خطر سیلاب در کمین "حرم حضرت معصومه"(ع) / انبوه درخواست‌های مردمی برای آبخیزداری در قم
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم گفت: درخواست‌های بی‌شمار مردمی جهت انجام طرحهای آبخیزداری در قم نشان‌دهندۀ آگاهی مردم و مسئولان استان از آثار و کارکردهای عالی آبخیزداری است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، قم از مناطقی است که استعداد سیل‌خیزی داشته است و در گذشته شاهد سیل‌های مخرّب بوده است، از این رو اهمیت عملیات آبخیزداری برای این شهر بر همگان مبرهن است. خوشبختانه در سالهای اخیر با انجام طرحهای آبخیزداری، خسارات آبخیزداری در قم به حداقل رسیده است. برای تبیین اهمیت، ضرورت و جایگاه آبخیزداری و میزان موفقیت طرحهای آبخیزداری در حوزۀ آبخیز قم مصاحبه‌ای با سید محمدتقی سجادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم انجام دادیم. اهم مطالبی که مهندس سجادی در این گفتگو بدان اشاره کرد به‌شرح زیر می‌باشد:
- بارگاه مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها به‌خاطر همجواری با کنار رودخانه از مراکزی است که ممکن است خطر سیل آن را تهدید کند.
- در زمان حاضر عالی‌ترین شخص کشور یعنی مقام معظم رهبری در آبخیزداری، خیلی جلوتر از ما حرکت می‌کنند و می‌فرمایند "طرحهای آبخیزداری اجرا کنید."
- قم از مراکز حساس و استراتژیک کشور است که منابع طبیعی آن به‌دلیل نزدیکی به پایتخت و توسعۀ آن و استان‌های مجاور در معرض نابودی و تخریب شدید است.
- مردم و مقامات مسئول قم از جمله استاندار، معاونان ایشان به اهمیت و ضرورت آبخیزداری در قم کاملاً آگاهند و آن را برای قم ضروری می‌دانند.
- در زمان حاضر بیش از 50 درخواست مردمی برای انجام طرحهای آبخیزداری در استان قم وجود دارد که نشان از آگاهی مردم قم نسبت به طرحهای آبخیزداری است.
- برای جلوگیری از آسیب‌های سیل در قم، مشارکت شهرداری برای انجام طرحهای آبخیزداری شهری ضروری است.
- علی‌رغم افزایش شدت و میزان بارش در سالهای اخیر، به‌خاطر انجام طرحهای آبخیزداری مثل گذشته شاهد خسارات سیل در قم نبودیم.
- علاوه بر مهار سیل، از آثار و پیامدهای آبخیزداری در قم می‌توان به تغذیۀ سفره‌های زیرزمینی، افزایش دبی قنوات و جلوگیری از خشکیدن باغ‌ها اشاره کرد.
کل پروندۀ «معجزه آبخیزداری» اینجا در دسترس است
نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم جلب می‌نماییم:
تسنیم: آقای مهندس سجادی، ارزیابی جناب‌عالی از طرحهای آبخیزداری انجام‌شده در استان قم چیست و انجام این طرحها در قم دارای چه ضرورت و جایگاهی است؟
سجادی: مقولۀ آبخیزداری از مقولات و مفاهیم جدیدی است که متأسفانه جایگاه خودش را پیدا نکرده است، ولی در سالهای اخیر فعالیت‌های خوبی صورت گرفته که نتیجۀ آن حس اعتماد و اثربخشی بین مردم و مسئولان بوده است. مبنای کار در آبخیزداری، حوزۀ آبخیز است. حوزۀ آبخیز عبارت از عرصه‌ای است که تمام رواناب ناشی از بارندگی از یک خروجی تخلیه و خارج میشود. مثال بسیار سادۀ حوزۀ آبخیز پشت‌بام منزل است که آب جمع‌آوری‌شدۀ پشت‌بام، توسط ناودان خارج میشود.
در استان قم در طول 30 سال اخیر فعالیت‌های آبخیزداری به‌صورت تدریجی و بطئی انجام شده است و اوج این فعالیت‌ها در دو سال اخیر بوده است. این مسئله به‌خاطر اختصاص بودجۀ مناسب از طرف مقام معظم رهبری و از صندوق توسعۀ ارزی کشور بوده است. مقام معظم رهبری در سال 1397 اعتباری حدود 700 میلیارد تومان و در سال 1398 حدود 1500 میلیارد تومان به آبخیزداری اختصاص دادند. آبخیز قم در حدود 1 میلیون و 123 هزار هکتار مساحت داد که از این مساحت حدود 975 هزار هکتار عرصۀ منابع طبیعی خارج از حریم شهرهاست که در اختیار منابع طبیعی قرار دارد. حوزۀ آبخیز قم شامل 8 زیرحوزۀ شاخص است. حدود 300 هزار هکتار در بالادست شهر قم و مشرف به قم است که شهر قم را تحت تأثیر قرار می‌دهد، یعنی به‌نوعی رواناب ناشی از بارش سالانه در این حوزه که سدّ 15 خرداد در آن قرار دارد، می‌تواند باعث خسارت به شهر قم شود، از این رو انجام عملیات آبخیزداری در این منطقه اولویت دارد.
عملیات آبخیزداری به‌صورت پراکنده در حوزه‌های آبخیز انجام شده است. تاکنون حدود 750 سازۀ آبخیزداری در استان قم انجام شده است که حدود 150 سازه در مناطق بالادست قم بوده است.
تسنیم: طرحهای آبخیزداری انجام‌شده چه تأثیراتی را به‌دنبال داشته است؟
سجادی:تأثیرات آبخیزداری در استان قم بدین‌گونه بوده که سازه‌های آبخیزداری توانسته است حدود 150 میلیون مترمکعب از سیلاب‌های ناشی از بارش باران را کنترل و مدیریت کند. بخشی از این میزان آب یعنی حدود 45 میلیون مترمکعب سیلاب توسط طرحهای آبخیزداری کنترل و مدیریت شده، 8 میلیون مترمکعب به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کرده و بقیه نیز در عرصه کنترل و مدیریت شده است.
باید توجه داشت حدود 90درصد جمعیت قم در شهر قم ساکن هستند و با توجه به مهم بودن جان شهرنشینان از مشکلات ناشی از سیل، بیشتر تأکید آبخیزداری به‌منظور کنترل سیل بوده است تا از ایراد خسارت به شهر جلوگیری کند. در حدود 300 هزار هکتار بالادست قم که ممکن است هنگام وقوع سیل خسارت فراوانی داشته باشد و کل شهر را تحت تأثیر قرار دهد، باید عملیات آبخیزداری انجام شود. در زمان حاضر حدود 70 هزار هکتار تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری قرار گرفته است و حدود 230 هزار هکتار دیگر نیز باید برنامه‌ریزی شود تا آبخیزداری بالادست قم تکمیل شود و به‌نوعی بالادست قم از خطر سیل در امان بماند.
تسنیم: اهداف و مبنای طراحی آبخیزداری در استان قم چیست و طرحهای آبخیزداری این استان دارای چه خصوصیات و ویژگی‌هایی است؟
سجادی: مبنای طراحی پروژه‌های آبخیزداری ارزان بودن، کوچک بودن، پراکنده بودن در سطح عرصه است. ما اعتقاد نداریم رواناب ناشی از بارندگی باید تجمیع شود و در خروجی حوزۀ آبخیز با سد بزرگ کنترل شود بلکه باید در سطح عرصه کنترل شود یا اینکه حداکثر در اولین آبراهه‌های فرعی که اولین شاخه‌های آبراهه‌ای است کنترل شود تا حتی‌الامکان رواناب به پایین‌دست نیاید.
در انجام طرحهای آبخیزداری در قم، سعی بر پایین بودن هزینه‌ها بوده است و اینکه از مصالح محلی برای پروژه‌های آبخیزداری استفاده شود و در اجرای سازه‌ها به‌گونه‌ای نیست که از مصالح گران‌قیمت استفاده شود و مبنای طراحی‌های پروژه‌های آبخیزداری با دوره بازگشت‌های 25 تا 50 ساله و به‌طور خاص 100ساله است، این امر بدان معناست که اگر سیل با دورۀ بازگشت بالاتر اتفاق افتد، سازه‌های آبخیزداری تنها می‌تواند بخشی از سیل را کنترل کند و بخشی دیگر ادامه مسیر پیدا می‌کند و رواناب جاری میشود.
تسنیم: چه طرحهای موفقی برای کنترل سیل و جلوگیری از خسارات در استان قم وجود دارد؟
سجادی: از نمونه‌های موفق آبخیزداری که توانسته جلوی سیل را بگیرد روستای طالقان قم است که با انجام طرحهای آبخیزداری از ایراد خسارت به این روستاها جلوگیری شد. نمونۀ دیگر موفق طرحهای آبخیزداری منطقۀ پردیسان است که در سالهای گذشته با مشکل سیل و آبگرفتگی معابر و خسارت فراوان مواجه بوده است. برای جلوگیری از خسارت سیل در پردیسان هشت پروژه آبخیزداری انجام شد که این امر باعث شد علی‌رغم اینکه به‌گزارش سازمان هواشناسی شدت و میزان بارش افزایش یافته است، در این سال‌ها در پردیسان سیل نداشته باشیم و این مشکل برطرف شده است.
در بازدیدی که استاندار قم از سازه‌های آبخیزداری پردیسان انجام دادند مشاهده کردند این سازه‌ها بعد از بارندگی پر از آب بوده است. البته عرض بنده این نیست که از این سازه‌ها به‌صورت قطعی و تضمینی سیلاب عبور نخواهد کرد بلکه با توجه به ارزان بودن سازه‌های آبخیزداری و دوره بازگشت 20 تا 50 ساله چنانچه سیل با دورۀ بازگشت مثلاً صدساله اتفاق بیفتد، قاعدتاً رواناب و سیل خواهیم داشت و این مسئله ملاکی برای بالابردن دورۀ بازگشت سیل نیست، چون هزینه‌ها افزایش می‌یابد و در زمان حاضر با مشکل اعتبارات و بودجۀ کافی مواجه هستیم و همچنین ضریب اطمینان سازه‌های آبخیزداری باید تابع جمعیت شهرها باشد، مثلاً چون جمعیت بسیاری در شهر تهران مستقر هستند باید پروژه‌های آبخیزداری با دورۀ بازگشت سیل بالا مثلاً 500ساله در نظر گرفته شود، یا اینکه اگر تأسیسات زیربنایی مهم و حیاتی وجود داشته باشد باید دورۀ بازگشت سیل بالاتر باشد. الآن در منطقۀ عسلویه، پروژه‌های آبخیزداری با ضریب اطمینان بسیار بالا و با هزینه‌های بسیار بالا ساخته شده است و این بدان خاطر است که منطقۀ پارس جنوبی که به‌لحاظ تولید نفت و گاز اهمیت بسیار حیاتی برای کشور دارد از خطرات سیل در امان بماند.
تسنیم: به‌طور کلی چه عواملی در موفقیت پروژه‌های آبخیزداری به‌خصوص در سطح استان قم می‌تواند مؤثر واقع شود؟
سجادی: به‌طور کلی مبنای انجام پروژه‌های آبخیزداری وقوع یک حادثۀ سیل یا آبگرفتگی نیست، چون ممکن است امسال در یک نقطه بارش‌های رگباری اتفاق بیفتد و سال بعد در فلان نقطۀ دیگر. مبنای عمل در طرحهای آبخیزداری مطالعات توجیهی است. باید برای انجام پروژه‌های آبخیزداری نخست مطالعات توجیهی انجام شود و در مرحله بعد مطالعات تفصیلی، تعریف سازه و اجرای پروژه انجام میشود. در زمان حاضر مطالعات توجیهی کل عرصه‌های منابع طبیعی قم انجام شده است و مطالعات تفصیلی اجرایی نیز در حال تکمیل شدن است. البته در اینجا ممکن است برخی مطالعات نیز نیاز به بِروزرسانی داشته باشند، مثلاً ممکن است مطالعاتی که 20 سال پیش انجام شده، نیاز به بروزرسانی داشته باشند.
شاخص و مبنای دیگری که در موفقیت پروژه‌های آبخیزداری مدنظر واقع میشود شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی است؛ مثلاً باید در پروژه‌های آبخیزداری تجربۀ بومی اخذ شود و نقش مردم در اجرای پروژه‌ها برجسته شود، برای نمونه پیرمرد 80سالهای که در محل زندگی می‌کند و می‌داند کدام مناطق سیل‌خیز بوده و زمان بارش، خسارت بیشتری داشته است، باید نظرات و دیدگاه‌هایش در پروژه‌ها لحاظ شود، بنابراین در تصمیم مشاور علاوه بر مطالعات فنی باید نقش مردم و تجارب بومی لحاظ شود تا پروژه‌ها واقعی‌تر شود. نکته‌ای دیگر که به موفقیت، رشد و توسعۀ آبخیزداری مربوط میشود، نگاه‌ها و رویکردهای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشور است. یک زمانی آبخیزداری اصلاً به محاق می‌رود و بودجه‌ای بدان اختصاص پیدا نمی‌کند و زمانی هم مثلاً در دو سه سال اخیر بودجۀ خوبی از صندوق توسعۀ ارزی، به آبخیزداری اختصاص پیدا می‌کند و سبب اجرای پروژه‌های مختلف آبخیزداری در کل کشور میشود.
تسنیم: نگاه مردم و جوامع محلی قم نسبت به آبخیزداری چگونه است؟
سجادی: نگاه مردم و جوامع محلی اخیراً خیلی خوب شده است، قبلاً مردم نسبت به آبخیزداری بیگانه بودند و هنگام انجام پروژه‌ها، صرفاً بیننده بودند و گاهی نیز اعتراض می‌کردند و می‌گفتند این بودجه‌ها باید در جای دیگری هزینه شود، دقیقاً در همان سال‌هایی که جوامع محلی اعتراض می‌کردند، سیلی آمد و سازه‌های آبخیزداری جلوی خسارت به آنان را گرفت و این امر باعث شد آنان خیلی خوشحال شوند و به‌صورت خودجوش جشن گرفتند و بعدها همین افراد، اصرار داشتند فازهای تکمیلی اجرا شود و برای این مسئله مطالبه داشتند و معترض بودند که چرا فازهای تکمیلی اجرا نمی‌شود.
مردم چون اثرات و کارکردهای آبخیزداری را دیده‌اند به‌طور مداوم درخواست دارند و تاکنون چیزی حدود 50 الی 60 درخواست انجام طرحهای آبخیزداری از طرف جوامع محلی دریافت شده است و برای جواب این درخواست‌ها دنبال سازوکاری هستیم تا با مشارکت دولت، جوامع محلی و مردم این پروژه‌ها انجام شود. البته در این سال‌ها مردم در آبخیزداری نقش پررنگی داشتند؛ برای نمونه در استان هرمزگان حدود 10 میلیارد تومان آبخیزداری با کمک خیّرین انجام شده است.
تسنیم: علت اصلی ترغیب و تمایل جوامع محلی به آبخیزداری چه بوده است؟
سجادی: علت اصلی آن است که جوامع محلی با فواید و آثار متعدد آبخیزداری آشنا شده و تأثیرات مثبت آن را به‌خوبی لمس کرده‌اند؛ مثلاً دیده‌اند چطور آبخیزداری بر کنترل و مهار سیل تأثیر داشته است و نیز اینکه تأثیر آبخیزداری را روی چاه‌ها و قنوات خود مشاهده کرده‌اند و خودشان اذعان دارند از زمانی که طرحهای آبخیزداری در مناطق انجام شده، دبی چاه‌ها و قنوات و چشمه‌هایشان چند برابر افزایش یافته است یا اینکه این طرحها باعث حفظ مزارع، باغ‌ها، دام‌ها، ابنیه و مساکن و سایر تأسیسات جوامع محلی از سیل شده است و به‌خاطر همین تقاضا برای آبخیزداری توسط مردم و جوامع محلی رو به افزایش است.
تسنیم: دولت برای افزایش مشارکت مردم در انجام پروژه‌های آبخیزداری چه طرح و برنامه‌ای دارد؟
سجادی: یکی از طرحهای دولت برای توسعۀ آبخیزداری، تشکیل تعاونی‌های تخصصی توسط جوامع محلی است و اینکه خود جوامع محلی در قالب تشکیل تعاونی‌های تخصصی و با هدایت و کمک دولت به انجام طرحهای آبخیزداری بپردازند و آن را توسعه و گسترش دهند.
تسنیم: با توجه به شعار امسال یعنی جهش تولید، آبخیزداری چه کمکی به جهش تولید در استان قم داشته است و در این باره چه نمونه‌های موفقی در قم وجود دارد؟
سجادی: پایۀ تولید و جهش تولید آب است. هر میزان که بتوان بارش‌ها را وارد سفره‌های زیرزمینی کنیم و به‌تدریج از آنها استفاده کنیم، این ظرفیت را ایجاد کرده‌ایم تا تولید افزایش یابد. وقتی آب کافی در اختیار داشته باشیم، می‌توانیم آن را در مسیر تولید هرچه بیشتر محصولات کشاورزی و شیلات و غیره استفاده کنیم. پروژه‌های آبخیزداری در قم توانسته است آب باکیفیت و سالم را در اختیار کشاورزان و مردم قرار دهد و از عوارض ناشی از خشکسالی مثل خشک شدن باغ‌ها جلوگیری کند و با این کار ظرفیت تولید حفظ شده است.
در این باره یکی از پروژه‌های موفق، پروژه معصومیه جعفریه است. قنات این منطقه بعد از آبخیزداری با قنات در گذشته قابل مقایسه نیست. در این منطقه باغ‌های زیادی به‌خاطر خشک شدن قنوات در آستانۀ خشک شدن بودند ولی پروژه‌های آبخیزداری توانسته در این مناطق با احیای قنوات، ظرفیت تولید را حفظ کند و افزایش دهد.
از همین پرونده بخوانید
تسنیم: آیا دربارۀ نقش آبخیزداری در افزایش تولید و بهبود کسب‌وکارهای مرتبط، آمار و ارقامی وجود دارد؟
سجادی: متأسفانه یکی از ضعف‌های سیستم‌های دولتی آن است که مستندسازی مناسب توسط آنها صورت نمی‌گیرد. البته در زمان حاضر طرحی در دست انجام است که پروژه‌های آبخیزداری ارزیابی شود.
تسنیم: آبخیزداری نزد مقامات استانی چه جایگاهی دارد و آیا این مقولۀ مهم برای مسئولان استان جا افتاده است؟
سجادی: خوشبختانه نزد مسئولان قم آبخیزداری جا افتاده و ما دیگر دنبال دفاع از مفهوم آبخیزداری نیستیم. آقای استاندار و معاونان ایشان شناخت خیلی خوبی نسبت به آبخیزداری دارند و این دیدگاه در کل کشور و مسئولان عالی‌رتبۀ نظام وجود دارد. اینکه شخص مقام معظم رهبری در زمانی که کشور با تنگناهای اقتصادی مواجه است اعتبار قابل ملاحظه‌ای را به آبخیزداری اختصاص می‌دهند، نشان از اولویت‌دار بودن و اهمیت داشتن آبخیزداری در کشور است. یکی از نمایندگان مجلس نیز در این باره ادعا داشته "بعد از اختصاص اعتبارات آبخیزداری ما متوجه شدیم اولویت کشور چیست. در زمان حاضر عالی‌ترین شخص کشور یعنی مقام معظم رهبری خیلی جلوتر از ما حرکت می‌کنند و می‌فرمایند «طرحهای آبخیزداری اجرا کنید» ولی ما نمی‌رسیم". خوشبختانه از عالی‌ترین شخص نظام تا مردم و جوامع محلی به آبخیزداری کاملاً توجیه هستند.
تسنیم: یکی از مقولاتی که در ادارۀ شهرها مهم است، آبخیزداری شهری است؛ آیا به آبخیزداری شهری در قم عنایت میشود؟
سجادی: چنانچه اشاره شد حدود 90 درصد از جمعیت استان قم در شهر قم ساکن هستند و این شهر در معرض سیل است و برای جلوگیری از سیل باید عملیات آبخیزداری شهری انجام شود. ما از شهرداری خواسته‌ایم که در حوزه‌های متصل به شهر که خطر سیل دارند با مشارکت ادارۀ منابع طبیعی عملیات آبخیزداری انجام شود، ولی در این باره مقاومت‌هایی وجود دارد، این در حالی است که به‌گفتۀ مسئولین شهرداری در یک سال 30 میلیارد تومان برای جبران خسارات ناشی از سیل در شهر هزینه شده است. اگر این میزان از خسارت سیل صرف اقدامات پیشگیرانۀ آبخیزداری شهری می‌شد، خسارت عمده‌ای وجود نداشت و سیل وارد شهر نمی‌شد تا به معابر و جاده‌ها و سایر اماکن خسارت وارد کند. البته برخی شهرهای ایران مثل کرج به آبخیزداری شهری عنایت ویژه دارند و حدود 15 میلیارد تومان به آبخیزداری شهری جهت جلوگیری از خسارات سیل اختصاص یافته است.
تسنیم: انتظار شما از مجلس شورای اسلامی جدید و نیز نمایندگان استان قم در مجلس برای توسعۀ طرحهای آبخیزداری در استان چیست؟
سجادی: مهمترین مسئله‌ای که در این باره وجود دارد آن است که مبنای بودجه‌ریزی استان قم لااقل در بخش منابع طبیعی باید تغییر کند و بودجۀ بیشتری برای حفظ و احیای منابع طبیعی قم اختصاص یاید. استان قم بیش از یک‌میلیون هکتار مساحت دارد و این مساحت بیشتر از برخی استان‌های کشور است. در زمان حاضر یکی از مبناهای بودجه‌ریزی در کشور، تعداد شهرستان‌ها و شهرهاست. درست است که قم یک شهرستان بیشتر ندارد ولی باید مبنای تخصیص اعتباردهی و بودجه نسبت به قم اصلاح شود، زیرا که اولاً حدود یک‌میلیون هکتار استان قم جزء منابع طبیعی است و این مساحت از مساحت عرصه‌های منابع طبیعی برخی استان‌های دیگر بیشتر است، گرچه این استان‌ها نسبت به شهر قم دارای شهرهای بیشتری‌اند؛ ثانیاً استان قم در مجاورت پایتخت واقع شده و بار توسعۀ پایتخت و استان‌های همجوار به‌روی استان قم است و به‌خاطر توسعۀ پایتخت، منابع طبیعی استان قم در معرض نابودی و تخریب واقع شده است. طرحهای عمرانی و توسعه‌ای مثل ساختن اتوبان و آزادراه، قطار تهران اصفهان، استخراج معادن و غیره باعث میشود عرصه‌های منابع طبیعی در معرض تخریب واقع شوند. البته ما نمی‌‌گوییم توسعه نداشته باشیم ولی معتقدیم باید هزینۀ این تخریب‌ها و نابودی طبیعت پرداخت شود؛ ثالثاً آن که قم از مراکز استراتژیک کنار پایتخت است و همۀ دنیا به قم نظر دارند و هر اتفاق ناخواسته‌ای در قم بیفتد در کل دنیا صدا می‌کند و در کرونا این را مشاهده کردیم هرچند در ماجرای کرونا، قم مظلوم واقع شد. نمونۀ دیگر حساسیت قم سیل سال 88 بود که در 13 فروردین آن سال، در عرض 20 تا 30 دقیقه بارش شدیدی اتفاق افتاد و سیل به‌راه افتاد و ماشین‌ها را آب برد و کلیپهای این سیل در کل دنیا پخش شد و نقل محافل شد. تصور کنید در منطقه بالادست قم که حدود 300هزار هکتاری است، بارش شدیدی اتفاق بیفتد و سیل مخربی جاری شود، در این صورت اگر عملیات آبخیزداری انجام نشود کل شهر قم زیر آب خواهد رفت، این در حالی است که بارگاه مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها، پارکینگ‌های چندطبقه و سایر تأسیسات زیربنایی مهم قم کنار رودخانه واقع شده و با توجه به خطر سیل باید این مسئله زیر ذره‌بین قرار گیرد و بدان توجه ویژه بشود.
انتهای پیام/+