مسجد جامع قم در فراز و فرودهای تاریخ / خشت به خشت مسجد با انسان حرف میزند
مسجد جامع قم یکی از قدیمی‌ترین مساجد قم است که و هر جای تاریخ قم که سرک بکشیم حتماً جایی از آن می‌رسیم به این مسجد، مخصوصاً ۵۰ سال اخیر که انگار نصف تاریخش را در همین صحن و شبستان و ایوان شمالی و جنوبی مسجد رقم‌زده‌اند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، از طرف آذر که می‌روی قصه کوچه‌پس‌کوچه‌های باریک و مدرسه قیاسیه و مناره‌های سر راه خودش مثنوی هفتاد من است که اگر غرق داستان‌های هزار شبش شوی معلوم نیست کی برسی به در مسجد جامع قم که می‌گویند خیلی‌ها با پناه خواهی به زنجیر نصب‌شده به بالای همین در از مرگ نجات پیداکرده‌اند.
وقتی از درب چوبی سمت دروازه ری وارد می‌شویم و چند پله و پیچ‌وتاب کوتاهش را رد می‌کنیم انگار همه تنگی کوچه‌پس‌کوچه‌های سر راه را یکی در بین صحن مسجد به طول 15/47 و عرض 25/27 مترمربعی و حوض زیبای آبی‌رنگ وسطش پاک می‌کند و همان لحظه فراموشت می‌شود.
انگار این 4200 متر را از وسط بهشت آورده‌اند اینجا و نامش را مسجد جامع گذاشته‌اند تا روح خسته از پیچ‌وتاب‌های کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخ را چنان خنک کند که ناخودآگاه نفس‌های عمیق بکشی و سبک‌پا از آخرین پله به صحن بگذاری.
اما برخلاف ورودی سمت دروازه ری، در سمت بازار کهنه و روبه روی مدرسه جهانگیرخان با طاق مقرنس‌کاری )یکی از عناصر معماری ایرانی) شده و ارتفاع 8 و دهانه 6 و عرض 2 متری‌اش با جدار سفیدکاری و پوشش مقرنس گچی که دستور ساختش را به فتحعلی شاه نسبت می‌دهند از همان ورودی روحت را سبک کرده و به داخل مسجد تعارفت می‌کند.
مسجد جامع قم بعد از مسجد امام حسن عسکری قدیمی‌ترین مسجد قم است و هر جای تاریخ قم که سرک بکشیم حتماً جایی از آن می‌رسیم به این مسجد، مخصوصاً 50 سال اخیر که انگار نصف تاریخش را در همین صحن و شبستان و ایوان شمالی و جنوبی مسجد رقم‌زده‌اند.
خیلی از مورخان به استناد کتاب مرآه البلدان تاریخ این مسجد را به قرن 6 هجری نسبت داده‌اند اما چیزی که مشخص است چند عصری بودن مسجد است و این‌که هر بخش از مسجد در دوره‌ای ساخته یا تکمیل‌شده است.
قرن هشتم تاریخ ساخت ایوان جنوبی مسجد جامع
حسین صادقی پژوهشگر تاریخ و باستان‌شناس، ایوان جنوبی مسجد را این‌گونه توصیف می‌کند و می‌گوید: یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین بناهای این مجموعه ایوان جنوبی است که در قرن هشتم ساخته‌شده و در دوره صفویه و قاجاریه مرمت‌شده است.
وی که تناسب، حس منظر و زیبایی این ایوان را کم‌نظیر می‌داند مشخصات ایوان را این‌گونه تشریح می‌کند: ایوان با دهانه 14، عرض 7 و ارتفاع 18 متر مظهر زیبایی و اعتدال بوده و با مقرنس‌کاری پوشش آن‌که دربرگیرنده دو کوه مطبق و معلق در دو طرف آن است شاهد زنده‌ای از کمال معماران ایرانی است.
صادقی مقرنس، نقاشی و ملاط سازی توأم بارنگ آمیزی طلایی ایوان را ممتاز می‌داند و ادامه می‌دهد: تزئینات کاشی آن از زمان فتحعلی شاه و در تاریخ 1248 ق است و یک‌بار در سال 1365 و سال 1375 تعمیر شده است.
برای درک این‌همه زیبایی روی سکوی جلوی حوض و روبه روی ایوان جنوبی می‌نشینم و به صدای اذان ظهری که با شاخص تعیین وقت نماز که در قسمت شمالی مسجد بر روی تخت سنگی حکاکی شده اعلام‌شده، گوش می‌دهم.
مؤذن حی علی الصلوه که می‌گوید همسایه‌های مسجد می‌رسند، استواری مسجد از وفاداری اهل محله حکایت می‌کند و انگارنه‌انگار سوز و زمستان در این صحن چند برابر کوچه‌های باریک همسایگی است.
کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ که با نقشه بند اسلیمی بر فراز ازاره ای ( سنگ پای دیوار) از سنگ‌تراش سفید به ارتفاع 1/20 متر تمام بدنه ایوان را از بغله‌ها و اسپر تا به کتیبه کمربندی زینت بخشیده و آیه شریفه " الجن و النس الا لیعبدون" و خط ریز ثلث آیه‌الکرسی و دیگر آیات ملکوتی بودن ایوان را چند برابر می‌کند.
خط ثلث ممتاز شیخ محمدحسن قمی در مسجد جامع قم
اما مقصوره ( دیواره یا مکانی بسته دور محراب مسجد) بنا انگار داستانش جدا است و در طرف جنوبی ایوان بزرگ با ارتفاع 30 متر و دهانه 13/23 متری و محراب بزرگی که در ضلع جنوبی آن واقع‌شده است.
محمد آقازاده پژوهشگر و استاد دانشگاه کتیبه کمربندی مقصوره و احداث شبستان را به سال 1246 نسبت می‌دهد و می‌گوید: در چهار طرف مقصوره، نیم طاقی بالاآمده که صورت مربع را به شکل هشت‌ضلعی مبدل ساخته و تمام بدنه آن‌ها که به‌صورت قوسی مقعرند آراسته به کنده‌کاری توأم با نقاشی‌های رنگین است.
وسط مقصوره که می‌ایستی استواری گنبد و خط نوشته‌های کتیبه که به خط ثلث ممتاز شیخ محمدحسن قمی است و سوره تبارک است تنها می‌تواند ملکوت را تداعی کند، ملکوتی که 20 سال در نماز ظهر و عصر ماه رمضان آیت‌الله فیض و آیت‌الله بروجردی در همین مسجد بناشده است.
آقازاده شبستان‌های کنار فضای گنبد خانه را به دوران صفویه نسبت می‌دهد و در ادامه می‌گوید: شبستان غربی با ابعاد 13/23 و 31 متر شامل 6 چشمه در دو ردیف است که ستون‌های آن مضلع آجری است اما شبستان غربی 12 در 12 متر و ساده‌تر و قدیمی‌تر است.
نماز که تمام می‌شود انگار دوباره حیاط روح آدم را صدا میزند، شبستان‌های دورتادور حیاط که هرکدام به دوره‌ای نسبت داده می‌شود در مقابل ایوان جنوبی، ایوان شمالی را در برگرفته‌اند.
صادقی دهانه ایوان شمالی را 7/8 متر با عرض 6/5 و ارتفاع 14 مترمی داند و در توصیف آن می‌گوید: دو چشمه اطراف ایوان شمالی با دهانه 7/2 مترو ستون‌های 1 و تا 1/5 متر ضخامت دیده می‌شود و کمربند ایوان مزین به کاشی خشتی است که روی آن به خط ثلث سفید سوره" منافقون" نوشته‌شده و در دو طرفان دو چشمه و در قسمت بالا و در دو طرف ایوان، دو ایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی‌های کاشی‌کاری معلقی وجود دارد.
دوباره برمی‌گردم و روی سکوی روبه روی ایوان جنوبی می‌نشینم، آفتاب بی‌رمق زمستان شانه‌هایم را گرم می‌کند.
خشت به خشت مسجد اما حرف دیگری میزند، حرف‌هایی که از جنس معماری و سنگ و آجر و کاشی هفت‌رنگ نیست، حکایت مسجد را از گوش محراب‌های مسجد که تعدادش از انگشت‌های یک دست بیشتر است باید شنید. حرف‌هایی که عکس‌های نصب‌شده به دیوار مسجد که زیرش با خط ساده قرمزرنگ نوشته شهید و در هر نماز در گوش محراب‌ها گفته‌اند و رفته‌اند.
من به گوش تو سخن‌های نهان خواهم گفت/ سربجنبان که بلی، جز که به سر هیچ مگو
گزارش: راحله روشن
انتهای پیام/456/ش