تاملی در طلیعه نشر کتاب‌های دینی

خبرگزاری تسنیم،‌ سید‌علی کاشفی خوانساری

سال‌های حکومت قاجاریان مقطع بسیار حساسی در تحول اندیشه‌های اسلامی در سراسر جهان بود. چرا که اندیشمندان مسلمان کوشیدند برای اتفاقات جدید جهان و پیشرفت‌های علمی و صنعتی و عقب افتادگی سرزمین‌های اسلامی دلیل و راه‌حلی بیابند و به دفاع از اسلام در برابر مخالفان و مدعیان بپردازند و از فضای به وجود آمده در نشر کتاب و مطبوعات برای طرح مباحث جدید دینی بهره گیرند.

در این دوران در سرزمین‌های اسلامی گرایش‌های متنوع و پرقدرت نوزایی و اصلاح‌طلبی دینی به شکل‌های گوناگون احیاگرایانه، اصلاح‌گرایانه و جز آن جلوه‌گر شد. غلام احمد قادیانی، سیداحمد بریلوی، سیدجمال افغانی، عبدالوهاب، محمد عبده، احمد تیجانی، محمدالمهدی سودانی، میرحامد حسین هندی، سِر سید احمدخان هندی، شهاب‏الدین آلوسی، احمد ابن ادریس حسنی، سیدعبدالکریم کس‌نزانی، شبلی نعمانی، سیداحمد بن عجیبه، محمدبن‌علی سنوسی، ایوان آگوئلی، مولانا خالد شهرزوری، محمد نورالعربی، شیخ احمد احسایی، قاسم امین، عبدالرحمن کواکبی، سید امیرعلی و... از جمله اندیشه‌پردازان، راهبران و نوگرایان اسلامی هم‌عصر قاجاریان بودند.

بزرگترین عالمان شیعه آن روزگار همچون سیدمحمدمهدی بحرالعلوم، میرزای شیرازی، صاحب جواهر، آخوند خراسانی و دیگران معمولاٌ در عتبات و خارج از خاک قاجاریان می‌زیستند. در اوایل حکومت قاجاریان، جریان اخباری‌گری شیعی بسیار قدرتمند بود اما به مرور اصولیان و مجتهدان مجدداٌ بر ایشان برتری یافتند. در داخل ایران جریان‌های جدید دینی و معنوی فراوانی از انواع و گرایش‌های مختلف مشاهده شد.

ظهور و عقاید مختلف از افراد قابل توجه از یک طرف و افراد مورد انتقاد از سوی دیگر چون میرزا جهانگیرخان قشقایی، معصوم علیشاه دکنی، حاج ملاهادی سبزواری، سیدمحمد کلاردشتی، علامه محمدحسین نائینی، شیخ فضل الله نوری، جمال‌الدین واعظ اصفهانی، هادی نجم آبادی، میرزا حسن صفی‌علیشاه، سیدمحمدمهدی شهرستانی، ملااحمد نراقی، سیدعلی شوشتری، ملاحسینقلی همدانی و... در تحولات اندیشه دینی آن روزگار قابل بررسی است.

با این حال با وجود پیشتازی ایران در صنعت چاپ نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی و همچنین سهم بالای کتب دینی در نخستین آثار چاپی، کارنامه ایرانیان در تولید محتوای روزامد و علمی در مباحث دینی چندان قابل دفاع نیست.

از اعلان‌ها و برگه‌ها و جزوات چاپی اولیه که بگذریم اولین کتاب فارسی چاپ ایران رساله جهادیه گردآوری عیسی قائم مقام فراهانی است که سال 1233ق در تبریز چاپ شده و می‌توان آن را کتابی مذهبی دانست چراکه عمده حجم آن فتاوی روحانیون شیعه در وجوب جهاد با روس‌ها و آزاد ساختن سرزمین‌های مسلمین است. دومین کتب، ویرایش دوم همان رساله جهادیه به همراه اضافات و تغییراتی است که سال 1334ق منتشر شده است. از سومین کتاب که گلستان است بگذریم، به چهارمین کتاب فارسی ایران و اولین کتاب چاپ تهران یا محرق‌القلوب در سال 1239 ق می‌رسیم که آن هم کتابی دینی است. حیات‌القلوب 1240ق، عین الحیات 1240، جلاءالعیون 1240، ابواب الجنان 1241 ق، حق‌الیقین 1241ق، زادالمعاد 1242ق، الطهاره (رساله عملیه صاحب جواهر) 1242ق و قرآن 1242ق مجموعاْ‌ 11 کتاب از 15 کتاب نخستی را که در ایران به چاپ رسیده تشکیل می‌دهند. به تعبیری آغاز صنعت نشر در ایران کاملاْ رنگ و بوی دینی داشته است.

در میان نخستین کتاب‌های چاپ ایران دو کتاب دینی دیگر قابل توجه‌اند یکی طوفان‌البکاء نوشته میرزاابراهیم بن محمدباقر جوهری که کتاب مرثیه و مقتل درباره عاشوراست و به شمارگان بی‌رقیبی در میان کتب قاجاری دست پیدا می‌کند. چاپ نخست این کتاب در 1258 ق در شهر تبریز بوده است و بعید نیست پرفروش‌ترین کتاب چاپی در ایران قاجاری تا اواخر عهد ناصری باشد.

کتاب قابل توجه دیگر رساله حُسنیه است که کتابی دینی و در عین حال زنانه است. ترجمه کتابی منسوب به ابوالفتح رازی که شرح مجادله کنیزی فرهیخته و شیعی با مقامات دربار هارون‌الرشید است. این کتاب حداقل 4 چاپ داشته است.

در میان نویسندگان پراقبال در میان نخستین کتاب‌های دینی قاجاری پس از جوهری باید از علامه محمدتقی مجلسی عالم دوره صفویه یاد کنیم که کتاب‌های مختلف او مجموعاً 12 نوبت چاپ سربی در دوره اول چاپ سربی در ایران(از دوره فتحعلی شاه تا اواسط دوره ناصری) داشته است. البته علامه مجلسی یک استثناست. نکته جالب اینجاست که با وجود فراوانی چشمگیر کتب مذهبی در میان اولین‌های نشر ایران، عمده این آثار نوشته نویسندگان معاصر هستند. جوهری در دوره فتحعلی‌شاه می‌زیسته است. از محمدتقی برغانی (شهید ثالث) نویسنده معاصر چند کتاب همچون مجالس المتقین در آن زمان به چاپ رسیده است. با وجود قدمت و شهرت بیشتر حمله حیدری سروده باذل خراسانی، کتاب حمله حیدری سروده راجی کرمانی که شاعری معاصر بوده به چاپ می‌رسد و بارها تجدید چاپ می‌شود.

محمدعلی نجفی کاظمی از دیگر نویسندگان معاصر کتاب‌های لسان‌الواعظین و حزن‌المؤمنین را در عصر محمدشاه قاجار در هند به چاپ می‌رساند. یوسفیه نوشته میرزا هادی نائینی و مهیج‌الاحزان نوشته حسن یزدی حائری از دیگر کتاب‌های دینی با نویسندگان معاصر هستند؛ همین‌طور زادالمعاد از ملامهدی نراقی و افتخارنامه حیدری از افتخارالعلما صهبا. از معدود استثنائات که کتابی با محتوای دینی اما از نویسنده‌ای قدیمی در اولین سال‌های رواج چاپ در ایران به چاپ رسیده باید از مختارنامه از عطااله واعظ هروی مربوط به قرن 8 یاد کرد که البته نه کتابی معتبر از منظر علمای دین بلکه داستانی عامیانه بود.

اولین کتاب چاپ سنگی در ایران هم قرآن بوده است که 16 سال پس از اولین کتاب چاپ سربی منتشر شده است. درباره چاپ قرآن گفتنی است اگر از چاپ بخش‌هایی از قرآن و ترجمه آن در کشورهای اروپایی و با هدف نقد و مقابله و تبلیغ مسیحیت در قرون 16 و 17 بگذریم، این مسلمانان کشور روسیه بودند که در قرن هجده برای نخستین‌بار قرآن را به شکل کامل منتشر کردند. پس از آن، ایران نخستین کشور اسلامی بود که به چاپ قرآن پرداخته است.

در میان کتب نفیس دوره قاجار  چند کتاب مهم مذهبی به چشم می‌خورد. اخبارنامه چاپ سال 1217 نوشته نویسنده ناشناسی به نام صادق است. موضوع کتاب قصص‌انبیاء و امامان است. در این کتاب 83 تصویر زیبای دینی کار شده که اولریش مارزلف احتمال می‌دهد تصویرگر آن میرزا علیقلی خویی تصویرگر مشهور آن دوران باشد. تحفه‌الذاکرین نوشته محمد چلبی کرمانشاهانی هم با 120 تصویر به قلم بهرام کرمانشاهانی از دیگر کتب نفیس و هنرمندانه آن دوران است.

موضوع دیگری که جایگاه کتاب‌های دینی را در آن دوران نشان می‌دهد، جایگاه این کتاب‌ها در فهرست‌ها و کتابشناسی‌های آن دوره است. قدیمى‌ترین فهرست موجود از کتاب‌هاى چاپى فارسى، فهرستى است که میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله (نشاط) در پایان کتابچه شعر خود به نام گنجینه مآثر آورده است. او در سال 1282 هجرى قمرى در پایان کتاب خود فهرستى از 338 کتاب چاپ تهران از دوره فتحعلى‌شاه تا آن زمان را تنظیم کرده است. کتاب‌ها در این فهرست ذیل 24 دسته کتاب طبقه‌بندى شده‌اند که نیمی از آنها مثل «احادیث و اخبار، فقیهه، اصولیه، رجال، تفسیر خواب، ادعیه، مصیبت و...» دینی هستند. این تقسیم بندی نشان می‌دهد کتاب‌های دینی در آن دوره سهمی فراتر از یک گونه از ده گونه ممکن برای کتاب‌ها داشتهاند.

با این حال گرچه بسیاری از نخستین کتاب‌های فارسی چاپ ایران دینی بودند، اما عمده آن‌ها صبغه و گرایش عوامانه داشتند. در کتاب‌های دینی دوره قاجار به ندرت با طرح و یا نقد آرا اندیشمندان خارجی و ایرانی که در بالا نام بردم مواجه می‌شویم. به تعبیری چاپ، مخاطبان جدید و بازار گسترده‌ای برای کتاب‌های دینی پدید آورد که دیگر محدود به طلاب فاضل حوزه‌های علمیه نبود، بلکه مردم عادی و روضه‌خوان‌ها و نقالان و واعظان کم‌سواد خریداران آن بودند. برای همین عمده کتاب‌های دینی در آن روزگار نه از میان کتب کلاسیک و معتبر و قدیمی و یا طرح عقاید و مباحث جدید اعتقادی و کاربردی، بلکه کتاب‌هایی بودند که در همان دوره و براساس اقتضائات بازار نشر و برای مخاطب عام نوشته می‌شدند. به این ترتیب یکی از پیامدهای صنعت چاپ، قشری شدن، عوامانه شدن، غیر علمی شدن و مخاطب‌پسند شدن متون دینی شیعی به زبان فارسی بود. یکی از نتایج مهم این اتفاق تحریفات فراوان تاریخی در روایت رویدادهای مذهبی بود. از نشانه‌های این تغییر و رویکرد، اضافه شدن مکرر و پیاپی مناسبت‌های جدید به تقویم مذهبی و روزهایی برای برپایی مراسم و برنامه‌های جدید شیعی بود که نه در متون دینی و نه در حکومت‌های شیعی قبلی مسبوق بود.

بسیاری از کتاب‌های دینی دوره قاجار، مرثیه‌ها و مقاتل، خوابنامه‌ها و تعبیر خواب، فالنامه و استخاره، توبه‌نامه‌ها، طلسمات و علوم غریبه و موضوعات مشابه بودند و کتاب‌های سنگین و وزین علمی در میان آنان کم بود. از علمای نامی شیعه هم بیشتر رساله‌های عملیه، کتب اخلاقی و داستان‌های تاریخی انتشار یافت که مخاطبان عام داشتند و کمتر کتابی در زمینه مبانی اعتقادی و بحث‌های نوین و روزامد تخصصی مجال نشر یافت.

به این ترتیب صنعت چاپ که در دهه‌های نخست رواج خود در ایران کاملا حال و هوایی دینی داشت، از سویی به ترویج و اشاعه مطالب دینی در سطح جامعه انجامید و از سویی به نزول سطح علمی و کیفی متون دینی دامن زد و نتوانست در طرح و نقد اندیشه‌های جدید دینی نقش بسزایی ایفا کند.

انتهای پیام/