حکیمی پرسشگر یا شاعری بی‌قید؛ عمر خیام که بود؟
کتاب «گویا و خموش» تلاش دارد تا ورای نسبت‌های ناروایی که به عمر خیام داده‌اند، چهره او را در قامت یک اندیشمند و شاعر به مخاطب معرفی کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، امام غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری یکی از حکما و ریاضی‌دانان و شاعران بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است. خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می‌آمد و در زمان خود دارای مقام و شهرت بود. معاصران او، همه وی را به لقب‌های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجه‌الحق ستوده‌اند. هرچند امروز خیام به عنوان شاعر در ایران و جهان شناخته شده است، در روزگار خود بیشتر به جهت فعالیت‌های علمی و اندیشه‌ها و آرای فلسفی‌اش شناخته شده بود. به اعتبار منابع، اولین‌بار 100 سال پس از درگذشت خیام، از شاعری‌اش سخن رفته است.
هرچند تعداد رباعیات به یادگار مانده از او کم است، اما همواره محل بحث اهل نظر بوده و هست. رباعی با نام خیام پیوندی ناگسستنی دارد، در این میان طرح برخی از مسائل بر شهرت سروده‌های او یا اشعار منتسب به او افزوده است؛ موضوعاتی مانند اصالت اشعار، اندیشه‌ها و آرای او در رباعیات، مقصود شاعر از طرح خمریات و ... از جمله موضوعاتی است که همواره و همیشه مطرح بوده و می‌شود.
«گویا و خموش»، نوشته بنفشه حجازی، که به تازگی چاپ دوم آن منتشر شده است، قصد دارد با در نظر گرفتن شرایط سیاسی و اجتماعی دوران خیام به برخی از پرسش‌ها درباره زندگی او پاسخ گوید. نویسنده ابتدا تلاش دارد تا شرحی از اوضاع اجتماعی، سیاسی و مذهبی عصر خیام ارائه و تأثیر آن بر اندیشه‌های شاعران آن زمان ارائه دهد. در ادامه، حجازی چهره‌های گوناگون خیام را به مخاطب معرفی می‌کند؛ از چهره علمی و جایگاه او در علم ریاضیات و جبر گرفته تا خیام را در قامت یک فیلسوف و در نهایت به خیام شاعر پرداخته است.
نیمه دوم قرن پنجم و تمام قرن ششم تا آغاز قرن هفتم دوره تعصب و غلبۀ متعصبین، شدت اختلافات دینی، تخریب مدارس و کتابخانه‌های مذاهب علمای مذهبی و فقها، قدرت علمای مذهبی و فساد آنان و دخالت‌شان در امور سیاسی و حکومتی، تحریم فلسفه و علوم عقلی است. بررسی نحوه خیام شدن خیام و اشتهار یکی از ستارگان قدر اول آسمان علم و ادب مشرق‌زمین و از جمله مفاخر کشورمان نیازمند چند بررسی است و آن اطلاع از اوضاع اجتماعی، سیاسی و مذهبی روزگار اوست که این امر در ابتدای این کتاب صورت گرفته است. سپس در این بخش به شمه‌ای از زندگی خیام بدون اشاره به افسانه‌پردازی و داستان‌پردازی پرداخته شده است.
در بخش اصلی کتاب در دو قسمت به چهره علمی و ادبی خیام پرداخته شده است. در نتیجه تکفیر و تفسیق علمای ظاهر در خراسان که هندسه را زندقه و مدخل کفر و شر می‌دانستند، این دانش‌ها رو به ضعف نهاده بود؛ چنان‌که ناصرخسرو شکایت می‌کند از اینکه در زمین خراسان و مشارق حاسبی کامل یافت نمی‌شود و او برای رفع این کاستی کتاب «غرائب الحساب و عجایب الحساب» را تألیف کرده است. خیام در چنین محیطی به دفاع از علوم ریاضی پرداخت و در آثار خود از قداست و اهمیت و ضرورت دانستن این علوم به میان آورد.
در قسمت اول این بخش دربارۀ آثار ریاضی خیام از جمله: «رساله فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله»، «رساله شرح المشکل من الکتاب الموسیقی»، «مشکلات الحساب» و .... و همچنین آثار فلسفی او از قبیل: «رسالة فی الوجود»، «رسالة فی الکون و التکلیف»، «رسالة فی کلیة الوجود» و ....، نیز درباره آثار دیگر خیام همچون: «میزان الحکم»، «خطبة الغراء»، «رساله‌ای در معراج»، «لوازم الامکنه» و .... مطالبی بیان شده است. در ادامه این قسمت نیز درباره سایر فعالیت‌های خیام از قبیل نجوم، تقویم و قسطاس المستقیم نکاتی آورده شده است.
یکی از دلایل عمده بدبینی یا بهتر گفته شود عدم شناسایی چهره واقعی خیام در رباعیاتش این است که در طول زمان تعداد بسیاری رباعی‌های سخیف و سست در تذکره‌ها و کتاب‌های تاریخ به نام خیام ثبت کرده‌اند که نه از جنبه معنوی و نه از جهات صوری و لفظی تناسبی با شیوه فکر و سخن خیام ندارد. در نتیجه خیام دیگری به وجود آورده‌اند که با خیام واقعی تفاوت بسیار دارد. در قسمت دوم از چهره‌های خیام به چهره ادبی او از خلال آثارش اشاره شده است. در این بخش نویسنده پس از ذکر دلایل عدم شناخت چهره واقعی خیام و رد نسبت‌های ناروا نسبت به او، درباره شناخت رباعیات خیام و ویژگی‌های او مطالبی بیان کرده است.
نویسنده در بخش معرفی چهره ادبی خیام به موضوعات مختلفی می‌پردازد، از جمله اینکه نگاهی انداخته به قدیمی‌ترین نسخ خطی رباعیات خیام و در این میان نسخه‌های مجعول را نیز بررسی کرده است. کتاب همچنین در ادامه دیگر سروده‌های فارسی و عربی خیام را نیز معرفی می‌کند.
در بخش‌هایی از این کتاب می‌خوانیم: پرداختن به زندگی‌نامه علمی و ادبی حکیم بزرگ و شاعر خردمند، خیام را گویی تقدیری آسمانی، برنامه‌ریزی کرده بود؛ مردی که به دو دنیا عقل و الهام شاعرانه- در یک‌دم- تعلق دارد؛ انسانی که با سؤال‌هایش راجع به مرگ و زندگی بزرگی یافته است.
نشر فرزان روز چاپ دوم کتاب حاضر را در 800 نسخه و به قیمت 30 هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک کرده است.
انتهای پیام/