«معجزه آبخیزداری» | مهار ۱۰ میلیارد مترمکعب آب در سیل‌های ۹۸ با آبخیزداری
مدیر کل سیلاب سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در سیل سال جاری ۱۰میلیارد متر مکعب مهار شد و در صورت عدم اجرای این سازه‌ها ابعاد فاجعه سیل اخیر بسیار بیشتر بود.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم ، یکی از عوامل مؤثر برای مقابله با سیل، عملیات آبخیزداری و آبخوانداری و پخش سیلاب است. برای روشن شدن ابعاد و زوایای مختلف نقش عملیات آبخوانداری و آبخیزداری در مقابله با سیلاب سال 98، مصاحبه‌ای تفصیلی با دکتر ابوالقاسم حسین‌پور مدیرکل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری انجام دادیم. به اعتقاد ایشان عملیات آبخیزداری و آبخوانداری انجام شده، در سیلاب سال جاری توانسته بیش از 10 میلیارد مترمکعب از نزولات آسمانی را مهار کرده و در زمین نفوذ دهد. همچنین به گفتۀ ایشان عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می‌تواند به کاهش خسارات سیل تا 100 درصد، تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و تقویت منابع آبی چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات در کشور منجر شود. اهم مواردی که ابوالقاسم حسین‌پور در این مصاحبه بدان اشاره کردند، عبارت است از:
- استان های گلستان، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان شاهد یکی از شدیدترین سیلاب های نیم قرن اخیر در کشور بودند.
- عملیات آبخیزداری به‌طور متوسط از 70 تا 100 درصد خسارت سیل را کاهش می‌دهد.
- در سیل سال جاری 10 میلیارد مترمکعب مهار شد که در صورت عدم اجرای این سازه‌ها، ابعاد فاجعۀ سیل اخیر بسیار بیشتر بود.
- عملیات آبخیزداری و آبخوانداری هفت برابر شدت دبی سیلاب را کاهش می‌دهد.
- یکی از اهداف آبخیزداری و آبخوانداری، تقویت کانون‌های تولید کشاورزی با تقویت منابع آبی است.
- یکی از چالش‌ها و مسائل سیل، قدیمی بودن و غیرمنسجم بودن قوانین و مقررات سیل است.
- یکی از طرح‌های دفتر کنترل سیلاب، طرح‌های آبخیزداری در بالادست قنوات کشور است که فاز اول آن به 10 هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
- برای مقابله با سیلاب‌های شهری باید سطوح شهر نفوذپذیر شوند و آبخیزداری شهری جدی گرفته شود.
در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با مدیرکل سیلاب سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور جلب می‌نماییم:
تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سؤال بفرمایید نقش دفتر کنترل سیلاب سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری در مقابله با کاهش مخاطرات و خسارات ناشی از سیل چیست؟
حسین‌پور: دفتر کنترل سیلاب سازمان به خلاصه دو وظیفۀ مهم بر عهده دارد: مدیریت سیلاب و آبخوانداری. یکی از وظایف اصلی دفتر کنترل سیلاب سازمان جنگل به عنوان ارگانی که فعالیت‌هایش در سیلاب تأثیرگذار است، انجام فعالیت‌های پیشگیرانه برای وقوع حوادثی مثل سیل است. مهمترین فعالیت پیشگیرانه، عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب است. دفتر کنترل سیلاب مشخص می‌کند که فعالیت‌های آبخوانداری و پخش سیلاب به عنوان یکی از راه‌های پیشگیرانه، به چه میزان اثرگذار بوده و ریسک خطر سیل را در کشور کاهش داده است. به‌طور خلاصه جنس فعالیت‌های آبخوانداری، از نوع پیشگیرانه است که دارای بازدهی اقتصادی بالا با هزینۀ کم است.
البته طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری علاوه بر کنترل و مقابله با سیل اهداف دیگری نیز دارد که از مهمترین این اهداف می‌توان به تقویت کانون‌های تولید کشاورزی با تقویت منابع آبی، حفظ و اصلاح و غنی‌سازی خاک و جلوگیری از فرسایش آن، احیای پوشش گیاهی و تقویت عرصه‌های منابع طبیعی اشاره کرد که برای این امر نیاز به افزایش نفوذ آب باران و سیلاب به درون زمین است که طرح‌های پخش سیلاب در قالب برنامه آبخوانداری این هدف را دنبال می‌کند. از ظرفیت طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری می‌توان برای عرصه‌هایی که قابل کشت هستند یا نیاز به حاصلخیزی بیشتری دارند، می‌توان استفاده کرد و خاک را برای کشاورزی اصلاح و غنی کرد.
تسنیم: تاکنون چند هکتار از اراضی کشور تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوانداری قرار گرفته است؟
حسین‌پور: طی دو سال اخیر دو و نیم میلیون هکتار تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در کشور قرار گرفته‌اند و مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در سطح 29،6 میلیون هکتار از حوزه‌های آبخیز کشور انجام شده و در این بین فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در 13،5 میلیون هکتار از آبخیزهای کشور به‌طور کامل انجام شده و به اتمام رسیده است . البته توسعۀ فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در 125 میلیون هکتار از عرصه‌های کشور ضروری است. اجرای فعالیت آبخیزداری و آبخوانداری در این عرصه‌ها موجب می‌شود تا ضمن بهره‌وری بهینه از حجم بارش‌ها، سرعت خسارت سیل در این مناطق کاهش یابد.
تسنیم: انجام طرح‌ها و فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در کشور چه آثار و پیامدهایی را به دنبال داشته است؟
حسین‌پور: عملیات آبخیزداری و آبخوانداری به‌طور متوسط 70 درصد خسارت‌های سیل و در برخی مواقع 100 درصد آن را کاهش داده است. عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می‌تواند 33 درصد از بروز خسارت جلوگیری کند و 67 درصد از فاکتورهای مربوط به سیل را کاهش دهد. همچنین عملیات آبخیزداری و آبخوانداری هفت برابر شدت دبی سیلاب را کاهش می‌دهد و حجم آن را تا 50 درصد کمتر می‌کند. از دیگر مزایای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می‌توان به ایجاد تأخیر در زمان تمرکز سیلاب تا 18 دقیقه اشاره کرد. اجرای پروژه‌های آبخوانداری و آبخیزداری فواید دیگری نیز دارد که از جمله این فواید می‌توان به تغذیۀ آبخوان‌های زیرزمینی و تقویت منابع آبی چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات در کشور اشاره کرد. طبق برآوردها هر هکتار آبخیزداری و آبخوانداری 1000 مترمکعب آب به زمین نفوذ می‌دهد.
در همین راستا برنامه‌هایی تدوین کرده‌ایم تا بتوانیم برای آیندۀ کشور در این بخش با سیاست‌های درست، شرایط حوزه‌های آبریز کشور را ارتقا دهیم. این طرح‌ها به ما کمک می‌کند تا در حوزه‌های بالادست، از سیلاب پیشگیری و آن را مدیریت کرده و خسارت آن را به حداقل برسانیم.
تسنیم: عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، در کاهش تلفات و خسارات سیل سال 1398 در استان‌های مختلف کشور چه نقشی داشته است؟
حسین‌پور: ارزیابی‌ها نشان می‌دهد از 12 مورد سیل ویرانگر چهار دهه اخیر ایران، دو مورد در سال 1398 رخ داده است . در سیل امسال، در مناطقی که پروژۀ آبخیزداری و آبخوانداری انجام شده، خسارت به مراتب نسبت به سایر مناطق کمتر بوده و به‌طور متوسط 70 درصد خسارات سیل را کاهش داده است. همچنین مصادیق فراوانی داریم که سیل‌های مشابه در گذشته آسیب فراوان داشته اما در آن مناطق با اجرای این پروژه‌ها خسارتی وارد نشده است.
تسنیم: بیشترین فراوانی وقوع سیل و بزرگترین آن به لحاظ شدت به کدام استان‌ها اختصاص داشت؟
حسین‌پور: در وقایع سیل امسال، بیشترین فراوانی وقوع سیل به ترتیب در استان های، هرمزگان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان بوده است . اما از حیث شدت و بزرگی سیلاب و خسارات آن، استان های گلستان، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان شاهد یکی از شدیدترین سیلاب های نیم قرن اخیر در کشور بودند که از نظر بزرگی دبی طغیانی سیل و حجم سیلاب، استان های مذکور سیلاب ویرانگری را تجربه کردند . در مجموع بیش از 14 میلیون هکتار از حوزه های آبخیز کشور پهنۀ بحرانی سیل در یک سال اخیر بودند که در این میان سیلاب به زیرساخت های 16 استان کشور آسیب وارد کرد .
تسنیم: در سیلاب سال جاری، میزان آبی که طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری توانسته است مهار کند چقدر بوده است؟
حسین‌پور: بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که بیش از 10 میلیارد مترمکعب از سیلاب‌های اخیر با اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری کنترل و پس از تعدیل سیلاب به درون آبخوان‌ها هدایت شده است. قطع یقین چنانچه این حجم از سیلاب در سطح حوزه‌های آبخیز در مناطق بالادست کنترل نمی‌شد، ابعاد فاجعۀ سیل اخیر بسیار بیشتر بود.
تسنیم: در سیل‌های اخیر عدم رعایت حریم سیلاب چقدر در ایراد خسارت سیل مؤثر بوده است؟
حسین‌پور: رعایت حریم سیلاب نقش مؤثری در سیلاب دارد؛ به‌طوری‌که پیش از سیل 98، سیل‌های مشابه با دورۀ بازگشت 30 ساله اتفاق افتاده است، اما مناطق آسیب شدید در پی نداشته است؛ زیرا حریم سیلاب آزاد بود اما اکنون آزاد نیست و باید این حریم آزاد شود. اگر حریم سیل و مسیل‌ها به رسمیت شناخته نشود و این حریم‌ها تصرف و تخریب شود و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در آنجا انجام شود، باعث تشدید خسارات شدید سیل در آینده خواهد شد.
تسنیم: عملیات آبخیزداری که برای کنترل سیل انجام می‌شود، چه عملیات و اقداماتی را شامل می‌شود؟
حسین‌پور: عملیات و اقدامات آبخیزداری که برای مقابله با خسارات سیل انجام می‌شود، فعالیت‌های متنوع و متعددی است که از جمله این اقدامات می‌توان به عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب، احداث سامانه‌های آبگیر باران، سیل بند، احیای پوشش گیاهی، تراس‌بندی، بانکت‌بندی، بند‌های کوتاه تأخیری و سازه‌های مشبک سرشاخه‌گیر اشاره کرد. این اقدامات موجب کاهش سرعت سیلاب، افزایش فرصت نفوذ آب به درون زمین و در نتیجه کاهش خسارات سیل می‌شود. البته گسترۀ وسیع آبخیزهای کشور، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر و همراهی مردم و دولت در مدیریت عرصه‌های منابع طبیعی است و با تفکر پیشگیرانه از وقوع سیل و با انجام فعالیت‌های گستردۀ آبخیزداری می‌توان تهدید سیلاب را به فرصتی برای مقابله با کم آبی و خشکسالی در کشور تبدیل کرد.
تسنیم: به تفکر پیشگیرانه برای مقابله با خطر سیل‌های مخرب اشاره شد؛ به نظر شما این نوع تفکر می‌تواند خطر وقوع سیل را از بین ببرد؟
حسین‌پور: ببینید در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی به هیچ وجه از سیل جلوگیری نمی‌شود، ما جزو مناطق سیل‌خیز دنیا هستیم و نمی‌توان با اقدامات کنترل سیلاب به‌طورکلی از خسارات جلوگیری کرد و این ادعا با واقعیت موجود و استدلال کارشناسی مطابقت و هم‌خوانی ندارد ولی آن را می‌توان به حداقل رساند. پیشگیری از سیل در همه جای دنیا مقدم بر بازسازی است و کشور ما باید با رویکرد جدید مدیریت ریسک مخاطرات ناشی از سیل را پیگیری کند. متأسفانه باید گفت 70 درصد اعتبارات سیل صرف پاکسازی خسارات آن می‌شود. با توجه به اثربخشی مناسب طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری و نقش پیشگیرانه آن باید رویکرد از تمرکز بر مدیریت بحران به سمت مدیریت ریسک در کشور تغییر یابد و برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های خود را مبتنی بر اقدامات پیشگیرانه و کاهش خطرپذیری و ریسک سیلاب در کشور گذاشته و بدان مسیر حرکت دهیم.
یکی از اقدامات مؤثر پیشگیرانه در راستای کاهش خسارات سیل، حفظ و حراست از عرصه‌های منابع طبیعی جنگلها و مراتع کشور است که با اقدامات پیشگیرانه و هزینۀ کمتر از 10 درصد هزینۀ بازسازی مناطق سیل‌زده می‌توانیم خسارت‌ها را به حداقل رسانده و ایمن‌سازی لازم را انجام دهیم.
تسنیم: کدام طرح‌های آبخیزداری در دستور کار دفتر کنترل سیلاب قرار دارد؟
حسین‌پور: مهمترین وظیفۀ دفتر کنترل سیل با توجه به مأموریت محولۀ سازمانی آبخوانداری و پخش سیلاب است. این طرح‌ها، مانع تمرکز و تجمع سیلاب در مناطق آسیب‌پذیر می‌شوند. از طرح‌ها و اولویت‌های آبخیزداری در کشور، در خصوص بالادست و مناطق شهری و روستایی و مناطق آبخیز، ایجاد پارک‌های آبخیز است. این پارک‌ها کاربرد تفرجگاهی و تفریحی دارد و در هر مکانی که این ظرفیت به لحاظ آبخیزداری و مسائل طبیعی و زیرساختی قوی و بارشی وجود داشته باشد در راستای کنترل سیلاب شهری در مناطق بالادست، این پارک‌ها ایجاد می‌شود.
یکی از طرح‌های دیگر دفتر کنترل سیلاب، سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور، طرح آبخیزداری و آبخوانداری در بالادست قنوات کشور است. قنوات، ابداع نیاکان و اجداد است که در دنیا به عنوان یکی از منابع تأمین آب ارزشمند از آن یاد می‌شود و باید حفظ شود. اجرای عملیات آبخیزداری می‌تواند به آبدهی بیشتر قنوات کمک کند و همچنین علاوه بر اینکه مانع از تخریب قنوات شود، می‌تواند قنوات را از سیل‌های مخرّب مصون بدارد. در حال حاضر 40 هزار قنات در ایران وجود دارد که تنها 23 هزار تای آن دایر است. متأسفانه برخی از قنوات به خاطر سیل دچار آسیب شده‌اند. بجز استان‌های شمالی کشور، تقریباً در همۀ استان‌های کشور قنات وجود دارد. برنامۀ پیشنهادی ما این است که در صورتی منابع لازم اختصاص داده شود، سالانه 5 درصد قنوات تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری قرار می‌گیرد و برای فاز اول که دوره‌ای 5 ساله است 10 هزار میلیاد تومان منابع مورد نیاز است. البته این نیز باید اشاره کنم که قنوات به فعالیت‌های آبخیزداری عکس‌العمل خیلی خوبی نشان داده‌اند و بررسی‌ها نشان می‌دهد که عملیات آبخیزداری، به‌طور متوسط آبدهی قنات‌ها را تا 3 برابر افزایش داده است.
تسنیم: عکس‌العمل جوامع محلی و روستاییان نسبت به طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری چگونه بوده است؟
حسین‌پور: کشاورزان و جوامع محلی و روستاییان نگاه خیلی مثبتی به آبخیزداری دارند و استان‌ها و مناطقی که عملیات آبخیزداری در آن انجام شده است، کشاورزان رضایت داشتند و به دنبال این هستند که این فعالیت‌ها ادامه داشته باشد؛ چون اولاً باعث شده کشاورزی آن رونق بیشتری داشته باشد و ثانیاً جلوی سیل و خسارت‌های ناشی از آن را گرفته است. البته این را باید خود جوامع محلی و روستاییان جواب بدهند.
تسنیم: اهمیت مشارکت جوامع محلی در آبخیزداری چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حسین‌پور: در زمینۀ آبخیزداری جوامع محلی، اشتیاق زیادی به آبخیزداری دارند و باید سیاست و دستور کار دولت نیز این چنین باشد که پروژه‌های آبخیزداری را به مردم واگذار کند تا در قالب تعاونی‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مردمی تخصصی به این کار اشتغال داشته باشند. این سازمان‌ها و تشکل‌ها باید تعیین صلاحیت و رتبه‌بندی شده باشند.
تسنیم: آبخیزداری شهری برای کنترل سیل دارای چه اهمیتی است؟
حسین‌پور: آبخیزداری شهری برای مقابله با سیل اهمیت زیادی دارد و برای جلوگیری از سیل باید سطوح شهرها نفوذپذیر باشد و باید سطح نفوذناپذیری شهرها را کاهش بدهیم. باید خیابان‌ها، پیاده‌رو و غیره امکان نفوذ آب به زمین داشته باشند. الآن برخی ادارات و ارگان‌های دولتی این کار را انجام داده‌اند، به عنوان مثال برخی ادارات در استان مرکزی با نفوذ آب به زمین و جمع‌آوری آن، آب باران را ذخیره کرده و مورد استفاده مجدد قرار داده‌اند. نمونۀ نفوذ آب در کشورهای دیگر نیز به چشم می‌خورد؛ برای مثال در کشور ژاپن برای مقابله با سیل، آب را به داخل زمین نفوذ می‌دهند و تأسیسات و اماکن عمومی ژاپن مثل مدارس، ورزشگاه‌ها و غیره به نحوی ساخته می‌شوند که بتوانند مواقع سیل آب بیشتری را جذب خود کرده و تخلیه کنند و با این کار با آبگرفتگی شهری و وقوع سیل در شهرها مقابله می‌کنند.
تسنیم: به عنوان سؤال آخر به لحاظ قانونی و حقوقی مقابله با سیل، با چه چالش‌ها و مسائلی روبرو است؟
حسین‌پور: یکی از چالش‌ها، قدیمی بودن و غیرمنسجم بودن قوانین و مقررات سیل است و کشور نیاز به قانون منسجم و یکپارچه برای مقابله با سیل دارد که از سر منشإ شکل‌گیری سیل در بالادست حوضه‌های آبخیز تا مناطق پایین‌دست که به رسمیت شناختن حریم سیلاب در توسعۀ شهری و اقدامات پیشگیرانه باشد را در راستای مدیریت ریسک سیل در یک برنامۀ کلی تدوین کند.
انتها ی پیام/