حاشیه‌نشینی در "حاشیه"؛ چرا خوزستان بعد از خراسان در صدر آمار حاشیه‌نشینی است؟
حاشیه‌نشینی یکی از پدیده‌های عصر مدرن بوده که محصول توسعه ناعادلانه و سیاست‌گذاری‌های غلط است اما خوزستان با داشتن بیش از ۸۵۰هزار حاشیه‌نشین نیازمند چاره‌اندیشی عاجل برای درمان این پدیده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، حاشیه‌نشینی یا سکونتگاههای غیررسمی و یا به‌اصطلاح مناطق کم‌برخوردار واژه‌های سه‌گانه‌ای هستند که در کالبد اجتماعی خوزستان همواره با زبان‌های مختلف شنیده می‌شود.
حاشیه‌نشینی را چگونه تعریف کنیم؟
حاشیه‌نشینی با فقر و دیده‌نشدن و نداشتن صدای اعتراض از شاخصه‌های اجتماعی زندگی حاشیه‌نشینی است. طبق برنامه اسکان انسانی سازمان ملل متحد در سال 2012، 25% جمعیت غرب آسیا در حاشیه‌ها زندگی می‌کنند. طبق تعریف، حاشیه‌ها مناطقی از شهرها هستند که خارج از قواعد شهرسازی ساخته شده و جمعیت متراکمی را درون خود جای داده‌اند.
حاشیه‌نشینی یکی از عناصر منفی در شهرنشینی است و هزینه‌های زیادی را بر مسئولان شهری و دولتی تحمیل می‌کند و گاهی مسئولان شهری از حل معضلات و ایجاد امکانات اولیه زندگی برای حاشیه‌نشینان بازمی‌مانند.
این مناطق از نظر سرانه‌ها و معیارهای جمعیتی ــ آموزشی ــ اجتماعی ــ کالبدی و مسکن دارای حداقل میزان نرخ اشتغالند و اکثریت زیر خط فقر قرار دارند. کارشناسان حاشیه‌نشینی را جلوه عینی نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی می‌دانند. تفاوت درآمدی و امکانات شغلی و استفاده از امکانات اولیه زندگی مهاجرین را به‌سمت حاشیه شهر می‌کشاند و متعاقب آن مشکلاتی را در فرایند شهرنشینی به‌وجود می‌آورد.
آماری از حاشیه‌نشینی در خوزستان
استان خوزستان پس از استان خراسان رضوی در رتبه دوم تعداد حاشیه‌نشین‌ها قرار دارد. تعداد ساکنان مناطق حاشیه‌نشین در خوزستان بیش از 850 هزار نفر است (این جمعیت از جمعیت هرکدام از پنج استان ایلام، خراسان شمالی، سمنان، خراسان جنوبی و کهگیلویه و بویراحمد بیشتر است) که حدود 450 هزار نفر آنها در حاشیه شهر اهواز هستند.
اهواز بیش از 10 محله حاشیه‌نشین دارد
از نظر مساحت مناطق حاشیه‌نشینی نیز شهر اهواز با 20 محله حاشیه‌نشین دارای بیشترین مناطق حاشیه‌نشینی در کشور است. فاضل عبیات معاون عمرانی استانداری خوزستان دراین‌باره اظهار کرد: مساحت بافت ناکارآمد شهری در خوزستان 13 هزار و 417 هکتار و مربوط به 29 شهر در استان است.
وی با بیان اینکه بیش از 7 هزار و 703 هکتار سکونتگاه غیررسمی در استان وجود دارد، افزود: تعداد محلات مصوب بافت ناکارآمد شهری 245 محله است و در این زمینه انتظار داریم تا تلاش شود و برای بازآفرینی این محلات اقدامات شایانی صورت بگیرد.
عبیات ادامه داد: شهرستان اهواز بین تمام شهرهای کشور بیشترین وسعت سکونتگاههای غیررسمی را به‌مساحت 5 هزار و 29 هکتار داراست. همچنین شهرستان مسجدسلیمان نیز در زمینه نسبت مساحت شهرستان به مساحت بافت ناکارآمد شهری دارای بالاترین نسبت است و باید برای بازآفرینی این شهرستان اقدامات ویژه‌ای در دستور کار قرار بگیرد.
محمدصادق کریمی‌کیا مدیرکل امور اجتماعی استانداری خوزستان با ابراز اینکه از مجموعه مناطقی که در کشور برای مداخله فوری انتخاب شده 100 منطقه هستند که 10 مورد به خوزستان اختصاص دارد، گفت: مداخله در این مناطق شروع، طرح‌های مورد نظر اجرا و دفاتر تسهیل‌گری محلات نیز افتتاح شده است.
ریشه‌های شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در اهواز
اهواز بهشت حاشیه‌نشینان است. ابرتکانه‌های تحول‌آفرین در استان خوزستان طی دهه‌های گذشته به‌مثابه گسل‌های آتش‌فشانی سبب مهاجرت و بی‌خانمانی هزاران نفر شده‌اند که برای اکثر این مهاجران، اهواز سکونتگاه مورد ترجیح بوده است.
اصلاحات ارضی در جلگه کشاورزی خوزستان و بی‌نصیب ماندن خوش‌نشینان در تقسیم مجدد زمین، وقوع جنگ ٨ساله عراق و ایران، تخریب زیرساخت‌های شهری در خرمشهر و آبادان، محاصره و بمباران دشت‌آزادگان و دیگر شهرها، انهدام صنایعی چون پالایشگاه نفت و تأسیسات مشابه و از کار افتادن صنایع و مراکز بـزرگ اشتغال و تأسیسات بندری خرمشهر، خشکسالی‌های دامنه‌دار و هجوم متعدد ریزگردها، احداث سد‌های بزرگ و تشکیل دریاچه‌ها و به زیر آب رفتن روستاها و یا از بین رفتن راه‌های مواصلاتی و در محاصره قرار گرفتن بسیاری از روستاها و در نتیجه تشکیل دریاچه سدها، تنها بخشی از ریشه‌های گسترش حاشیه‌نشینی در شهرهای خوزستان هستند، که به‌عنوان زمینه‌های مهاجرفرستی، سبب شکل‌گیری محلات حاشیه‌نشین در استان شده‌اند.
27 تکانه مؤثر در شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در خوزستان
سجاد بهمنی استاد دانشگاه جامعه‌شناسی شهید چمران اهواز درباره ریشه‌های حاشیه‌نشینی در گفت‌وگو با تسنیم اظهار داشت: برخی شرایط در استان خوزستان سبب تولید انسان مهاجر شده است که برخی از این مهاجران بسته به شرایط و تکانه‌های تحول‌آفرین مختلف به‌سمت فضاهای حاشیه‌ای در شهرها کشیده شده‌اند.
وی با ابراز اینکه 27 عامل را می‌توان در این مهاجرت دخیل دانست، گفت: 27 تکانه تحول‌آفرین برای مهاجرت از روستا به شهر شناسایی شده است.
سیاست رژیم پهلوی در اصلاحات ارضی و مهاجرت اجباری مردم از روستا به شهر
این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز خاطرنشان کرد: حاشیه‌نشینی درشهر اهواز تابعی از روند حاشیه‌نشینی در کل کشور است. آغاز این پدیده در این شهر به دهه قبل از سال 1320 برمی‌گردد. البته از دهه 1340 به‌دنبال انجام اصلاحات ارضی و تحولات اقتصاد نفت و افزایش درآمد کشور، مهاجرت روند افزایشی داشته است.
بهمنی در بررسی تکانه‌های منجر به افزایش مهاجرت گفت: یکی از تکانه‌های تحول‌آفرین در استان خوزستان که منجر به تولید انسان مهاجر شده اصلاحات ارضی در دهه 40 شمسی است. طبق تحقیقات صورت‌گرفته حدود 40 درصد ساکنان منبع آب و حصیرآباد اهواز، پس از این تکانه و از شهرهای مختلف به‌ویژه مسجدسلیمان، ایذه، امیدیه و بهبهان به‌سمت اهواز مهاجرت کرده‌اند که به‌دلیل بضاعت محدود مالی در سکونتگاههای غیررسمی ساکن هستند.
جنگ از عوامل مؤثر در مهاجرت بوده است
وی بیان داشت: جنگ تحمیلی یکی دیگر از تکانه‌های تحول‌آفرین در غرب خوزستان بود که باعث مهاجرت ساکنان شهرهای مختلف از جمله هویزه، آبادان و خرمشهر به‌سمت شهر اهواز شد. این دسته از مهاجران به‌خلاف دسته پیش تمایلی به مهاجرت نداشتند و به‌یک‌باره در شرایط خارج از کنترل قرار گرفتند از این رو هنوز نتوانسته‌اند با شرایط موجود در حاشیه شهر کنار بیایند.
این استاد جامعه‌شناسی اظهار داشت: دسته سوم مهاجران, مهاجرانی هستند که تحت‌تأثیر اغوا و افسون شهر و همچنین برخی نیز به‌دلیل اندوه مزمن روستا به حاشیه شهر پناه آورده‌اند. ایجاد شرکت نفت و تأسیسات وابسته به آن و نیاز به نیروی کارگر ساده و متخصص در ایجاد دانشگاه و... در اهواز باعث رشد مهاجرت و شهرنشینی شد.
صنایع خوزستان در تولید حاشیه‌های شهر مقصر هستند
جواد کاظم‌نسب الباجی، نماینده مردم اهواز در مجلس شورای اسلامی ضمن آنکه حاشیه‌نشینی در اهواز را بیشتر به‌دلیل مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی همچون مهاجرت روستاییان و شهروندان شهرهای همجوار به این کلان‌شهر می‌داند، گفت: تصاحب مزارع کشاورزان و زیر کشت بردن آنها از سوی صنایع کشاورزی عامل مؤثر دیگری است که در مهاجرت روستاییان و کشاورزان و افزایش حاشیه‌نشینی مؤثر بوده است.
این نماینده مجلس همچنین تصریح کرد: حتی 50 درصد از برنامه‌های تدوین‌شده در جهت مدیریت حاشیه‌نشینی اهواز محقق نشده است. خوزستان نباید با وجود ظرفیت‌های عظیم و منابع خدادادی نفت و گاز، صنعت و کشاورزی، از محرومیت، آلودگی هوا، حاشیه‌نشینی و مشکلات بهداشتی بی‌شمار رنج ببرد.
راه درمان حاشیه‌نشینی
یعقوب شلیش‌پور معاون اداره‌کل اجتماعی استانداری خوزستان در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم اظهار داشت: افراد ساکن در نقاط کمتربرخوردار زمانی که مدت‌های طولانی مورد کم‌توجهی قرار می‌گیرند و عدالت توزیعی در مورد آنها رعایت نمی‌شود با مسائلی مانند مسائل فرهنگی روبه‌رو می‌شوند.
وی ادامه داد: یک نگاه خطرناک در مناطق کمتربرخوردار؛ تفکر تبدیل شرایط زندگی و معیشتی فعلی به سرنوشت دائمی ساکنان آن است و زمانی این مسئله بحرانی‌تر می‌شود که این تفکر از والدین به فرزندان منتقل شود زیرا باعث پایداری شرایط آنها می‌شود.
راه‌اندازی دفاتر تسهیل‌گری در مناطق حاشیه‌نشین
معاون اداره‌کل اجتماعی استانداری خوزستان با اشاره به راه‌اندازی دفاتر تسهیل‌گری در توانمندسازی ساکنان مناطق حاشیه شهرها ابراز کرد: این دفاتر در مناطقه حاشیه با هدف توانمندسازی مردم منطقه ایجاد شده است. جمع‌آوری اطلاعات برای برنامه‌ریزی‌های کلان و طولانی‌مدت در مناطق حاشیه، شناسایی افراد مستعد و مهارت‌دهی به این افراد از طریق سازمان فنی و حرفه‌ای از وظایف این دفاتر است.
وی با قبول کمبود سمن‌های متخصص در حوزه‌های مختلف از جمله اشتغال و بانوان در اهواز افزود: ورود سمن‌های مردمی به مقوله حاشیه‌نشینی می‌تواند دولت را در سازماندهی این مناطق کمک کند. بازارچه‌های خوداشتغالی بانوان خودسرپرست و سرپرست خانوار از دیگر برنامه‌ها برای توانمندسازی این بخش‌ها است.
درمان حاشیه‌نشینی در مبدأ نه در مقصد
بهمنی استاد جامعه‌شناسی نیز درباره توانمندسازی افراد این مناطق اظهار داشت: افراد کمتربرخوردار با حضور در نقاط حاشیه‌ای مهارت و آمادگی لازم برای تحرک اقتصادی را نداشتند از این رو به‌سمت اقتصاد غیررسمی همچون دستفروشی، خرید و فروش حیوانات خانگی و یا جمع‌آوری پسماند روی آوردند.
این پژوهشگر حوزه مسایل اجتماعی بیان داشت: قبل از درمان حاشیه‌نشینی لازم است انگیزش‌های مهاجرتی مورد بررسی قرار گیرد. بخشی از مشکل افزایش آمار حاشیه‌نشینی در شهرها به نهادهای متولی ناآماده مرتبط است.
وی تصریح کرد: دفاتر تسهیل‌گری مناطق حاشیه‌ای اقدام خوبی از سوی دولت بوده است اما باید به‌دنبال راه‌حل‌هایی در مبدأ بود تا مانع مهاجرت شود و مشکلات این دسته افراد در همان مبدأ حل گردد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: دولت به‌جای تقویت روستاها؛ تسلیم حاشیه‌ها شده است، این درصورتی است که در حال حاضر برخی از افراد ساکن شهرها و حاشیه‌ها به‌دنبال بازگشت به مناطق روستایی هستند، باید این انگیزه‌ها شناسایی و تقویت شوند.
روستاها را دریابیم
به گزارش تسنیم، اجرای الگوهای توسعه شهری عادلانه، برنامه دقیق و طولانی‌مدت برای توزیع متعادل و متناسب ثروت، شغل و امکانات، تقویت روستاها و آماده‌سازی بسترها در روستا برای پذیرش مجدد افراد می‌تواند چشم‌اندازی مناسب برای کاهش معضلات حاشیه‌نشینی را متصور سازد.
روستاها با داشتن چرخه اقتصادی پویا و تولیدمحور و سبک زندگی سالم علاوه بر ایجاد سلامت اقتصادی و فرهنگی می‌تواند از توسعه بی‌دروپیکر شهرها و زایش شهرها و شهرک‌های با خرده‌فرهنگ‌های نامتجانس قومی، قبیله‌ای و سنتی که تشدیدکننده تضاد فرهنگی هستند، جلوگیری کند.
گزارش از اکبر بهاری
انتهای پیام/341+/ش