«معجزه آبخیزداری» | مهار ۱۰ میلیارد مترمکعب آب در سیل­‌های ۹۸ با آبخیزداری


مدیر کل سیلاب سازمان جنگل­‌ها مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در سیل سال جاری ۱۰میلیارد متر مکعب مهار شد و در صورت عدم اجرای این سازه­‌ها ابعاد فاجعه سیل اخیر بسیار بیشتر بود.

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم ، یکی از عوامل مؤثر برای مقابله با سیل، عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری و پخش سیلاب است. برای روشن شدن ابعاد و زوایای مختلف نقش عملیات آبخوان­‌داری و آبخیزداری در مقابله با سیلاب سال 98، مصاحبه­‌ای تفصیلی با دکتر ابوالقاسم حسین­‌پور مدیرکل سیلاب و آبخوان­‌داری سازمان جنگل­‌ها، مراتع و آبخیزداری انجام دادیم. به اعتقاد ایشان عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری انجام شده، در سیلاب سال جاری توانسته بیش از 10 میلیارد مترمکعب از نزولات آسمانی را مهار کرده و در زمین نفوذ دهد. همچنین به گفتۀ ایشان عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری می­‌تواند به کاهش خسارات سیل تا 100 درصد، تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و تقویت منابع آبی چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات در کشور منجر شود. اهم مواردی که ابوالقاسم حسین­‌پور در این مصاحبه بدان اشاره کردند، عبارت است از:

  • استان‌ ­ های گلستان، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان شاهد یکی از شدیدترین سیلاب های نیم قرن اخیر در کشور بودند.
  • عملیات آبخیزداری به‌طور متوسط از 70 تا 100 درصد خسارت سیل را کاهش می‌دهد.
  • در سیل سال جاری 10 میلیارد مترمکعب مهار شد که در صورت عدم اجرای این سازه­‌ها، ابعاد فاجعۀ سیل اخیر بسیار بیشتر بود.
  • عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری هفت برابر شدت دبی سیلاب را کاهش می‌دهد.
  • یکی از اهداف آبخیزداری و آبخوان­‌داری، تقویت کانون­‌های تولید کشاورزی با تقویت منابع آبی است.
  • یکی از چالش­‌ها و مسائل سیل، قدیمی بودن و غیرمنسجم بودن قوانین و مقررات سیل است.
  • یکی از طرح­‌های دفتر کنترل سیلاب، طرح­‌های آبخیزداری در بالادست قنوات کشور است که فاز اول آن به 10 هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
  • برای مقابله با سیلاب­‌های شهری باید سطوح شهر نفوذپذیر شوند و آبخیزداری شهری جدی گرفته شود.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با مدیرکل سیلاب سازمان جنگل­‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور جلب می­‌نماییم:

تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سؤال بفرمایید نقش دفتر کنترل سیلاب سازمان­ جنگل­‌ها، مراتع و آبخیزداری در مقابله با کاهش مخاطرات و خسارات ناشی از سیل چیست؟

حسین­‌پور: دفتر کنترل سیلاب سازمان به خلاصه دو وظیفۀ مهم بر عهده دارد: مدیریت سیلاب و آبخوان­‌داری. یکی از وظایف اصلی دفتر کنترل سیلاب سازمان جنگل به عنوان ارگانی که فعالیت­‌هایش در سیلاب تأثیرگذار است، انجام فعالیت­‌های پیشگیرانه برای وقوع حوادثی مثل سیل است. مهمترین فعالیت پیشگیرانه، عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب است. دفتر کنترل سیلاب مشخص می­‌کند که فعالیت­‌های آبخوان‌داری و پخش سیلاب به عنوان یکی از راه­‌های پیشگیرانه، به چه میزان اثرگذار بوده و ریسک خطر سیل را در کشور کاهش داده است. به‌طور خلاصه جنس فعالیت­‌های آبخوان­داری، از نوع پیشگیرانه است که دارای بازدهی اقتصادی بالا با هزینۀ کم است.

البته طرح­‌های آبخوان­‌داری و آبخیزداری علاوه بر کنترل و مقابله با سیل اهداف دیگری نیز دارد که از مهمترین این اهداف می­‌توان به تقویت کانون­‌های تولید کشاورزی با تقویت منابع آبی، حفظ و اصلاح و غنی­‌سازی خاک و جلوگیری از فرسایش آن، احیای پوشش گیاهی و تقویت عرصه‌های منابع طبیعی اشاره کرد که برای این امر نیاز به افزایش نفوذ آب باران و سیلاب به درون زمین است که طرح‌های پخش سیلاب در قالب برنامه آبخوان­‌داری این هدف را دنبال می‌کند. از ظرفیت طرح­‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری می­‌توان برای عرصه‌هایی که قابل کشت هستند یا نیاز به حاصلخیزی بیشتری دارند، می‌توان استفاده کرد و خاک را برای کشاورزی اصلاح و غنی کرد.

تسنیم: تاکنون چند هکتار از اراضی کشور تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری قرار گرفته است؟

حسین­‌پور: طی دو سال اخیر دو و نیم میلیون هکتار  تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان­‌داری در کشور قرار گرفته­‌اند و مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان­‌داری در سطح 29،6 میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور انجام شده و در این بین فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان­داری در 13،5 میلیون هکتار از آبخیز‌های کشور به‌طور کامل انجام شده و به اتمام رسیده است . البته توسعۀ فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در 125 میلیون هکتار از عرصه‌های کشور ضروری است. اجرای فعالیت آبخیزداری و آبخوان‌داری در این عرصه‌ها موجب می­‌شود تا ضمن بهره­‌وری بهینه از حجم بارش­‌ها، سرعت خسارت سیل در این مناطق کاهش یابد.

تسنیم: انجام طرح­‌ها و فعالیت­‌های آبخیزداری و آبخوان­‌داری در کشور چه آثار و پیامدهایی را به دنبال داشته است؟

حسین­‌پور: عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری به‌طور متوسط 70 درصد خسارت‌های سیل و در برخی مواقع 100 درصد آن را کاهش داده است. عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری می­‌تواند 33 درصد از بروز خسارت جلوگیری کند و 67 درصد از فاکتورهای مربوط به سیل را کاهش دهد. همچنین عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری هفت برابر شدت دبی سیلاب را کاهش می‌دهد و حجم آن را تا 50 درصد کمتر می‌کند. از دیگر مزایای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری می‌توان به ایجاد تأخیر در زمان تمرکز سیلاب تا 18 دقیقه اشاره کرد. اجرای پروژه‌های آبخوان‌داری و آبخیزداری فواید دیگری نیز دارد که از جمله این فواید می­‌توان به تغذیۀ آبخوان‌های زیرزمینی و تقویت منابع آبی چاه­‌ها، چشمه‌ها و قنوات در کشور اشاره کرد. طبق برآوردها هر هکتار آبخیزداری  و آبخوان­‌داری 1000 مترمکعب آب به زمین نفوذ می­‌دهد.

در همین راستا برنامه‌هایی تدوین کرده‌ایم تا بتوانیم برای آیندۀ کشور در این بخش با سیاست‌های درست، شرایط حوزه‌های آبریز کشور را ارتقا دهیم. این طرح­‌ها به ما کمک می‌کند تا در حوزه‌های بالادست، از سیلاب پیشگیری و آن را مدیریت کرده و خسارت آن را به حداقل برسانیم.

تسنیم: عملیات آبخیزداری و آبخوان­‌داری، در کاهش تلفات و خسارات سیل سال 1398 در استان­‌های مختلف کشور چه نقشی داشته است؟

حسین­‌پور: ارزیابی‌ها نشان می­‌دهد از 12 مورد سیل ویرانگر چهار دهه اخیر ایران، دو مورد در سال 1398 رخ داده است . در سیل امسال، در مناطقی که پروژۀ آبخیزداری و آبخوان­‌داری انجام شده، خسارت به مراتب نسبت به سایر مناطق کمتر بوده و به‌طور متوسط 70 درصد خسارات سیل را کاهش داده است. همچنین مصادیق فراوانی داریم که سیل­‌های مشابه در گذشته آسیب فراوان داشته اما در آن مناطق با اجرای این پروژه‌ها خسارتی وارد نشده است.

تسنیم: بیشترین فراوانی وقوع سیل و بزرگترین آن به لحاظ شدت به کدام استان­‌ها اختصاص داشت؟

حسین­‌پور: در وقایع سیل امسال، بیشترین فراوانی وقوع سیل به ترتیب در استان‌ ­ های، هرمزگان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان بوده است . اما از حیث شدت و بزرگی سیلاب و خسارات آن، استان ­ های گلستان، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان شاهد یکی از شدیدترین سیلاب های نیم قرن اخیر در کشور بودند که از نظر بزرگی دبی طغیانی سیل و حجم سیلاب، استان‌ های مذکور سیلاب ویرانگری را تجربه کردند . در مجموع بیش از 14 میلیون هکتار از حوزه‌ ­ های آبخیز کشور پهنۀ بحرانی سیل در یک سال اخیر بودند که در این میان سیلاب به زیرساخت های 16 استان کشور آسیب وارد کرد .

تسنیم: در سیلاب سال جاری، میزان آبی که طرح­‌های آبخیزداری و آبخوان­داری توانسته است مهار کند چقدر بوده است؟

حسین­‌پور: بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که بیش از 10 میلیارد مترمکعب از سیلاب‌های اخیر با اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری کنترل و پس از تعدیل سیلاب به درون آبخوان‌ها هدایت شده است. قطع یقین چنانچه این حجم از سیلاب در سطح حوزه­‌های آبخیز در مناطق بالادست کنترل نمی­‌شد، ابعاد فاجعۀ سیل اخیر بسیار بیشتر بود.

تسنیم: در سیل­‌های اخیر عدم رعایت حریم سیلاب چقدر در ایراد خسارت سیل مؤثر بوده است؟

حسین­‌پور: رعایت حریم سیلاب نقش مؤثری در سیلاب دارد؛ به‌طوری‌که پیش از سیل 98، سیل‌های مشابه با دورۀ بازگشت 30 ساله اتفاق افتاده است، اما مناطق آسیب شدید در پی نداشته است؛ زیرا حریم سیلاب آزاد بود اما اکنون آزاد نیست و باید این حریم آزاد شود. اگر حریم سیل و مسیل­‌ها به رسمیت شناخته نشود و این حریم­‌ها تصرف و تخریب شود و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در آنجا انجام شود، باعث تشدید خسارات شدید سیل در آینده خواهد شد.

تسنیم: عملیات آبخیزداری که برای کنترل سیل انجام می­‌شود، چه عملیات و اقداماتی را شامل می­‌شود؟

حسین­‌پور: عملیات و اقدامات آبخیزداری که برای مقابله با خسارات سیل انجام می­‌شود، فعالیت­‌های متنوع و متعددی است که از جمله این اقدامات می­‌توان به عملیات آبخوان­‌داری و پخش سیلاب، احداث سامانه‌های آبگیر باران، سیل بند، احیای پوشش گیاهی، تراس‌بندی، بانکت‌بندی، بند‌های کوتاه تأخیری و سازه‌های مشبک سرشاخه­‌گیر اشاره کرد. این اقدامات موجب کاهش سرعت سیلاب، افزایش فرصت نفوذ آب به درون زمین و در نتیجه کاهش خسارات سیل می­‌شود. البته گسترۀ وسیع آبخیزهای کشور، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر و همراهی مردم و دولت در مدیریت عرصه­‌های منابع طبیعی است و با تفکر پیشگیرانه از وقوع سیل و با انجام فعالیت­‌های گستردۀ آبخیزداری می­‌توان تهدید سیلاب را به فرصتی برای مقابله با کم آبی و خشکسالی در کشور تبدیل کرد.

تسنیم: به تفکر پیشگیرانه برای مقابله با خطر سیل‌­های مخرب اشاره شد؛ به نظر شما این نوع تفکر می­‌تواند خطر وقوع سیل را از بین ببرد؟

حسین­‌پور: ببینید در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی به هیچ وجه از سیل جلوگیری نمی‌شود، ما جزو مناطق سیل‌خیز دنیا هستیم و نمی­‌توان با اقدامات کنترل سیلاب به‌طورکلی از خسارات جلوگیری کرد و این ادعا با واقعیت موجود و استدلال کارشناسی مطابقت و هم‌خوانی ندارد ولی آن را می­‌توان به حداقل رساند. پیشگیری از سیل در همه جای دنیا مقدم بر بازسازی است و کشور ما باید با رویکرد جدید مدیریت ریسک مخاطرات ناشی از سیل را پیگیری کند. متأسفانه باید گفت 70 درصد اعتبارات سیل صرف پاکسازی خسارات آن می‌شود. با توجه به اثربخشی مناسب طرح­‌های آبخیزداری و آبخوان­‌داری و نقش پیشگیرانه آن باید رویکرد از تمرکز بر مدیریت بحران به سمت مدیریت ریسک در کشور تغییر یابد و برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های خود را مبتنی بر اقدامات پیشگیرانه و کاهش خطرپذیری و ریسک سیلاب در کشور گذاشته و بدان مسیر حرکت دهیم.

یکی از اقدامات مؤثر پیشگیرانه در راستای کاهش خسارات سیل، حفظ و حراست از عرصه‌های منابع طبیعی جنگل‌ها و مراتع کشور است که با اقدامات پیشگیرانه و هزینۀ کمتر از 10 درصد هزینۀ بازسازی مناطق سیل‌زده می‌توانیم خسارت‌ها را به حداقل رسانده و ایمن‌سازی لازم را انجام دهیم.

تسنیم: کدام طرح­‌های آبخیزداری در دستور کار دفتر کنترل سیلاب قرار دارد؟

حسین­‌پور: مهمترین وظیفۀ دفتر کنترل سیل با توجه به مأموریت محولۀ سازمانی آبخوان­‌داری و پخش سیلاب است. این طرح­‌ها، مانع تمرکز و تجمع سیلاب در مناطق آسیب‌پذیر می‌شوند. از طرح­‌ها و اولویت‌های آبخیزداری در کشور، در خصوص بالادست و مناطق شهری و روستایی و مناطق آبخیز، ایجاد پارک‌های آبخیز است. این پارک­‌ها کاربرد تفرجگاهی و تفریحی دارد و در هر مکانی که این ظرفیت به لحاظ آبخیزداری و مسائل طبیعی و زیرساختی قوی و بارشی وجود داشته باشد در راستای کنترل سیلاب شهری در مناطق بالادست، این پارک‌ها ایجاد می‌شود.

یکی از طرح­‌های دیگر دفتر کنترل سیلاب، سازمان جنگل­ها و مراتع و آبخیزداری کشور، طرح­ آبخیزداری و آبخوان‌­داری در بالادست قنوات کشور است. قنوات، ابداع نیاکان و اجداد است که در دنیا به عنوان یکی از منابع تأمین آب ارزشمند از آن یاد می‌­شود و باید حفظ شود. اجرای عملیات آبخیزداری می­‌تواند به آب­دهی بیشتر قنوات کمک کند و همچنین علاوه بر اینکه مانع از تخریب قنوات شود، می­‌تواند قنوات را از سیل­‌های مخرّب مصون بدارد. در حال حاضر 40 هزار قنات در ایران وجود دارد که تنها 23 هزار تای آن دایر است. متأسفانه برخی از قنوات به خاطر سیل دچار آسیب شده­‌اند. بجز استان­‌های شمالی کشور، تقریباً در همۀ استان­‌های کشور قنات وجود دارد. برنامۀ پیشنهادی ما این است که در صورتی منابع لازم اختصاص داده شود، سالانه 5 درصد قنوات تحت پوشش فعالیت­‌های آبخیزداری قرار می­‌گیرد و برای فاز اول که دوره­‌ای 5 ساله است 10 هزار میلیاد تومان منابع مورد نیاز است. البته این نیز باید اشاره کنم که قنوات به فعالیت­‌های آبخیزداری عکس‌العمل خیلی خوبی نشان داده­‌اند و بررسی­‌ها نشان می­‌دهد که عملیات آبخیزداری، به‌طور متوسط آب­دهی قنات­‌ها را تا 3 برابر افزایش داده است.

تسنیم: عکس­‌العمل جوامع محلی و روستاییان نسبت به طرح­‌های آبخیزداری و آبخوان­‌داری چگونه بوده است؟

حسین­‌پور: کشاورزان و جوامع محلی و روستاییان نگاه خیلی مثبتی به آبخیزداری دارند و استان­‌ها و مناطقی که عملیات آبخیزداری در آن انجام شده است، کشاورزان رضایت داشتند و به دنبال این هستند که این فعالیت­‌ها ادامه داشته باشد؛ چون اولاً باعث شده کشاورزی آن رونق بیشتری داشته باشد و ثانیاً جلوی سیل و خسارت­‌های ناشی از آن را گرفته است. البته این را باید خود جوامع محلی و روستاییان جواب بدهند.

تسنیم: اهمیت مشارکت جوامع محلی در آبخیزداری چگونه ارزیابی می­‌کنید؟

حسین­‌پور: در زمینۀ آبخیزداری جوامع محلی، اشتیاق زیادی به آبخیزداری دارند و باید سیاست و دستور کار دولت نیز این چنین باشد که پروژه­‌های آبخیزداری را به مردم واگذار کند تا در قالب تعاونی­‌ها، سازمان­‌ها و نهادهای مردمی تخصصی به این کار اشتغال داشته باشند. این سازمان­‌ها و تشکل­‌ها باید تعیین صلاحیت و رتبه­‌بندی شده باشند.

تسنیم: آبخیزداری شهری برای کنترل سیل دارای چه اهمیتی است؟

حسین­‌پور: آبخیزداری شهری برای مقابله با سیل اهمیت زیادی دارد و برای جلوگیری از سیل باید سطوح شهرها نفوذپذیر باشد و باید سطح نفوذناپذیری شهرها را کاهش بدهیم. باید خیابان­‌ها، پیاده­‌رو و غیره امکان نفوذ آب به زمین داشته باشند. الآن برخی ادارات و ارگان­‌های دولتی این کار را انجام داده­‌اند، به عنوان مثال برخی ادارات در استان مرکزی با نفوذ آب به زمین و جمع‌آوری آن، آب باران را ذخیره کرده و مورد استفاده مجدد قرار داده­‌اند. نمونۀ نفوذ آب در کشورهای دیگر نیز به چشم می­‌خورد؛ برای مثال در کشور ژاپن برای مقابله با سیل، آب را به داخل زمین نفوذ می­‌دهند و تأسیسات و اماکن عمومی ژاپن مثل مدارس، ورزشگاه­‌ها و غیره به نحوی ساخته می­‌شوند که بتوانند مواقع سیل آب بیشتری را جذب خود کرده و تخلیه کنند و با این کار با آبگرفتگی شهری و وقوع سیل در شهرها مقابله می­‌کنند.

تسنیم: به عنوان سؤال آخر به لحاظ قانونی و حقوقی مقابله با سیل، با چه چالش­‌ها و مسائلی روبرو است؟

حسین­‌پور: یکی از چالش­‌ها، قدیمی بودن و غیرمنسجم بودن قوانین و مقررات سیل است و کشور نیاز به قانون منسجم و یکپارچه برای مقابله با سیل دارد که از سر منشإ شکل‌گیری سیل در بالادست حوضه‌های آبخیز تا مناطق پایین‌دست که به رسمیت شناختن حریم سیلاب در توسعۀ شهری و اقدامات پیشگیرانه باشد را در راستای مدیریت ریسک سیل در یک برنامۀ کلی تدوین کند.

انتها ی پیام/

واژه های کاربردی مرتبط
واژه های کاربردی مرتبط