نخستین کتاب‌های فارسی چگونه در ایران چاپ شدند؟
نخستین کتاب‌های فارسی چه زمانی در ایران منتشر شده‌اند؟ این کتاب‌ها چه بوده‌اند و در چه رده‌های دیویی قرار داشتند؟
خبرگزاری تسنیم، سیدعلی کاشفی خوانساری؛
پیش‌تر در خبرگزاری تسنیم ، در یادداشتی با عنوان "تاملی بر طلیعه نشر کتاب‌های دینی" درباره آغاز نشر کتاب‌های دینی در ایران داشتم و طی آن به اولین کتاب‌های فارسی چاپ ایران اشاره هایی کردم.
یکی از دوستان پژوهشگر که آن یادداشت را خوانده بود، نکات و پرسش‌هایی را با من درمیان گذاشت که بر آن شدم خیلی کوتاه فهرست نخستین کتاب‌های ایرانی یعنی کتاب‌هایی را که در دوره فتحعلی‌شاه قاجار (1212-1250ق) در ایران چاپ شده است، تقدیم کنم.
نخست یادآوری کنم که بسیاری از کتاب‌هایی را که نام خواهم برد، خود ندیدم و این اطلاعات مستند به پژوهش‌های بزرگوارانی چون اولریش مازرلف، ناصرالدین پروین، شهلا بابازاده، سیدفرید قاسمی، حسین گلپایگانی، فرید مرادی و ... است. اما تاکنون پژوهشگری برای ساده شدن موضوع چنین فهرستی که تقدیم خواهم کرد، تنظیم نکرده است و اطلاعات ارائه شده پراکنده بوده است.
قبل از ورود به بحث اصلی یادآوری می‌کنم که چاپ به زبان فارسی و سپس به خط فارسی خارج از ایران شروع شد. نخستین کتاب به زبان فارسی به خط راشی و در سال 1546 میلادی انتشار یافته است . راشی گونه‌ای تغییریافته از خط عبری است که یهودیان ایرانی در طول تاریخ برای نگارش زبان فارسی به‌کار برده‌اند. پس می‌توان این ترجمه کتاب تورات را که درسال 953 هجری قمری همزمان با حکومت صفویان انتشار یافته است، اولین کتاب چاپی به زبان فارسی دانست.
درباره زمان آغاز چاپ کتاب به زبان و خط فارسی نمی‌توان نظر قطعی داد. مجید غلامی جلیسه در پژوهش خود به سندی دست یافته است که نشان می‌دهد سلطان مراد سوم پادشاه عثمانی در سال 966 قمری /1588 میلادی به دو تاجر ایتالیایی اجازه داده است در خاک عثمانی به چاپ کتاب به زبان‌های عربی، فارسی، و ترکی بپردازند . اما تاکنون نمونه‌ای از کتاب‌های چاپی مربوط به این دوره به‌دست نیامده است.
اولین کتاب‌های چاپی فارسی که به دست ما رسیده است، چند کتاب تبلیغی مسیحیت هستند. نخستین کتاب " داستان مسیح " نام دارد که در سال 1639 میلادی (1048) چاپ شد. این کتاب نوشته مبلغی مسیحی به نام جروم خاویه (1549-1617م) و توسط عبدالستارلاهوری در سال 1612 میلادی به فارسی ترجمه شده است تا در هند توزیع شود. این کتاب 636 صفحه دارد. کتاب فارسی دیگری که کمی بعد منتشر شده "داستان سن پدرو" در 143 صفحه بود. از کتاب‌های دیگر این دوره که در شهر لیدن هلند انتشار یافته‌اند باید از آیینه حق‌نما به زبان فارسی و عنصرهای زبان فارسی به زبان لاتین درباره زبان فارسی یاد کرد. در سال‌های بعد کتاب‌های فارسی دیگری در آمستردام، لندن و اسلامبول منتشر شد.
همچنین تقریباٌ همزمان با چاپ اولین کتاب‌های به خط فارسی در اروپا، چاپ کتاب به خط و زبان ارمنی در ایران آغاز شد و در دوره صفویه و سال‌های پیش از چاپ کتاب‌های فارسی در ایران حداقل 10 کتاب ارمنی در کلیساهای اصفهان به چاپ رسیده است.
همچنین چاپ کتاب به زبان فارسی در هند از آخرین سال‌های قرن هجدهم یعنی سال‌هایی که زندیان بر ایران حکومت می‌کردند، آغاز شده است. اولین این کتاب‌ها عمدتاْ در کلکته منتشر شد. در زمان فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار بمبئی هم یکی از مراکز عمده چاپ کتاب فارسی بود. اما از اواسط دوره ناصرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار شهر لکنو (لکنهو) در شمال هند و شهرهای اطراف آن را باید مرکز چاپ کتاب‌های فارسی بدانیم. به گفته دکتر پروین 30 عنوان کتاب فارسی در هند پیش از چاپ اولین کتاب فارسی در ایران به چاپ رسیده بوده است.
آغاز چاپ کتاب فارسی در ایران را باید انتشار رساله جهادیه در سال 1233 قمری محسوب کنیم. گرچه منابع کلیسایی به چاپخانه‌ای به زبان فارسی توسط مسیونرها در دوره صفویه اشاره دارند و یا ردپایی از ورود یک دستگاه چاپ به بوشهر همزمان با آغاز حکومت قاجار به دست آمده است هیچ نشانه‌ای از فعالیت این چاپخانه‌ها در دست نداریم. این چاپخانه‌ها یا موفق به چاپ کتاب فارسی نشده‌اند و یا شاید برگه‌ها و اعلان‌هایی چاپ کرده باشند که جایی به ثبت نرسیده و امروز در دسترس نیست. همچنین گفته شده لشکریان روسیه در زمان تصرف گیلان در سال‌های انحطاط صفویه و پیش از آنکه نادر شاه افشار آنان را به بیرون براند، اعلامیه‌هایی به زبان فارسی چاپ و توزیع کرده‌اند.
پیش از آنکه کتاب‌های فاصله سال‌های 1233 قمری تا 1250 قمری یعنی در دوره فتحعلی‌شاه قاجار را فهرست کنیم، عرض کنم که چاپ کتاب فارسی ایرانی در تبریز آغاز شد و بعد در تهران ادامه پیدا کرد و در آخرین سال‌های حکومت فتحعلی‌شاه به اصفهان هم راه یافت.
عمده کتاب‌های این دوره چاپ سربی هستند، اما 16 سال بعد از اولین کتاب چاپ سربی، اولین کتاب ایرانی چاپ سنگی در آخرین سال حکومت فتحعلی‌شاه انتشار یافت.
کتاب‌هایی که از انتشار آن‌ها در داخل ایران و در دوره فتحعلی‌شاه مطمئن هستیم، این‌ها هستند:
1. رساله جهادیه (2 بار)
2. گلستان (3 بار)
3. مآثر السلطانیه
4. ابواب الجنان
5. نصاب‌الصبیان
6. آبله‌کوبی
7. بوستان (2 بار)
8. برهان قاطع
9. جلاءالعیون (2 بار)
10. محرق‌القلوب (3 بار)
11. حیات‌القلوب (2 جلد و هر کدام 2 بار)
12. عین‌الحیات (4 بار)
13. حق‌الیقین (2 بار)
14. زادالمعاد (3 بار)
15. طهارت
16. قرآن (4 بار شامل 2 چاپ سنگی)
17. اشارات‌الاصول
18. حلیةالمتقین
19. رساله حسنیه (3 بار)
20. نخبه (2 بار)
21. طوفان البکاء (2 بار)
22. وجیزه
23. تحفه‌الابرار
اگر بر فارسی بودن کتاب‌ها تأکید داشته باشیم باید دو کتاب قرآن و اشارات‌الاصول را از این فهرست خارج کنیم چون این دو کتاب به زبان عربی منتشر شده‌اند.
این فهرست نشان می‌دهد در دوره فتحعلی‌شاه 23 عنوان کتاب مجموعاْ در 44 نوبت و 46 مجلد در ایران به چاپ رسیده‌اند. ضمنا هیچ‌کدام از این کتاب‌ها تصویری ندارند و چاپ کتاب مصور از دوره محمدشاه آغاز شده است.
لازم به ذکر است در دوره فتحعلی‌شاه نه دیگر خبری از انتشار کتاب توسط ارامنه بود و نه هنوز انتشار کتاب به خط آسوری توسط میسیونرها آغاز شده بود و کل پرونده چاپ کتاب در ایران منحصر به همین فهرستی است که تقدیم شد.
اگر این فهرست را با رده‌بندی دیویی مقایسه کنیم، درمی‌یابیم درمیان این نخستین کتاب‌ها در چهار رده هیچ کتابی به چشم نمی‌خورد: فلسفه و روان‌شناسی، علوم خالص، علوم اجتماعی و هنر.
درصد سهم 6 رده دیگر کتابداری در میان این کتاب‌ها به این ترتیب است:
دین 74٪، ادبیات 9٪ و تاریخ و جغرافیا، کتب مرجع، علوم کاربردی و زبان هر کدام با یک عنوان 4٪.
اگر به جای عناوین تعداد تجدید چاپ را ملاک قرار بدهیم سهم کتاب‌های دینی با 35 نوبت چاپ، به 80 درصد افزایش می‌یابد.
جالب این‌که امروز هم که حدود 200 سال از آن روزها گذشته است، کتاب‌های دینی و کتاب‌های ادبیات همچنان رتبه اول و دوم را در میان کتاب‌های کشورمان را از آن خود کرده‌اند.
با آغاز سلطنت محمدشاه قاجار (1250 تا 1264 قمری) تعداد کتاب‌های چاپ سنگی از کتاب‌های چاپ سربی پیشی می‌گیرد و در آن دوران حدود صد عنوان کتاب در کشورمان به چاپ می‌رسد.
انتهای پیام/