یادداشت شفاهی| «پدیده اربعین»؛ گذار از دولت‌محوری وستفالیایی به سمت تمدن‌محوری
عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران معتقد است که پدیده‌ی اربعین هم از تغییرات مهم در نظم جهانی تاثیر پذیرفته و هم بر روی آن متقابلاً یک تاثیر ویژه گذاشته است؛ اما به هرحال یک نماد از تغییر مهم در جهان است.
گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم- رهبر معظم انقلاب اسلامی امروز در دیدار با موکب‌داران عراقی در آستانه ایام پیاده‌روی رابعین فرمودند: راهپیمایی اربعین می‌تواند زمینه‌ساز تحقق هدف نهایی امت اسلامی یعنی «تشکیل تمدن عظیم و نوین اسلامی» باشد و بر همین اساس باید پیوندهای مستحکم میان مسلمانان اعم از شیعه و سنی و ملیت‌ها و اقوام مختلف، در این راهپیمایی بیشتر شود.
احمد نادری عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در یادداشتی شفاهی به بررسی ابعاد پیاده‌روی اربعین و تاثیر آن در ایجاد نظم جدید جهانی پرداخت که به شرح زیر است:
در مطالعاتم به این نتیجه رسیده‌ام که اربعین رویدادی است که هم نظم جهانی را تغییر می‌دهد و هم متأثر از تغییر وضع جهانی است؛ یعنی هم بر تغییر نظم جهانی اثرگذار بوده و هم از تغییر نظم جهانی تائیر می‌پذیرد. نظام‌های جهانی هرچند سال و هرچند دهه یکبار بهم می‌ریزند و نظم جدیدی در عرصه سیاست بین الملل حاکم می‌شود.
جهان در سده گذشته از نظم چند قطبی در فضای قبل از جنگ اول و دوم جهانی به سمت نظم دو قطبی که جنگ سرد سمبل آن است حرکت کرد. بعد از مدتی یک قطب آن فروپاشید و از این تاریخ آمریکایی‌ها همیشه مدعی بودند نظم جهانی «تک‌قطبی» شده و آمریکا قدرت برتر یا هژمون است. نظریه پایان تاریخ فوکویاما نیز می‌گوید لیبرال‌دموکراسی آمریکایی سرنوشت محتوم بشریت است.
اتفاقی که افتاده و من بارها بر آن تاکید کرده‌ام این است که بعد از شروع انقلاب‌های بیداری، این نظم به اصطلاحِ آمریکایی‌ها یا «تک‌قطبی» و به اصطلاحِ برخی متفکرین تک-چند قطبی در حال فروپاشی بوده و فروپاشیده است و نظم جدیدی در حال متولد شدن است که این نظم جدید شاخصه‌هایی دارد که متفاوت با نظم‌های دو و تک قطبی متفاوت است.
نظم جدید به سوی نظم چندقطبی می‌رود و دوباره به نظم چند قطبی برمی‌گردیم ولی بازیگران این نظم چندقطبی با بازیگران نظم چندقطبی قبل از جنگ جهانی اول یا نظم دوقطبی بعد از جنگ جهانی دوم متفاوت است یعنی بازیگران جدید موجودیت‌هایی هستند که تمدن‌ها را پای‌کار آوردند و این یعنی اساساً از نظم ژئوپولیتیک‌وارِ دولت‌محور عبور کرده و به سمت ژئوکالچر تمدن‌محور حرکت می‌کنیم. موجودیت‌های جدیدی که در این فضای تغییر نظم موجودیت‌های تمدنی جدید هم هستند.
در فضای نظم مبتنی بر ژئوپلیتیک، دولت به عنوان یک اَکتور جدی مطرح است که این اکتورها در نظریه رئالسیتی روابط بین‌الملل مفصل بحث شده که دولت‌ها موجودیت‌هایی هستند که چون در فضای آنارشیک بین‌الملل هستند دنبال کسب قدرت می‌باشند تا امنیت خود را حفظ کنند. دولت‌ها هستند که در کنش و واکنش‌های متفاوت مناسبات سیاسی و جهانی را می‌سازند. این هسته بحث ژئوپلوتیک کلاسیک است که بر دولت‌محوری مبتنی است. در نظم‌های قبل، هم چندقطبی و تک‌قطبی هم شاید دولت‌ها خیلی مهم بودند.
در نظم چندقطبیِ قبل دولت‌محوری مشاهده می‌شود و در نظم چند قطبی جدید -که مدعی هستم که در حال تحقق است- می‌بینیم تمدن‌محوری اولویت پیدا می‌کند و مهم است. «ژئوکالچر» موضوع اساسی بوده و در ژئوکالچر بر خلاف ژئوپلیتیک، تمدن که یک کالچر کلان‌تر از فرهنگ و دولت است بازیگر است و تمدن می‌تواند فرهنگ را در حوزه نزاع خود و کنش و واکنش خود آورد و ممکن است چندین کشور در یک حوزه تمدنی و فرهنگی با هم متحد شوند و به‌عنوان یک موجودیت در فضای نظم چند قطبی مطرح شوند و اربعین این را رقم می‌زند. اربعین تحت تاثیر تغییر نظم است و این را رقم می‌زند. من پدیده اربعین را کاملا ژئوکالچر می‌دانم و ثانیا اربعین از فرهنگ کمک می‌گیرد و موجودیت فرهنگ را به‌عنوان یک کسب اجتماعی هویتی در پیوند مردمان زیادی که در راهپیمایی خودشان را متجلی می‌کنند مطرح می‌کند.
می‌بینیم که در همینجا دولت‌محوری مبتنی بر دولت-ملت وستفالیایی در حال گذارِ به سمت تمدن‌محوری است که هویت کلانی دارد، تاثیرگذار است و ملت‌های زیادی در منطقه غرب آسیا در حال گردهم جمع‌شدن هستند. ما می‌توانیم این را تحت تاثیر گفتمان مقاومت هم بدانیم و نام آن را گفتمان مقاومت بگذاریم که شکل جدیدی از «کلان هویت» است. بعد از فروپاشی شوروی بحث مهمی که مطرح شد این بود که از عصر کلان‌هویت‌ها گذشتیم. می‌گفتند کلان‌هویت‌های مبتنی بر سوسیالیسم و لیبرالیسم دوره‌شان گذشته اما لیبرال‌ها و قطب بلوک لیبرالیسم قبول نمی‌کرد و می‌گفت کلان‌هویت ما کل دنیا را می‌گیرد.
در اربعین می‌بینیم که عصر کلان‌هویت‌ها نه‌تنها سپری نشده بلکه کلان‌هویتِ مقاومت مبتنی بر پدیده تمدن و فرهنگ در حال بازگشتن است و بازیگری می‌کند.
تحولات 20 سال اخیر مخصوصا تحولات از ابتدای قرن 21 تا الان مانند حمله آمریکا به افغانستان و عراق و ظهور داعش و مقاومت یمنی‌ها به ظهور یک کلان‌روایت تمدنی اسلامی کمک کرده که در محور مقاومت متجلی می‌شود و هسته آن هم جمهوری اسلامی ایران است. بلوک جدیدی مبتنی بر کلان‌هویت اسلامی در حال شکل‌گیری است که در اربعین آن را می‌بینیم و این اتفاق نظم مبتنی بر دولت-ملت را پشت سر می‌گذارد. این یک امر جدید است که باید در حوزه علوم اجتماعی و سیاست بین الملل به‌طور ویژه مورد مطالعه قرار بگیرد.
انتهای پیام/
