فارسی در چین: از شهرت و محبوبیت سعدی تا فارغ‌التحصیلی ۶۰۰ دانش‌آموخته
حسن ذوالفقاری استاد اعزامی ایران به دانشگاه شانگهای چین می‌گوید: چینی‌ها امروز هم توجه ویژه‌ای به زبان فارسی دارند، به‌گونه‌ای که طی ۶ دهه گذشته بالغ بر ۶۰۰ نفر از دانشگاه‌های چین در رشته زبان فارسی فارغ‌التحصیل شده‌اند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم ، برخی از محققان عقیده دارند که خط فارسی از طریق خراسان به چین وارد شده است. با این حال، دقیقاً مشخص نیست که زبان فارسی در چه تاریخی وارد چین شده، اما آنچه مسلم است زبان فارسی از زمره زبان‌هایی بوده که بر زبان و فرهنگ مردم چین تأثیر به‌سزایی گذاشته است.
با گسترش تجارت بین شرق و غرب و فزونی رفت و آمد بین مردم چین و ایران، تأثیر و نفوذ متقابلی بین زبان این دو کشور به وجود آمده و کم‌کم گسترش چشمگیری داشته است. اوج نفوذ فرهنگ فارسی و عربی در چین مربوط به دوره یوآن است و اشعار فارسی و عربی و کلمات پندآموز و دعای خیر نوشته شده روی ظروف چینی دوره مینگ از نظر هنر نویسندگی و همبستگی اشعار و نقوش بسیار جالب توجه است. این ظروف غالباً سفارشی و برای مسلمانان ساخته شده است.
وجود هزاران نفر ایرانی که به انحای مختلف وارد سرزمین چین می‌شدند، چه آنهایی که به صدارت و مقامات عالیه می‌رسیدند و چه تجار و مذهبی‌ها همه سعی در اشاعه فرهنگ و زبان فارسی در چین را داشته و باید گفت که در این امر تا حد زیادی موفق بوده‌اند.
علاوه بر این، زبان فارسی در چین زبان فرهنگی و دینی مسلمانان بوده است و هنوز هم در آموزشگاه‌های اسلامی که زبان چینی "نظام آموزشی مسجدی" خوانده می‌شود، زبان فارسی برای دانشجویان معارف اسلامی تدریس می‌شود. واژه هوی هوی که امروزه در زبان چینی به معنای مسلمان است، در چین قدیم معنای فارسی زبان و زبان فارسی داشت و چون فارسی زبان دینی و فرهنگی مسلمانان بوده، به تدریج هوی هوی در زبان چینی معنای مسلمان گرفته است. مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که ورود اسلام به چین بر بال‌های زبان فارسی بوده و مطالعات اسلامی با این زبان دلنشین در دل‌های مردم آن دیار رخنه کرده است. بدین سان، هنوز نیت نمازهای یومیه، اسامی نمازها، شعائر اسلامی و جملات رسمی در عقد و ازدواج و بسیاری موارد دیگر هنوز به زبان فارسی ادا می‌شود، نباید تعجب کرد. علاوه بر آن، بسیاری از اصطلاحات اسلامی که در ایران به زبان عربی استفاده می‌شود، در چین به زبان فارسی بیان می‌شود.
حسن ذوالفقاری، استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، کمتر از یک‌سال است که برای تدریس زبان فارسی به دانشگاه شانگهای چین اعزام شده است. ذوالفقاری در روزهای آخرین حضورش در ایران درباره خطر تعطیلی و خاموشی کرسی‌های زبان فارسی در رسانه‌ها هشدارهایی داده بود. کارشناس معاونت بین‌المللی بنیاد سعدی در چین گفت‌وگویی با وی داشته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است. ذوالفقثاری در این گفت‌وگو به بررسی پیشینه زبان فارسی در چین، وضعیت امروز زبان فارسی، آسیب‌ها و راهکاری این زبان در کشور پهناور و پرجمعیت چین پرداخته است. بخش نخست این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* تسنیم: برای شروع اجازه دهید که پیشینه‌ای از حضور زبان فارسی در کشور چین بدانیم، اساساً زبان فارسی از چه سابقه‌ای در این کشور برخوردار است؟
زبان فارسی، سابقه‌ای بسیار کهن در کشور پهناور چین دارد. قدیمی‌ترین اثر مکتوب در چین نوشته‌ای به زبان پهلوی بر سنگ مزار بانویی به نام ما (پهلوی: مانوش)، همسر سردار سولیانگ (پهلوی:فرخزاد)، متعلق به تاریخ 260/874 میلادی، است که در شیان، مرکز استان شنسی یافت شده است. در دوره سلسله یوان (769-658/ 1368-1260م) فارسی زبان نخستین بیشتر سرزمین‌های آسیایی مرکزی بود که بسیاری از ساکنان آن به چین مهاجرت کرده بودند. گذشته از این، سلسلۀ یوان مناسبات نزدیکی با ایلخانان ایران داشتند و جوامع مسلمان چینی دربردارنده گروه‌های بزرگی از ایرانیان و فارسی زبانان غرب آسیا بودند؛ بنابراین سه زبان رسمی در دیوان و نظام آموزشی سلسله یوان، چینی، مغولی و فارسی بود. در 688/1289 میلادی قوبیلای قاآن، حاکم مغول مدرسه‌ای برای پسران صاحب منصبان و ثروتمندان مسلمان تأسیس کرد که مدرسی از مدرسه هان لین، احتمالاً به نام افتخارالدین، مسئول تدریس در آن شد. شاگردان این مرکز، پس از یادگیری فارسی، به دیوان‌های حکومتی می‌پیوستند تا به عنوان مترجم به کار بپردازند.
ترجمه متون فارسی به چینی نیز به احتمال بسیار در دوره یوان خواهان یافته بود. در همین زمان کتابی با عنوان «نسخه‌های دارویی مسلمانان» مشتمل بر نام گیاهان، برخی به خط فارسی، برخی به صورت حروف‌نگاری به خط چینی و برخی ترجمه شده به چینی، تألیف شد که چهار جلد آن هم‌اکنون در کتابخانه دانشگاه پکن نگهداری می‌شود.
* تسنیم: زبان فارسی در متون اسلامی چین نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است، در این مورد نیز توضیح بدهید؟
در سال 815/1407 میلادی، مینگ چنگ جو فرمانی به چینی و مغولی و فارسی در حمایت از اقلیت‌های مسلمان صادر کرد. همچنین در دوره مینگ برخی علمای مسلمان چینی مانند چانگ جی می (1019-1081/1610-1670م) و لیوجی (1070-1143/1660-1730م) آثاری را از فارسی به چینی برگرداندند یا از متون فارسی برای تألیفات خود موادی استخراج کردند. با این همه، از اواسط این دوره، تماس با کشورهای مسلمان رو به کاهش رفت و شمار کسانی که در سی ییگوان فارسی می‌دانستند، بسیار اندک شد. برخی مدرسان مسلمان، آثار اسلامی را در خانه‌های خود به فارسی تدریس می‌کردند؛ اما با گذشت زمان، در آموزش «دینی» عربی جانشین فارسی شد، هرچند که در برخی مساجد آموزش به هر دو زبان انجام می‌شد. تکلم به زبان فارسی و خواندن متون به این زبان در سراسر این دوره همچنان در میان مسلمانان رواج داشت و البته به تدریج چینی زبان نخست گفتاری آنان شده بود. از سده نهم هجری/ پانزدهم میلادی دو کتیبه فارسی یکی در مسجد خیابان نیو و دیگری در مسجدی در سان لی هه، هر دو در پکن باقی است که آسیب بسیار دیده است و نوشته‌های آنها به سختی خوانده می‌شود.
* تسنیم: از چه زمانی به بعد رونق زبان فارسی در چین کمرنگ‌تر نسبت به سابقه‌ای که بیان کردید، شد؟
پس از ظهور سلسله چینگ (1054-1329/1644-1911م) به ویژه با منسوخ شدن تقویم مسلمانان در 1080/1669 میلادی دیگر کسی به خوبی فارسی نمی‌دانست. در مدرسه‌ها 14 اثر کلاسیک خوانده می‌شد که جلد اول آن مشتمل بر مطالبی درباره صرف عربی به زبان فارسی و از دیگر مجلدات آن «گلستان» سعدی، «مرصاد العباد» ابوبکر عبدالله بن محمد رازی و «اشعةاللمعات» عبدالرحمان جامی بود. برخی مسلمانان پکن هنوز نسخه‌هایی از آثار کهن زبان فارسی نظیر «گلچین مصباح» و نسخ خطی قرآن را در اختیار دارند که در شماری از آنها عناوین سوره‌ها و تفاسیر در حاشیه و بین سطور به فارسی است. موزه ملی پکن نیز چهار لوح چوبی با حکاکی‌هایی به فارسی دارد که ممکن است کار هنرمندان چینی یا بخشی از هدایای دربار ایران به دربار چین باشد.
* تسنیم: برخی چینی‌ها علاقه قابل توجهی هم به گلستان سعدی دارند، کتابی که قرن‌ها پیش به زبان چینی ترجمه شده است.
بله، در دوره جمهوری چین ملی، ها دِچن (متوفی 1322/1943م) و وانگ جینگ جای (متوفی 1327/1948م) از شاخص‌ترین مترجمان چینی از فارسی بودند. وانگ گلستان را ترجمه کرد که همراه با ترجمه دیگری از همین اثر به قلم شوئی جین فو بر اساس ترجمه انگلیسی، سبب شهرت گلستان در این کشور شد، به طوری که اغلب قطعات آن از رادیو و تلوزیون چین پخش شده است.
* تسنیم: با این اوصاف باید واژگان زبان فارسی در زبان چینی ریشه داشته باشند؟
بله همین‌طور است. از پیامدهای تاریخ طولانی تماس فرهنگی چینیان و ایرانیان، یکی رواج واژگان زبان‌های ایرانی در زبان چینی است؛ اما درباره ریشه و پیشینۀ بخش عمده‌ای از این لغات تاکنون پژوهش درخوری صورت نگرفته است. اولین واژگان گزارش شده در چینی، در سفرنامه جانگ چیان آمده است. لغت چینی برای Persion , Po-si (برگرفته از پارسی، فارسی) است که نخست در «کتاب سلسله وی شمالی» تألیف سال 551-554 به کار رفته است. بر اساس نوشته‌های کتیبه آرامگاهی نستوری، در سده دوم/ هشتم نام‌های ایرانی برای روزهای هفته در جوامع مسیحی چین رواج داشته است. برخی آثار نجومی چینی که قدیمی‌ترین آنها تقریباً متعلق به همین زمان است، دربردارنده لغات سغدی برای روزها و سیارات است. همچنین در دوره یوان با نزدیک‌تر شدن مناسبات ایران و چین، بسیاری از غذاهای ایرانی به چینیان معرفی شد که نام برخی از آنها در کتاب‌های چینی مانند کتاب « لوازم خوردن و آشامیدن» آمده است. در دوره مینگ، زایچه نجومی از بی لین دربردارنده نام‌های فارسی ماه‌ها و روزهای هفته به الفبای چینی است. بسیاری از اصطلاحات دینی مسلمانان چینی نیز از فارسی گرفته شده است؛ مانند mu-su-er-man (مسلمان)، na-ma-si (نماز) و do-zi-hal (دوزخ) که هنوز در مین مسلمانان رایج است.
* تسنیم: چین از نظر کرسی‌های زبان فارسی نیز به نظر می‌رسد که غنی است و کرسی‌های فعالی هم دارد.
بله ، چین از نظر تعداد کرسی‌ها در میان کشورهای دارای کرسی زبان فارسی بعد از شبه قاره هند قرار می‌گیرد. اکنون در چین 12 کرسی زبان فارسی در دانشگاه‌های مختلف این کشور فعال است.
* تسنیم: در سال‌های اخیر زبان فارسی و کرسی‌ها در چین از چه وضعیتی برخوردار بوده‌اند؟
گسترش زبان فارسی در چین طی 60 سال گذشته به شیوه‌های نوین دانشگاهی آغاز شده است و طی این 6 دهه، قریب 600 نفر از دانشگاه‌های چین در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا دانش‌آموخته شده‌اند. جز این تعدادی دیگر از چینیان در ایران با مؤسسات غیر دانشگاهی به فراگیری زبان فارسی مشغول بوده‌اند.
* تسنیم: خب شما چند وقتی است که به کرسی زبان فارسی دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای اعزام شده‌اید، این کرسی از چه وضعیتی برخوردار است؟
دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای (SISU) ابتدا با عنوان مدرسه زبان روسی شانگهای وابسته به دانشگاه انقلاب مردم شرق چین در سال 1949 تا 1950 با توجه به نیاز فوری کشور به افراد روسی‌دان فعالیت خود را آغاز کرد. از سال 1950 تا 1952 با نام کالج زبان‌های خارجی وابسته به دانشگاه انقلاب مردم شرق چین با کلاس آموزش زبان انگلیسی تغییر نام یافت و زبان ویتنامی و زبان اندونزیایی هم در این کالج فعالیت خود را آغاز کرد. تا اوت 1952، این کالج، نهاد فرهنگی تمام‌عیاری شده بود که گروه‌های زبان روسی، انگلیسی، برمه‌ای، ویتنامی و اندونزیایی را دارا بود. از سال 1956 تا 1994 با تصویب شورای دولتی چین، نام آن به دانشگاه زبان‌های خارجی تغییر کرد و رشته‌های فرانسوی و آلمانی هم در آن موقع ایجاد شد.
به سبب گسترش یافتن روابط چین با کشورهای خارجی، از سال 1982 به بعد، حق اعطای مدرک دکترا در رشته‌های انگلیسی و روسی به این دانشگاه داده شد. در سال 1993، با پشتیبانی کمیته آموزش ملی و شهرداری شانگهای، این دانشگاه، اولین دانشگاه چین بود که سیاست پیوند دادن شهریه دانشجویان با بورس تحصیلی و وام دانشجویی را اجرا کرد. از سال 1994 تاکنون این دانشگاه رسماً نام خود را به «دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای» تغییر داد. در سال 1997، این دانشگاه با تأیید وزارت آموزش و پرورش، وارد طرح 211 پروژه شد. در سال 2000، این دانشگاه در منطقه سونگ جیانگ پردیس جدیدی ساخت که از آن زمان، فعالیت‌های آموزشی دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد در آنجا انجام می‌شود. طی 60 سال از زمان تأسیس، این دانشگاه به دانشگاهی بین‌المللی و سطح بالا تبدیل شده است و علاوه بر تبحر در آموزش زبان به فرهنگ و ادبیات کشورهای مختلف، نیز می‌پردازد.
گروه زبان فارسی دانشگاه در سال 1997 در دانشکده آسیایی آفریقایی با همکاری دانشگاه شهید بهشتی ایران و کمک‌های سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران آغاز به کارکرد. دوره کارشناسی زبان و ادبیات فارسی در سال 1997 و دوره کارشناسی ارشد در سال 2007 ایجاد شد. این دانشکده شامل 21 گروه از زبان‌های این مناطق می‌شود. اولین استاد و مؤسس گروه خانم لیو خوی جین دانش‌آموخته دانشگاه پکن است که اکنون مدیر گروه است. در سال 2003 آقای چنگ تونگ هم دانش‌آموخته دانشگاه پکن به او پیوست.
اکنون چنگ تونگ رئیس این دانشکده نیز هست که اهتمام ویژه‌ای به گسترش زبان فارسی دارد. وی به مدت 3 سال رایزن فرهنگی چین در ایران بوده است که به همین دلیل مسائل فرهنگی ایران را به خوبی می‌شناسد. در سال 2013 وانگ جنگ یوم هم به استخدام گروه درآمد و سرانجام در سال 2017 مربی گروه آقای وانگ به گروه پیوست. جز استادان ثابت فعلی، چندین استاد ایرانی هم طی 20 سال گذشته در این دانشگاه تدریس کرده‌اند: آقایان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، منصور ثروت، حجت رسولی و خان‌محمدی از دانشگاه شهید بهشتی، کهدویی از دانشگاه یزد، رضایی جمکرانی از دانشگاه قم، خانم خوشحال دستجردی از دانشگاه اصفهان، آقایان وثوقی و زائری از دانشگاه تهران، و من از دانشگاه تربیت مدرس.
این گروه تاکنون بالغ بر 100 دانشجوی کارشناسی، 3 دانشجوی کارشناسی ارشد و یک دانشجوی دکترا تربیت‌کرده است. گروه هر سه سال یک‌بار بین 15 تا 20 دانشجو می‌پذیرد. در کنار کار آموزش، جهت تقویت پژوهش‌های ایران‌شناسی، مرکز ایران‌شناسی نیز تأسیس شده است. گروه در جهت تعامل با دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی تاکنون با دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه تربیت مدرس تفاهمنامه همکاری امضا کرده است. کتابخانه گروه بالغ‌بر 3 هزار جلد کتاب در زمینه‌های ادبیات فارسی و ایران‌شناسی دارد که تا حدودی نیازهای پژوهشگران را برآورده می‌کند. تاکنون همایش‌ها و نشست‌های ادبی و کلاس‌های ویژه مثل دوره زبان پهلوی هم برگزار شده است. از فعالیت‌های مهم گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای، تأسیس اتاق ایران‌شناسی در سال 2012 و برگزاری نشست‌های بزرگداشت شاعران بزرگ فارسی از جمله سعدی، فردوسی، خیام، مولوی است. از دیگر کوشش‌های این گروه برگزاری همایش‌های ملی، تخصصی و بین‌المللی در حوزه‌های مختلف زبان و ادبیات فارسی است که از آن جمله می‌توان به سمینار بررسی متون درسی زبان فارسی در چین اشاره کرد.
امروزه این گروه به‌عنوان نهاد فرهنگی نه‌تنها زبان و ادبیات فارسی را تدریس می‌کند، بلکه با امکانات خوب و جدید تلاش می‌کند خود را به مرکز مطالعات ایران‌شناسی تبدیل کند. گروه برای تکمیل آموزش‌ها می‌کوشد دانشجویان را برای دوره‌های کوتاه‌مدت به ایران اعزام کند. چنانکه در سال جاری هفت دانشجو برای مدت یک ترم به ایران اعزام شده‌اند. مواد درسی گروه جز دروس تخصصی آموزش زبان فارسی، تاریخ، تاریخ ادبیات، روابط ایران و چین، دروس تخصصی تجاری و حقوقی و دروس فرهنگی دیگر است. هدف دانشگاه از تربیت دانشجویان رشته زبان فارسی استحکام همکاری‌های فرهنگی دو کشور، استخدام در مراکز دیپلماتیک، مقاصد گردشگری و اقتصادی و امور رسانه‌ای است. دانشجویان دانش‌آموخته این گروه همگی اکنون مشغول به کارند.
از جمله برنامه گسترش زبان فارسی این دانشگاه اجرای طرح آموزش زبان فارسی در چند مدرسه ابتدایی و دبیرستان در شانگهای و با همکاری آموزش و پرورش و پردیس یانپو است. این طرح آزمایشی از پنج سال پیش و با ابتکار شهرداری آغاز شده است و معلمان آن از دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی انتخاب می‌شوند. این برنامه در راستای طرح «جاده ابریشم» و برای معرفی این جاده فرهنگی و کشورهای در مسیر آن است.کلاس‌های آموزش زبان فارسی در این مدرسه دو ساعت در طول هفته برگزار می‌شود. محتوای این کلاس‌ها نیز آموزش الفبای فارسی، مکالمه مقدماتی زبان فارسی و مسائل جغرافیایی و فرهنگی در نظر گرفته شده است. این مدرسه وابسته به کنسرواتوار شانگهای است که با امکانات و فضای آموزشی مناسب طراحی شده است.
* تسنیم:انگیزه دانشجویان چینی برای یادگیری زبان فارسی چیست؟
به دلیل ارتباطات اقتصادی و فرهنگی و دیپلماتی گسترده دو دولت ایران و چین، جوانان بسیاری به تحصیل در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی در ایران و چین علاقه‌مندند. البته بیشتر دانشجویان چینی به رشته مترجمی به زبان فارسی علاقه دارند و توجه کمتری به ادبیات فارسی دارند.
ادامه دارد...
* گفت‌وگو از الهام حدادی ـ کارشناس بنیاد سعدی در چین
انتهای پیام/