چرا گفتگوهای زنده اینستاگرامی رونق گرفته است؟ / گفت‌وگوی مشروح تسنیم با اکبر نصراللهی استاد ارتباطات
مصرف رسانه‌ای مردم از تلویزیون و رسانه‌های سنتی رو به کاهش و تمایل به استفاده از اپلیکشن‌های موبایل‌محور و پی‌سی‌ها رو به افزایش است. به گونه‌ای که مردم حدود ۳ ساعت از ۷ ساعتی که مصرف رسانه‌ای دارند، صرف موبایل و ا‌پلیکشین‌های ارتباطی آن میکنند.
به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری تسنیم ، «لایو» یا «پخش زنده» اینستاگرام چیزی شبیه ارتباط تصویری در فضای مجازی است که از جمله امکانات این اپلیکیشن محسوب می‌شود و چند وقتی است با شیوع بیماری کرونا و فاصله‌گذاری اجتماعی، رونق زیادی پیدا کرده است.
افراد مختلف از موسیقی‌دانی مثل فردین خلعتبری گرفته تا نویسنده‌ای مثل رضا امیرخانی یا برخی مجریان تلویزیونی در این ایام در لایو اینستاگرام گفتگوی زنده دونفره برگزار کرده و درباره موضوعات مختلف صحبت کردند. اما بخش دیگر این ماجرا مربوط به یک لایو اینستاگرامی پر سروصدا است که گرچه محتوای مبتذلی داشت اما به یکی از پربیننده‌ترین ویدئوها در فضای مجازی تبدیل شده است.
در این لایواینستاگرامی «امیر تتلو» خواننده رپ جنجالی که چندوقتی است به ترکیه مهاجرت کرده است با «ندایاسی» که به خاطر گفتوگوهای بیمارگونه و مستهجن در حوزه مسائل جنسی معروف شده است، به گفتوگو پرداخت که محتوای این گفتوگو هم مبتذل و پر از موضوعات جنسی بود.
شاید بتوان چرایی پربیننده بودن چنین گفت‌وگویی را از دو بعد رسانه‌ای و اجتماعی مورد واکاوی قرار داد. اما در وهله اول می‌توان به این موضوع پرداخت که آیا رونق لایوها و گفتوگوهای زنده در فضای مجازی طبیعی است یا خیر و یا شاهد ایجاد یک گرایش رسانه‌ای جدید در کشور هستیم.
برای بررسی رسانه‌ای این پدیده به سراغ اکبر نصراللهی دکترای علوم رسانه و دانشیار علوم ارتباطات رفتیم که مشروح این گفتوگو را می‌توانید در ادامه بخوانید.
بیشتر بخوانید:
** تکنولوژیهای ارتباطی جریان تولید و انتشار پیام را دوسویه کرد
نصراللهی در این گفتوگو در تحلیل چنین موضوع می‌گوید: برای تحلیل این پدیده باید برگردیم به مدتها قبل و زمانی که تکنولوژیهای ارتباطی امکاناتی را در اختیار کاربران خود قرار دادند تا همه بتوانند از این تکنولوژی استفاده کنند و انحصار را از بین ببرند.
وی با یادآوری این مساله که از دهه 1990 و بویژه از سال 1396 شاهد یک پدیده به نام پدیده ارتباط جمعی شخصی هستیم، سخنان خود را اینگونه ادامه می‌دهد: اینکه تکنولوژیهای ارتباطی گسترش یافته و فراگیر شده‌اند به گونه‌ای که هر فردی در هر جایی می‌تواند هر مطلبی را به هر زبان و قالبی منتشر کند و در اختیار هر مخاطب قرار دهد را می‌توان ارتباط جمعی توسط اشخاص معرفی کرد. البته قبل از این زمان ارتباطات مجازی در قالب وبلاگ و برخی شبکه‌های اجتماعی مربوط به وب وجود داشت اما چند سالی است با ظهور اپلیکیشنهای موبایلی مثل تلگرام، واتس‌آپ، اینستاگرام و... این تکنولوژی ارتباطی گسترش یافتند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: از آن سال به بعد تکنولوژیهای ارتباطی چندین تحول ایجاد کردند. این تکنولوژی در وهله اول رسانه و تولید و انتشار پیام را از اختیار کنشگران سیاسی، حاکمیتی و رسانه‌ای خارج کرده و یک عمومیتی به آنها داده است به صورتیکه همه می‌توانند هر مطلبی را که دوست دارند، در هر زمان و مکان و به هر زبانی به مخاطبین خود برسانند. من اسم این اتفاق را پدیده ارتباط جمعی شخصی می‌گذارم. یعنی اینکه هر فرد بدون نیاز به مجوز از کسی می‌تواند یک تلویزیون، روزنامه، خبرگزاری و سایر رسانه‌های جمعی باشد.
نصراللهی اضافه می‌کند: اتفاق دیگری که رخ داد، این بود که در گذشته جریان خبر و تولید پیام عمودی بود یعنی از بالا به پایین بود و معمولاً کنشگران رسمی و حاکمیتی و حتی صاحبان پول و ثروت و قدرت می‌توانستند رسانه داشته باشند و پیام‌ها را از بالا به پایین انتشار دهند. لذا پیش از این تحولات جریان ارتباطات، یکطرفه و تکصدایی بود اما تکنولوژیهای ارتباطی این مسیر را بر هم زد و ارتباطات را دوطرفه و افقی کرد. در واقع می‌توان گفت عدالت را به صورت نسبی برقرار کرده و دیگر هیچ صدایی حبس نمی‌شود و هیچ پیامی پنهان نمی‌ماند. البته موارد متعدد دیگری را می‌توان نام برد که من تنها به دو مورد از تحولات مهم ناشی از پیشرفت تکنولوژیهای ارتباطی اشاره کردم.
** تکنولوژیهای ارتباطی جلوتر از قانون‌گذار حرکت میکنند
وی در ادامه سخنان خود تاکید می‌کند: نکته‌ای که می‌توان بر روی آن تاکید کرد این است که در لوای گسترش تکنولوژیهای ارتباطی نیازی به اخذ مجوز از فرد یا سازمانی برای تولید و انتشار پیام در شبکه‌های اجتماعی نیست که مثلاً خبری منتشر شود یا خیر و یا مثلاً از اینستالایو استفاده کنند یا نکنند. بنابراین نوع سیاست‌گذاری و فرآیند تولید و انتشار پیام و همینطور ابزارهای تولید و انتشار پیام، هم تغییر کرده و هم متنوع شده است لذا می‌توان گفت فرآیندهای قبلی که در چارچوب آن یک پیام تولید شود و در یک سازوکار قانونی و از پیش تعریف شده و پس از یک مدت طولانی از زمان وقوع خود منتشر شود، وجود ندارد.
این کارشناس رسانه و ارتباطات با تاکید بر اینکه تکنولوژیهای ارتباطی فرامکانی و فرازمانی هستند و آنقدر عمومیت پیدا کرده که هرکسی می‌تواند از آن استفاده کند، می‌گوید: گرچه یکسری قانونگذاری‌ها برای نظارت و کنترل تولید و انتشار پیام انجام شده است و در کشورهای مختلف هم چنین قوانینی اعمال می‌شود اما آنچه مسلم است این است که راه حل آن محدودیت و جلوگیری نیست و کسی هم نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد چراکه همیشه تکنولوژی‌ها جلوتر از قانون‌گذار حرکت میکنند و سرعت پیشرفت چنین تکنولوژی‌هایی به قدری زیاد است که تا دستگاه‌های نظارتی و قانو‌ن‌گذاری بخواهند یک قانون را تصویب کنند که معمولاً این قانونگذاری‌ها در مورد مصادیق است نه کلیت و قالب و مثلاً می‌گویند «توئیتر فیلتر شود»، یک فناوری دیگری می‌آید که اسم توئیتر را ندارد اما همان استفاده را دارد و چه بسا پیشرفته‌تر و با امکانات بیشتری برای مخاطب باشد.
نصراللهی اضافه می‌کند: اینستاگرام هم یکی از اپلیکیشن‌هایی است که محصول پیشرفت تکنولوژی ارتباطی است. در کشور ما اینستاگرام به دلایل مختلف مورد توجه است که یکی از دلایل آن فیلتر برخی اپلیکیشنهای مشابه است. همچنین عکس‌محوری و فیلم‌محوری آن جذابیت‌های زیادی را برای مخاطب ایجاد کرده است.
«از سال 96 پدیده اینستالایو را داشتیم یعنی در انتخابات دور دوم ریاست‌جمهوری آقای روحانی کنشگران سیاسی از اینستالایو استفاده می‌کردند اما این استفاده بیشتر فصلی و در دوره انتخابات بود. مطالعات من نشان می‌دهد که هم جناح اصولگرا و هم جناح اطلاح‌طلب علاوه بر ظرفیت‌های تبلیغاتی که صدا و‌سیما در اختیارشان قرار می‌داد، از پدیده اینستالایو استفاده می‌کردند. کنشگران سیاسی و طرفداران نامزدهای مختلف هم برای انتشار پیام‌هایی که به دلایلی صدا و سیما منتشر نمی‌کرد و یا توقع داشتند که زمان بیشتری از صدا و سیما استفاده کنند و حرف‌های غیررسمی‌تر و عمومی‌تر را بگو‌یند، از اینستالایو استفاده می‌کردند و مثلا در شب یا نیمه شب و یا در روزهای تعطیل از این طریق تبلیغات انتخاباتی را انجام می‌دادند».
وی در ادامه سخنان خود می‌گوید: بعد از انتخابات 96 کم و بیش از پدیده اینستالایو استفاده می‌شد اما روند استفاده از آن خیلی تدریجی و آرام بود اما شیوع بیماری کرونا استفاده از اینستالایو را سرعت بخشید و یک استقبال بی‌سابقه را بین مخاطبان ایجاد کرد اما اینکه این موضوع طبیعی است یا خیر؟ باید بگویم به نظرم از یک منظر این اتفاق چندان غیرطبیعی نیست چراکه در ایام قرنطینه خانگی ظرفیت رسانه‌های رسمی و غیررسمی موجود در کشور پاسخگوی نیازهای متعدد و متنوع و بسیار گسترده مردم به اخبار و تحلیل نیست.
این استاد دانشگاه با اشاره به مصرف رسانه‌ای مردم تصریح می‌کند: براساس آمار در شرایط قبل مصرف رسانه‌ای مردم در دنیا و همینطور در ایران حدودا روزی 7 ساعت بوده است همچنین از قبل از شیوع کرونا رژیم مصرفی رسانه‌ای مردم تغییر کرده بود. براساس آمارها و تحقیقاتی که در دنیا و ایران صورت گرفته، میزان مصرف رسانه‌ای مردم از تلویزیون و رسانه‌های سنتی رو به کاهش است و تمایل به استفاده از اپلیکیشنهای موبایل‌محور و پی‌سی‌ها رو به افزایش است. به گونه‌ای که مردم حدود 3 ساعت از آن 7 ساعتی که مصرف رسانه‌ای دارند، صرف موبایل و اپلیکیشنهای ارتباطی آن میکنند و حدود 2 ساعت از آن 7 ساعت را هم صرف یارانه‌های شخصی میکنند. در واقع حدود 5 ساعت از وقت مصرف رسانه‌ای مردم صرف فضای مجازی و اینترنت می‌شود.
نصراللهی می‌افزاید: از آنجا که در حال حاضر مردم حدود دو ماه است که در منازل خود هستند و اکثر وقتشان خالی است لذا مصرف رسانه‌ای آنها بالا رفته و توان رسانه‌های جمعی مثل رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌ها گرچه عملکرد خوبی دارند اما پاسخگوی همه نیازهای متنوع و متعدد مردم نیست لذا مراجعه و اقبال مردم به گفتوگوهای زنده اینستاگرام یا همان اینستالایو طبیعی است و حتی در برخی موارد کمکی به رسانه‌های رسمی برای پر کردن اوقات فراغت مردم است.
وی برهمین اساس تاکید می‌کند: در شرایطی که مردم هرروز با سونامی متنوع و متعدد خبر و تحلیل در مورد کرونا مواجه هستند و نیاز است تا این اخبار الگوبخشی شود اما ظرفیت‌های رسانه‌های رسمی کافی نیست و نمی‌توانند آنها را تحلیل کنند ضمن اینکه صدا و سیما و رسانه‌های رسمی در خصوص استفاده از کارشناسان محدودیت دارند و نمی‌توانند از هر کارشناسی دعوت کنند تا نظرش را در مورد مسائل مختلف بدهند. همچنین صدا و سیما برخی از کارشناسان را نمی‌شناسد و بسیاری از کارشناسان خبره و متخصص و باسواد در اقصی‌نقاط کشور گمنام هستند. لذا در این شرایط اینستالایو به کمک دستگاه‌های رسمی آمده و توانسته خلا تحلیلی را پر کرده، بحث‌های کارشناسی را متنوع کند، کارشناسان متعددی را به مردم بشناساند و به همه فرصت برابر بدهد تا دیدگاه‌های خود را مطرح کند.
این استاد دانشگاه ضمن تاکید بر اینکه اینستالایو این امکان را فراهم کرده که گفت‌وگوها دوسویه شده و انتشار و تحلیل پیام را از حالت عمودی و بالا به پایین، افقی شود، می‌گوید: در گفتوگوهای زنده اینستاگرام مخاطبان در همان لحظه می‌توانند سؤالات و نظرات خود را منتقل کنند. همچنین در اینستالایو تنوع موضوعاتی که مورد بحث قرار می‌گیرد، بسیار بالاست و در واقع هیچ محدودیتی در مورد محتوا و موضوع بحث وجود ندارد حتی موضوعاتی که در تلویزیون و رسانه‌های رسمی تابو هستند اما مردم نیاز به دانستن آنها دارند، توسط کارشناسان در این گفتوگوهای زنده اینستاگرام مطرح می‌شود لذا این تنوع موضوعات و تحلیل‌ها و ایجاد بستر برای گفتوگوهای دوسویه و امکان دسترسی مردم چه به عنوان کارشناس و چه مخاطب از نکات بارزی است که اقبال به اینستالایو را زیاد کرده است.
نصراللهی در ادامه سخنان خود با بیان اینکه در کلیت ماجرا این اتفاق میمون و مبارک است، تصریح می‌کند: در این دوره مردم با پختگی بیشتری به فضای مجازی مراجعه کردند. گرچه برخی اخبار فیک و با محتوای نامناسب ذهن و آرامش مردم را هدف گرفته بود اما با ارتقای سواد رسانه‌ای مردم، حضور آنها در فضای مجازی پخته‌تر شده است و به بلوغ بیشتری رسیده‌اند. همچنین میزان ارائه مطالب کارشناسی و دلسوزانه برای مردم بسیار بیشتر از موضوعات دیگر بود.
وی در پاسخ به این سوال که «با توجه به این شرایط می‌توان گفت که شاهد یک گرایش جدید در فضای رسانه‌ای کشورمان هستیم»، می‌گوید: بله. حتما همینطور است. در حال حاضر شاهد یک گرایش و یک اقبال جدید هستیم. البته از چند سال قبل بخشی از این اقبال و توجه به وجود آمده و سالهاست که میزان مصرف رسانه‌ای مردم و نوع و چگونگی این مصرف رسانه‌ای تغییر کرده است. اما می‌توان گفت شیوع کرونا و بحران گسترده این بیماری در همه کشورها بخصوص ایران و نیاز مردم به اخبار ، تحلیل و سرگرمی سبب شده مصرف رسانه‌ای مردم متفاوت شود و یک سرعتی را در استفاده از فضای مجازی و تکنولوژیهای نوین ارتباطات شاهد باشیم.
"همچنین می‌توان گفت این تغییر در میزان و نوع مصرف رسانه‌ای نسبت به سالهای اخیر بی‌سابقه بوده است و حضور گسترده مردم در فضای مجازی سبب شده بسیاری از گفتوگوهای زنده اینستاگرام پربیننده و پر مخاطب باشد. در بحران کرونا هم فضای مجازی قبل از مسئولان و رسانه‌های رسمی به این موضوع ورود کردند و هشدارشان به موقع و سریع و مطالبه‌گرانه بود".
این کارشناس ارتباطات اینگونه ادامه می‌دهد که فضای مجازی توانست روحیه همدلی را بالا ببرد و با ایجاد کمپین‌های #در_خانه_بمانیم در مواجهه و مقابله با موضوع کرونا موفق باشد و حتی به مسئولین هم کمک کند. همچنین در شرایطی که اماکن مذهبی و دینی ما تعطیل بودند، توانست با برگزاری مراسمات مذهبی خلاها و نیازهای موجود را پر کند و مراسم اعیاد شعبانیه در فضای مجازی برگزار شد. حتی بسیاری از خانواده‌هایی که در این مدت عزیزان خود را از دست دادند، در فضای مجازی مراسمات یادبود برگزار کردند. اینها نیاز مردم بود و جوری دیگری نمی‌شد جبران کرد.
نصراللهی می‌افزاید: همچنین در این ایام بسیاری از مشاغل به صورت دورکاری و از طریق فضای مجازی برگزار شدند و کلاس‌های درس دانش‌آموزان و دانشجویان نیز با استفاده از فضای مجازی به صورت آنلاین برگزار شد. حتی برخی از مسئولین و کارشناسان در این ایام از ظرفیت اینستالایو بهره بردند و با مردم گفتوگو کردند. اینها وجوه مثبت پیشرفت تکنولوژیهای ارتباطی و اینستالایو است اما در کنار تمام این‌نکات مثبت این‌تکنولوژی‌‌باید نظم‌دهی شود و در کنارش سواد رسانه‌ای مردم هم‌بالاتر برود. همچنین باید از این فضاها استفاده مسئولانه شود تا در شرایط بحرانی نیاز سرگرمی و اطلاعاتی مردم تامین شود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: متأسفانه می‌بینیم که برخی افراد از این فضاها استفاده غیرمسئولانه کرده و مطالب و تصاویر جعلی یا غیراخلاقی منتشر میکنند و سخنانی را می‌گویند که برای امنیت روحی و روانی مردم مناسب نیست. البته همیشه هم اخبار فیک و جعلی و نادرست در همه دنیا و همینطور ایران، بیشتر مورد توجه و بازنشر و بازتولید قرار می‌گیرند و این موضوع در همه دنیا وجود دارد. طبق نتایج تحقیقات موسسه MIT در سالهای 2016 تا 2017 خبرهای دروغین 70 درصد بیشتر بازنشر و بازتولید می‌شدند و سرعت گسترش اخبار دروغ 6 برابر بیشتر از دیگر اخبار بوده است. همچنین طبق تحقیقات بنده با برخی از دانشجویانم این رقم در ایران تا 10 برابر افزایش می‌یابد.
این استاد دانشگاه همچنین می‌گوید: در این‌دوران ما با یک پدیده‌ای به اسم پساحقیقت مواجه هستیم که از سوی فوکویاما در سال 2016 مطرح شد. در واقع انتشار گسترده اخبار جعلی سبب شد که این شخص از این پدیده با عنوان ظهور پساحقیقت نام ببرد. وی می‌گوید میزان مقبولیت ادعاهایی که براساس احساسات و عقاید مردم مطرح می‌شود بیشتر از ادعاهای بر پایه علم و حقیقت مورد مقبولیت می‌گیرند. لذا طرح موضوعات نادرست و نامناسب در فضای مجازی همیشه بوده و تکنولوژیهای ارتباطی و استفاده آسان و ارزان و فراگیر مردم از آنها سبب شده افرادی که فرض میکنند، رصد نمی‌شوند و مسئولیتی متوجهشان نیست و سواد رسانه‌ای پایینی هم دارند، هر موضوعی را تولید و منتشر کنند.
نصراللهی همچنین ورود افراد بی‌تجربه و کم‌تجربه و بازیگران غیر سازمانی و غیرمسئول را هم یکی دیگر از علل گسترش مطالب جعلی و غیراخلاقی بخصوص که در اینستاگرام برمی‌شمارد و تصریح می‌کند: البته برخی از مردم این مطالب را به عنوان سرگرمی دنبال میکنند و برخی دیگر به دنبال سود هستند و برای جذب مخاطب اقدام به تولید و انتشار مطالب فیک، نامناسب و پرحاشیه میکنند چراکه همانطور که گفتم انتشار این مطالب بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. برخی دیگر از افرادی هم که چنین مطالبی را تولید میکنند به دنبال دست‌انداختن و تحریک دیگران هستند.
وی می‌افزاید: یکی دیگر از علل روی‌آوردن به این اقدامات و استفاده نادرست از تکنولوژیهای ارتباطی و تولید محتواهای فیک و نامناسب، برای کسب شهرت و جلب توجه و یا داشتن بیماری‌های روحی و روانی است. اما اینکه چرا لایواینستاگرام بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، شاید سهولت دسترسی کاربران و مخاطبان برای انتقال اطلاعات باشد. در واقع گزینه پخش زنده یا لایو، بخش زیادی از محدودیت‌ها برای انتقال اطلاعات را ندارد و فرآیند آسان کار با آن به جذابیت آن دامن زده است.
این استاد دانشگاه در ادامه گفتوگو با خبرنگار تسنیم، تاکید می‌کند که باید توجه کرد که تولید چنین محتواهایی سبب گمراه‌سازی، اخلال در امنیت ملی کشور، تامین منافع برخی کنشگران خاص، آسیب‌دیدن آرامش روحی و روانی مردم، آلودگی اطلاعات و به خطرافتادن بهداشت روحی و روانی و سبب بدبینی می‌شود و عواقب اجتماعی جبران‌ناپذیری خواهد داشت. لذا فکر می‌کنم می‌توان اینستاگرام و سایر فضاهای مجازی را مدیریت کرد و تاثیرگذاری آنها را کمتر کرد و از ظرفیت‌های مثبت فضای مجازی بهره گرفت. همچنین باید سواد رسانه‌ای جامعه را بالا ببریم و توجه کنیم که نسل جوان و بی‌تجربه ما به راحتی می‌تواند درگیر این مطالب شود لذا باید راه ارتباط با این نسل را پیدا کرد و به آنها کمک کرد که در دنیای گسترده تکنولوژیهای ارتباطی و هجوم اطلاعات گسترده به سمت آنها، درست تشخیص دهند.
نصراللهی ادامه می‌دهد: همچنین دستگاه‌های نظارتی و قضایی ما می‌توانند در این زمینه اقدام کرده و براساس قانون با افرادی که ذهن جامعه را درگیر و با استفاده از تکنولوژیهای ارتباطی مطالب نادرست را تولید و منتشر میکنند، برخورد کنند. بنابراین معتقدم اقبال به گفت‌وگوی زنده اینستاگرام در شرایط فعلی بحران به دلیل نیاز گسترده مردم طبیعی است اگرچه بی‌سابقه، هشداردهنده، فرصت‌ساز و تهدیدآفرین است.
«فرصت‌ساز است چراکه می‌تواند برخی از ظرفیت‌های محدود در حوزه‌های رسمی را جبران کند و پوشش دهد و در خدمت مسئولان و رسانه‌های رسمی بیاید. تهدیدآمیز است به دلیل اینکه سرعت و میزان استفاده از اینستالایو و فضای مجازی به قدری زیاد است که اگر به موازات آن به مردم اطلاعات داده نشود و نظارت نشود، ممکن است در شرایط بحرانی، حریم خصوصی و سلامت روحی و روانی مردم و امنیت ملی را به چالش بکشانند».
وی در پایان صحبت‌های خود می‌گوید: آنچه مسلم است این است که اکنون جای این بحث‌ها از منظر حکمرانی و حاکمیتی نیست چراکه مسئولان در شورایعالی فضای مجازی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و قوای سه‌گانه با توجه تاکید مقام‌معظم رهبری بر فضای مجازی بخصوص در بیانیه گام دوم انقلاب، باید بسیار زودتر و در شرایط عادی توصیف دقیقی از وضعیت فضای مجازی و اقبال مردم به آن می‌داشتند و بررسی می‌کردند که توجه مردم به کدام اپلیکیشن‌ها است و... بعد هم پیش‌بینی کنند که اگر وضع به همین منوال ادامه یابد کشور با چه فرصت‌ها و چالش‌هایی مواجه می‌شود و در مرحله بعد مداخله کرده، چالش‌ها را رفع و آنها را به فرصت تبدیل کنند.
انتهای پیام/
