گزارش| تغییرات سیاسی در جمهوری آذربایجان و بهبود روابط باکو و مسکو

در پایان سال ۲۰۱۹ میلادی فعالیت‌های دیپلماتیک میان جمهوری آذربایجان و روسیه شاهد افزایش و بهبود قابل توجهی بود.

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، در نتیجه وقوع انقلاب مخملی در ارمنستان در بهار سال 2018 و روی کار آمدن نیکول پاشینیان، روابط میان مسکو و ایروان رو به افول گذاشته شد. در حال حاضر نیز روسیه از مخالفان سیاسی دولت پاشینیان حمایت می کند و در زمینه حل و فصل بحران قره باغ نیز موضع مستقلی اتخاذ کرده است. در عین حال، روابط مسکو و باکو در حوزه های تجاری گسترش یافته و افزایش دیدارهای مقامات ارشد دو کشور نوید دهنده توسعه روند همکاری های منطقه ای و بین المللی شده است (1).

در پایان سال 2019 شاهد افزایش فعالیت های دیپلماتیک بین جمهوری آذربایجان و روسیه بودیم. روسیه با انجام فعالیت هایی به دنبال تقویت جای پای خود در جمهوری آذربایجان و نزدیک کردن آن به ابتکارات چند جانبه‌ای بود که تحت کنترل مسکو قرار دارد. این امر تا حدودی به دلیل افزایش اهمیت ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان برای غرب و چین، حضور این کشور به عنوان یک بازیگر کلیدی در کریدور گاز جنوبی و هم چنین نقش مهم باکو در ابتکار کمربند و جاده چین است. روسیه همچنین از جمهوری آذربایجان می خواهد که با ارمنستان به عنوان متحد سنتی اش قفقاز جنوبی روابط متعادل تری داشته باشد، در حالی که آذربایجان از روسیه انتظار دارد تا در حل مناقشه قره باغ کمک کند.

در تاریخ 20-25 نوامبر 2019، مهربان علی اوا معاون اول رئیس جمهور و بانوی اول جمهوری آذربایجان در سفری رسمی و جهت دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و دیمیتری مدودف نخست وزیر، به مسکو سفر کردند. وی هم چنین با سناتور والنتینا ماتویانکو رئیس شورای فدراسیون روسیه نیز ملاقات کرد. علی وا در بازگشایی غرفه جمهوری آذربایجان در نمایشگاه دستاوردهای اقتصاد ملی و هم چنین در چندین رویداد فرهنگی و تجاری دیگر نیز شرکت کرد. درباره جزئیات دیدارهای علی اوا هنوز اطلاعات خاصی منتشر نشده است، اما این سفر از اهمیت بالایی برخوردار بود و نشان از رشد روزافزون مهربان علی اوا در امور بین الملل جمهوری آذربایجان دارد. سفر معاون اول رئیس جمهور آذربایجان صرفا به دیدار با مقامات بلندپایه روس منحصر نبود. در این سفر نشان دوستی روسیه به مهربان علی اوا نیز اهدا شد. روزنامه های مهم روسیه نیز در حالی که بسیاری از کشورها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به دنبال پاک کردن تأثیرات روسیه در حوزه های عمومی خود بودند، از مهربان علی وا به دلیل تلاش هایش برای بهبود روابط روسیه و جمهوری آذربایجان و حفظ فرهنگ و زبان روسی در این کشور، تقدیر و تشکر کرده و وی را ستایش کردند.

یک هفته بعد این سفر، در تاریخ 2-3 دسامبر 2019، سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه وارد باکو شد تا در مورد حل و فصل مناقشه قره باغ با مقامات آذربایجانی رایزنی کند، اما با این حال استقبال کم تری از سوی باکو در مقایسه با آن چه مهربان علی اوا در مسکو با آن روبرو بود، دریافت کرد. اظهارات قبلی لاوروف در مورد "مردم قره باغ"، با اشاره به جمعیت قومی ارمنی ساکن در این منطقه، باعث نارضایتی در جمهوری آذربایجان شد و از سوی الهام علی اف رئیس جمهور این کشور مورد انتقاد واقع شده بود. علاوه بر این، لاوروف پیش از این پیشنهاد کرده بود نمایندگان جمهوری قره باغ کوهستانی در مذاکرات صلح حضور داشته باشند که آن اظهارات نیزبحث برانگیز شده بود؛ زیرا این امر به معنای مشروعیت بخشیدن به دولت جدایی طلب قره باغ می باشد که باکو از انجام آن امتناع می ورزد.

در تاریخ 20 دسامبر 2019، الهام علی اف هم زمان با جلسه شورای عالی اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در نشست غیر رسمی کشورهای مستقل مشترک المنافع در سن پترزبورگ نیز شرکت کرد. علی اف و دیگر سران کشورهای عضو اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع که عضو اتحادیه اروپا نیستند، به طور ویژه از سوی ولادیمیر پوتین به جلسه شورای سران کشورهای عضو اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع که در اکتبر سال 2019 در عشق آباد برگزار گردید، دعوت شدند. در خلال نشست عشق آباد، پوتین از اعضای اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع خواست تا یک بازار مشترک مالی ایجاد کنند و همکاری ارزی را توسعه دهند. این امر نشان دهنده قصد اساسی کرملین برای پیشبرد ایده ادغام عمیق تر در حوزه اتحادیه کشورهای مستقل مشترک المنافع و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و احتمالاً الحاق و ادغام این دو اتحادیه در یکدیگر باشد.

در چند سال گذشته، روابط روسیه و جمهوری آذربایجان به طور کلی به لطف گفتگوهای فشرده سیاسی و رشد تجارت دوجانبه بهبود یافته است. روابط نظامی بین باکو و مسکو نه تنها از نظر تهیه اسلحه بلکه در ضمینه تمرینات مشترک نظامی و همکاری بین نیروی پلیس، مرزبانان و سرویس های ویژه نیز رشد کرده است. این اتفاقات با وجود برخی اختلافات جدی از جمله تعطیل شدن یک سازمان دیاسپورای آذربایجانی در روسیه در سال 2017 و حوادثی رخ داده است که جمهوری آذربایجان محدودیت هایی را برای ورود شهروندان روسی به این کشور اعمال کرد. سفر مهربان علی اوا به مسکو این پویایی های مثبت را برجسته کرد، اما جالب تر از همه این واقعیت است که بانوی اول این کشور به جای همسرش این سفر را انجام داده است. سفر علی اوا به مسکو نشان می دهد که از زمانی که وی در سال 2017 معاون اول رئیس جمهوری آذربایجان شد، جایگاهش در این کشور به طور پیوسته در حال رشد است. انتصاب وی به این سمت بخشی از تغییرات گسترده در دستگاه دولت جمهوری آذربایجان طی چند سال اخیر است.

علی اف اخیرا تغییرات بی سابقه ای در میان بوروکرات های جمهوری آذربایجان ایجاد کرده و اعضای قدرتمند و قدیمی ساختار سیاسی را با تکنوکرات های جوان جایگزین کرده است. در همین چارچوب، حتی رامیز مهدی اف، رئیس نهاد ریاست جمهوری و یار دیرینه پدرش حیدر علی اف را در اکتبر سال 2019 برکنار کرد و به جای وی سامیر نوری اف یک تکنوکرات تحصیل کرده در غرب را جایگزین کرد. الهام علی اف در ژانویه سال جاری نیز مشاور ارشد و قدیمی خود یعنی علی حسن اف که سال ها با اپوزیسیون این کشور سرسختانه مبارزه می کرد را اخراج کرد. دلیل رسمی که برای جایگزینی این نیروهای ارشد تا کنون اعلام شده این است که آن ها جلوی اصلاحات مدنظر الهام علی اف را می گرفتند، اما لیست افراد برکنار شده نشان می دهد که اعضای باند قدرتمند نخجوان مورد هدف قرار گرفته اند. باند نخجوان اشاره به گروهی از مقامات و بازرگانانی دارد که از نزدیکان و حلقه اصلی وابسته به حیدر علی اف پدر الهام علی اف به حساب می آیند. هر چند که پاکسازی نیروهای قدیمی نشانه ای از این نیست که سیستم سیاسی جمهوری آذربایجان در حال آزاد سازی و دموکراتیک سازی است، اما نشان دهنده ی گروه بندی مجدد بین الیگارشی و شبکه های غیر رسمی قدرت است. این تغییرات تا کنون بیش ترین نفع را برای خانواده تأثیرگذار پاشایف داشته که مهربان علی اوا از اعضای آن است و وابستگان این خاندان اخیراً در چندین پست مهم منصوب شده اند. این تحولات باعث گمانه زنی هایی شده است که با انحلال مجلس در دسامبر 2019 و برگزاری انتخابات پارلمانی زودهنگام در 9 فوریه بیش تر شده است. گمانه زنی این است که بانوی اول جمهوری آذربایجان آماده جانشینی همسرش در پست ریاست جمهوری است.

نکته قابل توجه این است که روند مثبت در روابط روسیه و جمهوری آذربایجان پس از تغییر قدرت در ارنستان در سال 2018 روند رو به رشدی به خودش گرفت. مسکو به منظور اعمال فشار بر ارمنستان مجموعه ای از تحرکات مثبت را نسبت به جمهوری آذربایجان از جمله تلاش برای نزدیک تر کردن این کشور به بلوک ها و اتحادیه های تحت رهبری مسکو، به ویژه سازمان پیمان امنیت جمعی انجام داده است. مسکو می خواهد که جمهوری آذربایجان در سایر ابتکارات اقتصادی در کشورهای مستقل مشترک المنافع و شاید اتحادیه اقتصادی اوراسیا شرکت کند که این خواسته با دعوت علی اف به آخرین اجلاس غیر رسمی کشورهای مستقل مشترک المنافع در سن پترزبورگ منعکس شده است. موقعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیک و ثروت های نفتی و گازی جمهوری آذربایجان، انگیزه های اصلی مسکو برای وارد کردن جمهوری آذربایجان به سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا می باشد. با این حال، در حالی که برخی از مقامات عالی رتبه جمهوری آذربایجان ممکن است طرفدار پیوستن این کشور به این سازمان ها باشند اما باکو در سپتامبر سال گذشته این احتمالات را علنا رد کرد. علاوه بر این، در اکتبر 2019 جمهوری آذربایجان ریاست جنبش عدم تعهد را تا سال 2022 به عهده گرفت که آن را پاسخی روشن به گمانه زنی ها در مورد تغییر اهداف سیاست خارجی این کشور می توان تفسیر کرد. در واقع، سیاست عدم تعهدی باکو به آن اجازه می دهد تا روابط سازنده اش با غرب را که یک شریک مهم در همکاری های انرژی است حفظ کند و در پروژه های تجاری منطقه ای چین با دور زدن روسیه نیز شرکت کند.

تبعیت اقتصادی و نظامی از روسیه منافع محدودی را برای جمهوری آذربایجان به همراه خواهد داشت. اقتصاد روسیه در اثر تحریم های غرب و قیمت های بی ثبات نفت تضعیف شده است و نمی تواند با چشم اندازهای ارائه شده از سوی چین، به ویژه از نظر سرمایه گذاری خارجی که باکو برای متنوع سازی اقتصاد خود و رها شدن از وابستگی به صادرات هیدروکربن ها بدان نیاز دارد، مطابقت داشته باشد. از نظر امنیتی نیز نخبگان جمهوری آذربایجان مسکو را به عنوان یک بازیگر استراتژیک مهم در حل و فصل مناقشه قره باغ مد نظر قرار می دهند و احتمالاً امیدوارند که عدم رضایت روسیه از تحولات داخلی در ارمنستان ممکن است مسکو را وادار کند تا از جمهوری آذربایجان در روند حل این مناقشه حمایت کند یا حداقل در صورت وقوقع مجدد جنگ نسبت به دو طرف درگیر بی طرف باشد. البته در ارمنستان نیز این ایده وجود دارد که در جریان درگیری‌ های آوریل 2016 میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ کوهستانی، روسیه جانب حمایت از باکو را داشته است. در ماه های اخیر در فضای رسانه ای جمهوری آذربایجان نیز درباره گرایش بیش تر روسیه به سمت باکو و در نتیجه حل و فصل مناقشه قره باغ به نفع جمهوری آذربایجان در قالب خروج نیروهای ارمنستان از قره باغ کوهستانی و هفت منطقه مجاور آن مباحثاتی در گرفته است. با این وجود، روسیه با وجود روابط تنگاتنگ با ایروان ترجیح می دهد هنگام صحبت از قره باغ کوهستانی، نقش یک میانجیگر را ایفا کند و بیش تر به دنبال ایجاد تعادل و توازن بین دو همسایه درگیر را دنبال می کند تا اینکه از یک طرف جانب داری کند. از این رو، عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی بعید است که پیشرفتی را برای جمهوری آذربایجان در زمینه حل مناقشه قره باغ به وجود آورد. علاوه بر این، ارمنستان به عنوان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به احتمال زیاد عضویت جمهوری آذربایجان در هر دو سازمان را وتو خواهد کرد. البته به نظر می رسد که ارمنستان از اینکه روسیه از جمهوری آذربایجان حمایت کند، دچار نگرانی هایی شده است که نیکول پاشینیان در پایان ماه سپتامبر 2019 در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت که مسکو شریک اصلی و استراتژیک ایروان است (2). جمهوری آذربایجان همچنین در حال حاضر از روابط نزدیک با چندین کشور عضو سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ویژه بلاروس و قزاقستان بدون ورود به این دو سازمان برخوردار است.

تنش در روابط روسیه و ارمنستان مطمئناً فرصت های جدیدی را برای باکو برای ارتقاء روابطش با مسکو باز می کند. با این حال، بهبود روابط میان مسکو و باکو که اخیر صورت گرفته، بعید است که بتواند تفاوتی اساسی را در روند حل مناقشه قره باغ آن هم به نفع باکو ایجاد کند؛ زیرا مسکو به طور مستمر از جانب داری از یکی از دو طرف درگیر این مناقشه خودداری می کند.

همچنین سؤالاتی جدی درباره مشارکت جمهوری آذربایجان در پروژه های اقتصادی و نظامی تحت رهبری مسکو باقی مانده است. عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی از نظر تهیه اسلحه و همکاری های دفاعی و همچنین مشارکت روزآمد شده با روسیه به جمهوری آذربایجان امتیازاتی را اعطا می کند اما چشم اندازهای اقتصادی و امنیتی محدودی را نیز در پیش روی این کشور ارائه می دهد. با این وجود، این امر احتمالاً موضوعی تکراری در روابط جمهوری آذربایجان و روسیه خواهد بود زیرا کرملین آشکارا مشتاق سرعت بخشیدن به ادغام در فضای کشورهای مستقل مشترک المنافع است و سالها است که فشارهای شدیدی را بر روی شرکای خود پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مانند بلاروس انجام می دهد تا آن ها را با این ایده ها همراه کند.

مجید اسماعیل زاده، کارشناس مسائل اوراسیا

بیشتر بخوانید