و جوامع محلی به عنوان مخاطب اصلی و محوری مورد توجه گرفتند و خواست و معیشت مردم و بهره‌برداران و ذی‌نفعان اصل قرار گرفت؛ به این صورت که طرحها و اولویتها به صورت موردی از مردم بر اساس درخواست و نیازشان دریافت می‌شد و بر اساس نیاز اعلام شده و متناسب با فرهنگ بومی، طبیعت و قابلیتهای محلی و نیز تلفیق با علوم جدید، تکنیکهای فنی و مهندسی طراحی می‌شد و بدون واسطه‌گری و عدم تحمیل هزینه های گزاف و در زمان بسیار کم با کمک مردم و متقاضیان اجرا می‌شد. در نتیجه نتایج پروژه‌های موردی پس از مشاهده سایر بهره برداران الگوبرداری و قابلیت ترویج و توسعه می‌یافت.
عامل دیگری که باعث توفیقات آبخیزداری در دهه هفتاد شود انگیزه‌مندی کارشناسان و کارکنان جهادسازندگی به دلیل فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی و به دور از بروکراسی و پیچیدگیهای دست و پا گیر، غیرضروری و مهلک در سازمانهای سنتی بود. علاوه بر این در دهه هفتاد و قبل از اینکه وزارت جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی ادغام شود، برای توسعه آبخیزداری از کلیه ظرفیتهای به وجود آمده در جهادسازندگی جهت ارتباط با مردم، اعتمادسازی و توانمندسازی امور مرتبط با آبخیزداری استفاده شد و کارهای غیرحاکمیتی و اقتصادی برای نگهداری و بهره برداری به مردم محلی و بهره برداران واگذار شد.
از دیگر عواملی که باعث توسعه آبخیزداری در دهه هفتاد شد، تاکید بر مطالعه و تحقیق متناسب با شرایط طرحها و پروژهها و نظارت و ارزشیابی و انتقال دانش محلی و منطقه‌ای و بین‌المللی بود به طوری که فعالیتهای آبخیزداری کاملا در راستای حل مسائل و نیازهای مردم و بهره برداران بود و این امر باعث اعتماد متقابل مردم و مجریان آبخیزداری شده بود.
تسنیم: آیا در طی این سالهایی که عملیات آبخیزداری صورت گرفته است، ارزیابی مشخصی از میزان موفقیت انجام عملیات آبخیزداری در کشور وجود دارد؟
شریفی: بله ارزیابی وجود دارد و خوشبختانه در بسیاری از این پروژهها رضایت حداکثری جوامع محلی را به دنبال داشته است و اهداف پروژهها به خوبی محقق شده است؛ برای نمونه ارزیابی اقتصادی ـ اجتماعی پخش سیلاب در ایستگاه آب باریک بم نشان می‌دهد که عملیات آبخیزداری صورت گرفته در روستاهای پایین دست، موجب افزایش سطح زیر کشت و احیاء قنوات شده است. قبل از اجرای طرح روستاهای منطقه در وضعیت بسیار نامناسب و مردم منطقه با مشکلات فراوانی مواجه بودند. به طوری‌که اکثر مردم برای گذران زندگی و تامین معاش حتی در حد بسیار اندک مجبور به مهاجرت می‌شدند. در حالی‌که پس از اجرای طرح چهره روستاهای منطقه کاملا دگرگون شده و سطح زیر کشت در پایین دست عرصه آبخوان افزایش یافته و اشتغال‌زائی را به دنبال داشته است و باعث افزایش درآمد در منطقه ایجاد شد. نمونه دیگر مثلا سطح زیر کشت در روستای سلطان‌آباد از 50 هکتار در سال 1375 به 100 هکتار در سال 1377 و در روستای عباس‌آباد سرداری از 196هکتار به 350 هکتار رسیده است.
نمونه دیگر با اجرای عملیات آبخیزداری و انجام پروژه سد بازیاب علاوه بر کنترل سیلاب، اثر شگرفی روی آب‌دهی چشمه‌های بازیاب داشته که تامین کننده آب آشامیدنی شهر خور با جمعیت 7000 نفر می باشد. عملیات آبخیزداری در این منطقه باعث شد دبی چشمه بازیاب از 8 لیتر در ثانیه به حدود 48 لیتر در ثانیه افزایش یافته و ساکنین شهر از آن بهره مند شده‌اند. از نمونه های دیگر عملیات آبخیزداری که در خارج کشور هم موفق بوده است میتوان به تحقیقی که در دانشگاه ایالتی کانزاس و بخش تحقیقات کشاورزی بوتسوآنا انجام شد اشاره کرد. محققان نشان دادند که سیستمهای جمعآوری آبباران که نوعی عملیات آبخیزداری است در آن منطقه باعث افزایش تولید گندم تا سطح 80 درصد شده است.
تسنیم: با توجه به کارکردهای مختلف آبخیزداری و فواید بیشماری که بدان اشاره شد، مانع اصلی توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟
شریفی: مانع اصلی آبخیزداری در کشور در هم تنیدگی مافیای ثروت و قدرت است که با روشهای ناکارآمد و سنتی غلط و غیر مردمی که هنوز در بخشهایی از دولت دست نخورده باقی مانده و تمام عوامل تحرک و پویایی آبخیزداری را در اختیار گرفته و متوقف کرده است. متاسفانه روز به روز بر شدت این فشارها افزوده شده و عرصه بر مجموعه آبخیزداری تنگتر می‌کند.
تسنیم: با توجه به این مشکل شما چه پیشنهادی برای تقویت جریان آبخیزداری در کشور پیشنهاد میکنید؟
شریفی: متاسفانه آبخیزداری در حال حاضر سختترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد؛ چه فردا خیلی دیر خواهد بود. پیشنهاد بنده در چنین شرایطی، اقدام انقلابی و شجاعانه در به وجود آوردن تحول در سیستم آبخیزداری و منابع طبیعی به کمک مجموعه‌های جهادی است.
از وقت و فرصتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم گذاشتید ممنون و سپاسگزارم.
انتهای پیام/