چیستی، چرایی و چگونگی حفظ عمومی قرآنکریم
پرداختن به حفظ قرآنکریم به‌عنوان یک فعالیت مستقل (مانند طرح ملی حفظ جزء ۳۰) برای دانش‌آموزان یک «فعالیت فوق برنامه» است و نه رسمی. بنابراین اختصاص ساعت درسی به حفظ قرآن خلاف مصوبات قانونی است.
به گزارش تسنیم؛ "رضا نباتی" کارشناس برنامه درسی قرآن و از مؤلفان کتاب‌های درسی قرآن وزارت آموزش و پرورش در یادداشتی با عنوان «چیستی، چرایی و چگونگی حفظ عمومی قرآنکریم» که در اختیار این خبرگزاری قرار داده؛ به موضوع مشاهده شتابزدگی‌ها، سطحی‌نگری‌ها و ساده‌اندیشی‌ها و در نتیجه بروز آسیب‌های تربیتی به‌ویژه در دوره‌های تحصیلی اشاره کرده است.
در سال‌های اخیر موضوع حفظ قرآنکریم در جامعه بیش از گذشته مطرح شده است. آنچه بیش از همه نگارنده را به نوشتن این مقاله واداشت، مشاهده شتابزدگی‌ها، سطحی‌نگری‌ها و ساده‌اندیشی‌ها و در نتیجه بروز آسیب‌های تربیتی به‌ویژه در دوره‌های تحصیلی است که گاهی به دین‌گریزی کودکان و نوجوانان منجر می‌شود. بنابراین از تمام کسانی که به تعلیم حفظ قرآنکریم مبادرت می‌ورزند خواهشمندم ضمن مطالعه این مقاله، در مطالب گفته شده عمیق‌تر و دقیق‌تر بیاندیشند و نیز با نقد این نوشتار، به پرورش و اثربخشی آن کمک کنند.
مقدمه
در آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) برای حفظ قرآنکریم از تحریف و نیز گسترش آن، راهی جز به‌خاطر سپردن آیات الهی وجود نداشت؛ اما اکنون که چاپ و نشر به پیشرفتی باور‌نکردنی دست یافته، چه ضرورتی برای حفظ قرآنکریم وجود دارد؟ در صورتی که ضرورتی برای این موضوع وجود داشته باشد، آیا امکان حفظ قرآنکریم توسط عموم افراد جامعه به‌ویژه عموم کودکان و نوجوانان کشور وجود دارد؟ با توجه به تفاوت آموزش عمومی قرآن با آموزش‌های تخصصی، چگونه می‌توان به عمومی‌سازی حفظ قرآن مبادرت ورزید؟. هدف از این نوشته، پرداختن به چنین سؤال‌هایی است که در قالب تبیین اجمالی «چیستی، چرایی و چگونگی» ( فلسفه وجودی) حفظ عمومی قرآنکریم تقدیم می‌شود.
الف : چیستی حفظ قرآن
بیش از هر چیز باید دید "هستی" و "چیستی" چیست؟ "هستی" موضوعی جدا از "چیستی" است که در فلسفه به آن "ماهیت" گفته می‌شود. هستی، همان تصوری است که ما از شی در ذهن خود داریم. مثل تصوری که از درخت داریم. اما چیستی که در فلسفه به آن "وجود" گفته می‌شود، تصوری است که ما از موضوعی داریم و در عین حال، آن موضوع را در پیش‌روی خود می‌بینیم (مانند لمس یک درخت)
همه ما درباره حفظ قرآنکریم کم و بیش نظرات نزدیک به هم داریم. اما آیا چیستی ما هم درباره حفظ قرآن یکسان است؟ بنابراین برای درک چیستی حفظ قرآن، باید اول آن را تعریف کرد. بدیهی است این تعریف باید جامع و مانع باشد تا از تفسیر به رأی و بدفهمی در امان بماند. آنچه در زمینه تعریف حفظ قرآن در کتب و مقاله‌ها یافت شد، اجمالاً به شرح زیر است: حفظ قرآن یعنی «یاد گرفتن و از بَـر کردن قرآنکریم» و حافظ قرآن یعنی «کسی که همه قرآنکریم و یا بخشی از آن را از بر باشد.»
همانطور که می‌بینید این تعریف، می‌تواند از جهات مختلف دارای اشکال باشد. هم از منظر جامعیت و هم از نظر مانعیت. مثلاً می‌توان پرسید در این تعریف آیا منظور حفظ، همراه با فهم قرآن است یا بدون درک و فهم؟ همچنین آیا عمل کردن به آیه، شرط حافظ بودن است و یا خیر؟ آیا این تعریف با آنچه در کتاب و سنت وارد شده مطابقت دارد؟ در لایه‌های بعدی این تعریف باید مشخص شود که در این تعریف، مخاطب حفظ قرآن، مخاطب عام ( آموزش عمومی ) است و یا در این تعریف تفکیکی بین حوزه عمومی و تخصصی صورت نگرفته است؟
حفظ عمومی قرآن
با توجه به اهمیت حفظ قرآنکریم در سال‌های اخیر و تأکیدات مقام معظم رهبری بر عمومی‌سازی حفظ قرآن و نیز با عنایت به محوریت « تربیت 10 میلیون حافظ قرآن » در اهداف آموزش عمومی قرآن (مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور) و نیز جدایی آموزش عمومی قرآن از آموزش‌های تخصصی در این سند، ضرورت توجه بیشتر و عمیق‌تر به این موضوع را اثبات می‌کند. بنابراین بهتر است در تعریف حفظ قرآن، به این نکته نیز پرداخته شود.
حفظ عمومی (یا اجمالی، یا مقدماتی و یا نسبی) درجه‌ای از حفظ قرآن است که در آن حافظ قرآن ضمن تسلط نسبی بر آیات و سوره‌های خاص، با مفهوم اجمالی برخی از آیات آشنا است و از آن در فرایند تفکر و عمل بهره می‌گیرد. به صورت خلاصه می‌توان گفت:
« حفظ عمومی قرآن = حفظ حروف + حفظ حدود »
حفظ حروف یعنی حفظ الفاظ (کلمات، عبارات و آیات قرآنکریم) همراه با حفظ حدود یعنی عمل به معانی، مفاهیم و معارف آن) و حافظ قرآن کسی است که با از بَر کردن الفاظ قرآنکریم و فهم و تدبر در آنها، برنامه زندگی فردی و اجتماعی خود را تعیین کرده و با عمل به محفوظات، سعی در حفظ خود، از اشتباهات کوچک و بزرگ دارد.
تاریخچه حفظ قرآن
از آنجا که حفظ قرآنکریم از اولین و مهمترین شیوه‌های تبلیغ و تریج دین اسلام بوده است، بنابراین بیان تاریخچه اجمالی مفید و بلکه لازم به نظر می‌رسد. اهمیت حفظ قرآن در صدر اسلام از آن جهت بوده که اغلب مردم از مهارت خواندن و نوشتن محروم بودند. بنابراین حفظ قرآن مورد تأکید بود. چرا که یکی از ابزار صیانت از تحریف قرآن محسوب می‌شد. روش و منش (سنت) پیامبر‌اکرم در صدر اسلام روش « اِقراء» و « اِسماع» بود.
الف) روش « اِسماع قرآن »
«اِسماع» در لغت به معنای شنواندن است و این کار به همین معنا در قرآن به کار رفته است. (سوره روم، آیه 52) مراد از اِسماع قرآن، شنواندن آن به گوش مردم است که معمولاً در مکه و نسبت به مشرکان قریش، حاجیان و رهگذران صورت میپذیرفت.
طبق شواهد تاریخی، در سال‌های ابتدای رسالت، رسول خدا (ص) در مسجد‌الحرام می‌نشست و به تلاوت قرآن می‌پرداخت و یا به نماز می‌ایستاد و سورههایی را قرائت می‌کرد و به این ترتیب آیات قرآن را به گوش رهگذران می‌رساند. به عبارت دیگر، رسول خدا (ص) در قالب عبادات روزانه خود، رسالت تبلیغی خویش را نیز دنبال می‌کرد.
واضح است که در این موارد، آیات قرآن بدون هیچ توضیحی به گوش مردم می‌رسید و اشکالی هم در کار رسول خدا (ص)که ابلاغ کلام وحی بود، بوجود نمی‌آورد. زیرا آیات و سوره‌های مکّی بر محور عقاید از جمله مبدأ و معاد دور می‌زد و به دلیل تکرار مضامین آن در سوره‌ها، درک آنها آسان بود. علاوه بر آن، مخاطبان این آیات قوم عرب و آشنا به زبان قرآن بودند و برای فهم آن آیات و به‌ویژه اخطار و انذارهای قرآن، مشکلی احساس نمی‌کردند.
ب) روش « اِقراء قرآن »
پیامبر اعظم در مقابل مؤمنان، سیاست «اقراء قرآن» را پیش گرفت که به معنای «تعلیم همه جانبه قرآن» بود. ضرورت این کار از آنجا بود که مؤمنان پس از وارد شدن به دایره مسلمانی، نیازمند آموزش احکام دینی بودند. اما آیات قرآن غالباً فاقد جزئیات احکام و مقررات دینی بود. بنابراین رسول خدا در کنار تعلیم قرآن، گاه با توضیحات شفاهی و گاه به شکل عملی، مؤمنان را در جریان جزئیات احکام و شرایع قرار می‌داد و به تدریج با تفسیر بسیاری از آیات قرآن آشنا می‌کرد.
اعزام حافظان قرآن
همچنین حافظان قرآن، مبلغان اصلی دین مبین اسلام بودند که ضمن تسلط بر حفظ الفاظ و معانی آیات و سوره‌ها، یا سنت نبوی و سیره علوی را از نزدیک درک کرده و یا از طریق شاگردان و صحابه ایشان با تفسیر و احکام و روایات آشنا شده بودند. ایشان نقش بزرگی در گسترش شریعت اسلام از طریق تعلیم قرآنکریم داشتند و بسیاری از ایشان در این راه به شهادت رسیدند. تنها در یکی از جنگ‌ها، حدود 70 نفر از حافظان قرآن به شهادت رسیدند.
ب : « چرایی » حفظ قرآن کریم
کارکرد حفظ قرآن
آنچه گفته شد تنها دلایل توجه به موضوع حفظ قرآن نیست؛ بلکه مهمترین و اصلی‌ترین محوری که امروز « نیاز به حفظ قرآن در جامعه را با اهمیت جلوه می‌دهد، این است که حافظ قرآن می‌تواند از این مهارت در زندگی فردی و اجتماعی خود بهره گرفته و در سبک زندگی اسلامی و دینی خود و به‌ویژه در میادین سخت فرهنگی و اعتقادی به آن تمسک یابد. البته اگر حفظ الفاظ صرف نباشد.» و امروز مهمترین کارکرد تربیت حافظان قرآن باید همین معنا باشد.
پس، کلام الهی تنها برای جلوگیری از تحریف و نابودی به‌خاطر سپرده نمی‌شد تا با پیشرفت صنعت چاپ، حفظ قرآن بیهوده جلوه کند. بلکه انگیزه‌های گوناگونی برای حفظ قرآنکریم وجود داشته و دارد.
با عنایت به موضوع گسترش حفظ عمومی قرآنکریم باید با توجه به نیاز، توان و ذائقه مخاطبان برنامه‌ریزی شود؛ وگرنه با توجه به دشواری‌های حفظ و تثبیت آن برای عموم مردم، گسترش این مهارت، عقیم و بی‌نتیجه خواهد بود.
به عقیده نویسنده: «گسترش حفظ قرآنکریم در سطح عمومی، عقیم خواهد بود، اگر در کنار سبک زندگی اسلامی و بر اساس نیاز مخاطب ارائه نشود. » و این مهم در عرصه و گستره عمومی حتماً نیازمند پیوست پژوهشی و برنامه‌ریزی درسی و آموزشی است.
برنامه‌ریزی درسی بخشی از برنامه‌ریزی آموزشی است که طی آن اهداف، محتوای آموزشی، روش تدریس و ارزشیابی مشخص می‌شود. برنامه‌ریزی درسی فرآیندی است که از نیازسنجی شروع و به ارزشیابی پیشرفت تحصیلی که نقطه اطمینان بخش یادگیری است ختم می‌شود.
تعیین اهداف آموزش حفظ که بر اساس نیازسنجی انجام می‌گیرد، اولین گام در برنامه‌ریزی است. نیازسنجی فرآیندی است که وضعیت موجود را با توجه به شاخصه‌های وضعیت مطلوب مورد بررسی قرار داده و ضرورت‌های تربیتی آن را مشخص می‌کند. این نیازها بر اساس مطالعه و شناخت مخاطب، نظرات علمی و دیدگاه‌های کارشناسان و شرایط موجود تعیین می‌شود و بر اساس آن، اهداف قصد شده یک برنامه تعیین می‌شود.
اکنون باید دید برای تعیین اهداف قصد شده برای برنامه حفظ قرآنکریم در دوره عمومی از کدام شیوه برای نیازسنجی استفاده شده و بر این اساس چه اهدافی مشخص شده است؟ اما قبل از مشخص کردن اهداف، باید به ضرورت و امکان که دو شرط لازم برای هدفگذاری هستند، توجه دقیق شود.
ضرورت حفظ قرآن
در ضرورت و چرایی حفظ قرآنکریم چندان اختلاف‌نظری وجود ندارد. بحث بیشتر بر سر «امکان حفظ» است. علاوه بر آنچه درباره ضرورت حفظ قرآنکریم اشاره شد، خوب است ابتدا ببینیم قرآنکریم و روایات شریف در زمینه حفظ قرآنکریم چه دیدگاهی دارند و به این موضوع، چگونه نگریسته شده است؟
در قرآن کریم
شاید تنها آیه‌ای که به صراحت به موضوع حفظ قرآن اشاره کرده همین آیه باشد:
بَل هُـوَ آیاتٌ بَیِّـناتٌ فِی صُدورِ الَّـذیـنَ اوتُوا الـعِلـمَ
بلکه این قرآن، آیات روشنی است، در سینه‌های کسانی که به آنها علم [الهی] داده شده است
وَ مایَجـحَـدُ بِآیاتِـنا اِلَّا الـظَّالِـمونَ
و هرگز آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند.
سوره عنکبوت، آیه 49
البته در تفاسیر شیعه از جمله تفسیر‌البرهان مصداق بارز صاحبان علم که قرآن بر سینه‌های آنان جای گرفته را ائمه معصومین که جانشینان بر حق پیامبرگرامی اسلام هستند، معرفی می‌کند. علامه طبرسی در جوامع‌الجامع علاوه بر پیامبر و ائمه، دانشمندانی که قرآن را حفظ و در سینه‌های خود جای داده‌اند و معنای آن را در سینه‌های خود جا داده‌اند مصداق این آیه می‌داند. در این آیه معیّت و همراهی آیات قرآن با علوم الهی در سینه‌های صاحبان خرد، نکته ظریف و مهمی است.
برخی روایات شریف
در بخش روایات شریف، در باب حفظ قرآنکریم مطالب فراوانی را می‌توان ذکر کرد که به بیان یک مورد بسنده می‌شود. پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرماید:
« اِنَّ الّـذی لَیـسَ فی جَوفِـه شَیءٌ مِـنَ الـقُـرآنِ، کَالـبَیـتِ الـخَـراب »
همانا کسی که اندرونش چیزی ازقرآن نیست، همانند خانه‌ای ویران است.
خانه دل آدمی بدون وجود نور قرآن، بی‌فروغ و ظلمانی است. این نور قرآن است که در مسیر دشواری‌های دنیا می‌تواند چراغ راه باشد. و البته حفظ قرآن زمینه‌ای را مهیا می‌کند تا نور قرآن به مرور وارد قلب انسان شود.
در کلام رهبر معظم انقلاب
آنچه که از بیانات حکیمانه مقام معظم رهبری در دیدار جامعه قرآنی کشور با معظم‌له در 1390 درباره تربیت 10 میلیون حافظ قرآن مطرح می‌شود را یک‌بار دیگر با دقت بخوانیم: « یکی از چیزهایی که می‌تواند تدبردر قرآن را به ما ارزانی بدارد، حفظ قرآن است. ما حافظ قرآن کم داریم. من قبلاً گفتم که در کشور ما حداقل باید یک میلیون نفر حافظ قرآن باشند - حالا یک میلیون که عدد کمی است نسبت به این جمعیتی که ما داریم - اما حالا چون دوستان الحمدللَّه یک مقدماتی فراهم کرده‌اند، کارهایی را مشغول شده‌اند و دارند برنامه‌هایی را فراهم می‌کنند برای اینکه ان‌شاءاللَّه حفظ راه بیفتد، ما هم امیدمان بیشتر شده و به جای یک میلیون، می‌گوئیم ان‌شاءاللَّه ما باید 10 میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم. » 5/5/1390
امکان حفظ قرآن
با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان از مرحله بودن (بالقوه) تا شدن (بالفعل) در منابع اسلامی به‌ویژه قرآن و حدیث، نمی‌توان تصور کرد که قرائت یا حفظ قرآن بدون درک معنا و تفکر در مفهوم آن و بدون تلاش و مجاهدت در عمل و تنها با خواندن مکرر الفاظ، چندان توفیق چشمگیر و اثربخشی حاصل شود.
از این رو برای ممکن ساختن حفظ قرآن باید مخاطب یا مخاطبان را خوب شناخت. شناخت کمی و کیفی ایشان و گستره فعالیت و توجه به امکانات و توانایی‌ها در انتخاب اینکه «چه آیاتی را باید به چه مخاطبی آموزش داد؟ » کمک شایانی می‌کند.
اینکه بگوییم 14 میلیون دانش‌آموز ( از 7 ساله تا 18 ساله ) در طول یک‌سال تحصیلی حافظ جزء 30 قرآن بشوند، قطعاً امری ناممکن است زیرا که نه ضرورت آن و نه امکان آن معلوم است و نه بر اساس شرایط و ضوابط این‌کار عقلانی و منطقی است.
چند تذکر مهم
- با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان از مرحله بودن (بالقوه) تا شدن (بالفعل) در منابع اسلامی به‌ویژه قرآن و حدیث، نمی‌توان تصور کرد که قرائت یا حفظ از فهمیدن و حتی عمل مستقل و تهی باشد. بنابراین در هیچ آیه و روایتی، قرائت و حفظ قرآنکریم، بدون درک معنا و توجه به فهم و اندیشه، ملاک و اعتبار چندانی ندارد.
در زمینه جدایی‌ناپذیری خواندن یا حفظ الفاظ قرآن، از درک معنای اولیه و نیز نهی مکرر از خواندن طوطی‌وار و بدون فهم و تدبر در قرآن، آیات و روایات فراوان است.
- امکان حفظ قرآن در سنین کودکی، نباید منجر به سوء استفاده از این استعدادها به‌نفع اهداف خاص شود. محروم‌کردن دانش آموزان به‌ویژه در دوره ابتدایی به‌مدت یک تا سه سال از ادامه تحصیل و حفظ فشرده قرآن، از مصادیق روشن این نوع موارد است. ( این نوع برنامه‌ریزی‌ها جنبه عمومی ندارد.)
- مقایسه کلاس‌های مدرسه با جلسات قرآن از جهات متعددی تفاوت دارد؛ بنابراین مقایسه مدارس با جلسات خاص قرآن، قیاسی مع‌الفارق است.
- حفظ و یا قرائت ترجمه آیات به‌جای متن آیات و به‌تنهایی، توصیه نمی‌شود. ترجمه باید در کنار متن مطرح شود تا فرصت مقایسه و بررسی درجه صحت و سقم آن مشخص شود.
ج : « چگونگی » حفظ قرآنکریم
با توجه به آنچه که در زمینه چیستی و چرایی حفظ عمومی قرآنکریم گفته شد، اکنون می‌توان به برنامه‌ریزی آموزشی و درسی حفظ قرآن اقدام کرد و به‌تدوین و تبیین چگونگی حفظ عمومی قرآنکریم در مدارس پرداخت.
انواع روش حفظ قرآن
پیش از هر چیز باید دید چه قالب‌هایی برای حفظ قرآن وجود دارد؟ و کدامیک برای عموم مناسب‌تر هستند؟ برای همین منظور به این تقسیم‌بندی‌ها توجه کنید:
الف- روش‌های حفظ کمّی:
در این نوع از حفظ، ملاک، تعداد صفحات و آیات است. هرچه بیشتر؛ بهتر و مقبول‌تر. این نوع از حفظ قرآن که به آن «حفظ ترتیبی» گفته می‌شود، حداقل به سه شکل انجام می‌شود:
- از اول جزء ( مانند حفظ جزء 30 )
- از اول قرآنکریم ( از سوره حمد و بقره تا ناس )
- از اول سوره ( مانند حفظ سوره یاسین )
تذکر مهم : همانطور که ملاحظه می‌شود حفظ ترتیبی به‌دلیل حجم بیشتر آیات و صفحات و سوره‌ها برای عموم چندان مناسب نیست. بلکه این روش برای معدود افرادی که زمینه (استعداد و انگیزه) حفظ قرآنکریم را دارا هستند، توصیه می‌شود.
ب- روش‌های حفظ کیفی
حفظ کیفی، حفظی است که در آن علاوه بر حفظ الفاظ، بر سایر عناصر و مؤلفه‌ها نیز توجه دارد. مانند معنا، تدبر، تمسک، عمل، راهنمایی و... که در نهایت به «انس مادام‌العمر فرد با قرآنکریم» به‌عنوان کتاب هدایت می‌شود. حفظ کیفی را می‌توان به بخش‌های موضوعی، تخصصی و عمومی تقسیم کرد که هریک می‌توانند زمینه‌ساز مراتب بعدی نیز باشند.
- حفظ موضوعی
در اینجا حفظ قرآنکریم را از ساده‌ترین مرحله آغاز می‌کنیم:
- واژه : گاهی حفظ یک واژه قرآنی برای یک کودک از حفظ یک سوره جذاب‌تر و مناسب‌تر است. واژگان مشترک زبان فارسی و قرآن را در متن آیات بیابید و حفظ قرآن را با حفظ واژگان قرآنی شروع کنید. مانند : نور، کتاب، قلمو ...
- ترکیب : گاهی حفظ یک ترکیب قرآنی برای کودک جذاب است. ترکیب‌های ساده و پرکاربرد را در متن آیات بیابید و دانش‌آموزان سؤال کنید. مانند : نعمتالله، الحمدلله... و
- پیام قرآنی : یک جمله قرآنی پر معنا و هدایتگر مانند : « و بالالدین احسانا» و با « و قولوا للناس حسنا» در قرآن بیش از 3500 هزار پیام قرآنی با مضامین تربیتی وجود دارد که بیش از 500 پیام قرآنی آن برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی مناسب است.
- قطعه : یا فراز قرآنی که دارای موضوعاتی چون : نماز، روزه، مباهله، وحدت، ولایت، آیه الکرسیو ... در قرآن بیش از 120 قطعه مناسب وجود دارد که یک‌سوم آن برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی مناسب است.
- تمثیل و داستان : در قرآنکریم بیش از 260 قصه قرآنی آمده که تعداد قابل توجهی از آنها برای کودکان مناسب است. می‌توان حفظ برخی از این آیات را همراه با قصه مد‌نظر قرار داد.
- نیایش ها : در قرآنکریم حدود 110 ربنا آمده که حدود نیمی از آنها در حوزه آموزش عمومی قرآن و حدود یک‌سوم ربناها برای دوره دبستان هم مناسب هستند.
- آیه : گاهی برخی از آیات به دلایل مختلف باید حفظ شود مانند آیات 88-87 سوره انبیاء که در نماز غفیله خوانده می‌شود.
- سوره : گاهی سوره‌ای با محوریتی خاص مورد نظر حافظ قرآن است. مانند سوره فیل برای داستان ابرهه
- تدبری : آیه‌ای را حفظ می‌کنیم و درباره آن در قرآن جستجو می‌کنیم تا ببینیم مراد حقیقی خداوند از نزول این آیه چه بوده است. ( مانند : این سه آیه که مکمل هم هستند و با تدبر به دست می‌آیند : « اقم الصلاه لذکری» « الا بذکر الله تطمئن القلوب » « یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک ...» ) البته روش تدبر، مراتب و هر مرتبه مراحلی دارد.
- حفظ تخصصی(قرآن محور)
بین حفظ تخصصی و حفظ ترتیبی، شباهت‌هایی وجود دارد اما رویکرد، هدفگذاری و چگونگی این دو تفاوت‌هایی دارد. این نوع حفظ هم به اشکال مختلفی وجود دارد:
- حفظ کامل با معنا : همان حفظ ترتیبی است البته همراه با درک معنای عبارات و آیات قرآن
- حفظ ترکیبی: حفظ قرآنکریم همراه با یادگیری و رعایت یکی از فنون علم قرائت مانند تجوید، مفاهیم، تدبر
- حفظ جامع : حفظ قرآن با رعایت همه جوانب جامعیت قرآن مانند صحت قرائت،تجوید، معنا، تدبر، تفسیر و ...
- حفظ عمومی(مخاطب محور)
حفظ عمومی را باید عجین با حفظ اجمالی ( نسبی/ مقدماتی) دانست چراکه عمومی‌سازی یک موضوع یادگیری، نیازمند ساده‌سازی، کاهش کمیت و معنادار بودن آن است. به‌همین دلیل برای عموم باید از حفظ «جمله» (به‌جای حفظ سوره و آیه) یاد کرد. البته جملات کوتاه و پرمعنا و تربیتی و متناسب با «نیاز، توان و ذائقه» این نوع برنامه‌ریزی است که می‌تواند به‌عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن قرار گیرد. حفظ جملات تربیتی و کاربردی قرآن، نیازمند برنامه‌ریزی «دراز مدت» است. و حتی در حوزه حفظ عمومی باید به سلایق و علائق مخاطبات در انتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شود. در ارزشیابی نیز، حفظ به صورت «اجمالی و مقدماتی (نسبی) » مد‌نظر و عمل قرار گیرد. همچنین حفظ عمومی قرآن با «رویکرد جامع» یعنی توجه به همه ابعاد آموزشی و تربیتی مد‌نظر قرار گیرد.
نتیجه بحث :
چنانکه گفته شد در صدر اسلامآیات قرآنکریم به صورت پراکنده و بر پوستو استخوان‌های شانه و دنده‌های جانوران، چوب‌های درخت خرما، سنگ‌های سفید، کاغذو پارچه ثبت می‌شدو احتمال نابودی یا تحریف کلام الهی همواره وجود داشت. در این موقعیت، پیامبر اسلام، مسلمانان را به حفظ قرآن سفارش کرد و حتی گروهی را برگزید تا بدین‌کار پردازند. اما کارکرد حفظ قرآن رفته رفته در جامعه گسترش پیدا کرد. مهمترین و اصلی‌ترین کارکرد حفظ قرآن، بهرمندی از هدایت و راهنمایی قرآن است که در حوزه‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و به‌ویژه تربیتی، اخلاقی و اعتقادی مؤثر و مفید است.
در دوران معاصر هدف از حفظ قرآن، اغلب جنبه‌های تبلیغی و ترویجی و نخبه‌گرایانه و «تخصصی» دارد تا تربیتی و عمومی. امروز نیز باید آن کارکرد تربیتی به‌عنوان محور گسترش فرهنگ حفظ قرآنکریم جایگزین حفظ تخصصی برای عمومی مردم قرار گیرد. برای این‌کار پیشنهاد «حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن» توصیه می‌شود.
شیوه پیشنهادی
با توجه به آنچه گفته شد پیشنهاد نویسنده این مطلب راه تحقق تربیت عمومی حافظ قرآن را در نگاه جدید نسبت به حفظ عمومی قرآنکریم دانسته و پیشنهاد می‌کند، از حفظ قرآن به‌عنوان روشی برای «انس بیشتر با قرآن» و نیز «تقویت روانخوانی قرآنکریم» استفاده شود. البته طرح این پیشنهاد برای شرایط فعلی جامعه است. قطعاً در صورت موفقیت، امکان از اتقاء و رشد تکاملی آن وجود دارد.
« حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن کریم »
قرآن کریم 6236 آیه و حدود 78 هزار کلمه و 320 هزار حرف دارد. این اطلاعات چندان سودمندی برای عموم مردم ندارد. اما اینکه قرآن کریم دارای 25 هزار جمله است، می‌تواند جای توجه و تأمل بسیار باشد؛ چراکه مراد خداوند از نزول قرآنکریم را باید در داخل جمله جست‌و جو کرد. تا در آیه و سوره. بنابراین اگر آیات را به جملات تقطیع کنیم آن‌وقت می‌توان جملات کوتاه و ساده و قابل فهم را همراه با معنا و تدبر اولیه به راحتی حفظ و به آن عمل کرد. به‌همین دلیل به‌نظر می‌رسد اگر قرار است برای عموم مردم برنامه حفظ قرآن طراحی، تولید و اجرا شود، باید ویژگی‌های زیر در نظر گرفته شود:
- حفظ «جمله» ( به‌جای حفظ سوره و آیه) مد‌نظر برنامه‌ریزان قرار گیرد. ( بیش از 3 هزار جمله و عبارت تربیتی و موضوعی در قرآنکریم وجود دارد که می‌تواند حوزه عمومی قرآن را در مراحل اولیه پوشش دهد.)
- به حفظ قرآن به عنوان یک «ابزار» (و نه هدف) برای هدایت و راهنمایی و تربیت مخاطبان نگریسته شود. چراکه قرآن، کتاب حکمت و هدایت است و حفظ آن نیز باید حکیمانه و هدایتگر باشد.
- حفظ عمومی قرآن نیازمند آموزش است و با تبلیغ و ترویج و نخبه‌گزینی محقق نمی‌شود.
- حفظ عمومی قرآن به‌عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن در نظر گرفته شود. (الفبای حفظ قرآن)
- حفظ جملات تربیتی و کاربردی قرآن به‌صورت «دراز مدت و میان مدت» برنامه‌ریزی و اجرا شود.
- حفظ عمومی قرآن باید کاملاً با «نیاز، توان و ذائقه» مخاطب تناسب داشته باشد. این کار نیازمند برنامه‌ریزی بسیار دقیق و کارشناسانه است.
- به مخاطبان در انتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شده و در تولید محتوا سلایق و آزادی انتخاب مد نظر قرار گیرد.
- در ارزشیابی، حفظ به‌صورت اجمالی و مقدماتی(نسبی) مد نظر و عمل قرار گیرد.
- حفظ عمومی قرآن با «رویکرد جامع» همه ابعاد آموزشی و تربیتی را مد‌نظر قرار دهد.
- مدت آموزش حفظ عمومی نباید طولانی، خسته‌کننده و محتوای سنگین و پرحجم باشد؛ در نتیجه باید سطح‌بندی شده و به دوره‌های کوتاه‌مدت تبدیل شود.
- از آموزگاران و مربیان مدارس برای آموزش حفظ عمومی قرآن استفاده شود. زیرا تجربه نشان می‌دهد در‌صورت حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآنکریم، اعم اغلب معلمانی که خود حافظ قرآن نیستند، هم توان اجرای طرح را دارند و هم خودشان همراه با شاگردان به حفظ قرآن تشویق می‌شوند. ( البته نیاز به کارگاه‌های آموزشی در حدود 40 ساعت دارند.)
- در مدارس از بخش‌هایی از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان که برای حفظ عمومی قرآن مناسب است برای حفظ عمومی قرآن استفاده شود.
تذکر مهم :پرداختن به حفظ قرآنکریم به‌عنوان یک فعالیت مستقل (مانند طرح ملی حفظ جزء 30) برای دانش‌آموزان یک «فعالیت فوق برنامه» است و نه رسمی. بنابراین اختصاص ساعت درسی به حفظ قرآن خلاف مصوبات قانونی است.
***
امید است این نوشته توانسته باشد در راستای تبیین فلسفه وجودی حفظ عمومی قرآنکریم در جامعه کمک کند و تحقق منویات مقام معظم رهبری در حوزه تربیت 10 میلیون حافظ قرآن کریم را تسریع بخشد.
تحقق این مهم، نیازمند عزم جدی مدیران هوشمند حوزه آموزش عمومی قرآنکریم است که با بازنگری به‌موقع و اساسی در مبانی نظری طرح ملی حفظ قرآنکریم زمینه را برای شکوفایی استعدادهای عموم مردم و به‌ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان فراهم آورند.
انتهای پیام/