«معجزه آبخیزداری»| ۱۲۰ میلیون هکتار در کشور مستعد آبخیزداری؛ مجلس جدید ورود کند

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدیریت جامع حوزه آبخیز از جمله رویکردهای مدیریت آبخیزداری است که به اذعان کارشناسان راه حل مقابله با تخریب منابع طبیعی و محیط زیست است. درباره نقش و اهمیت مدیریت جامع حوزه آبخیز در جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و تجارب موفق در این باره،گفتگوی تفصیلی با دکتر پرویز گرشاسبی، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و معاون اسبق آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری و نایب رئیس انجمن علمی آبخیزداری انجام دادیم. اهم مسائلی که گرشاسبی در این گفتگو بدان اشاره کردند عبارت است از:

* برای تصویب طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز در مجلس باید ظرفیت سازی انجام شود.

* حبله رود و بهاباد یزد، تجربه­ های موفق مدیریت جامع حوزه آبخیز.

* از دستاوردهای پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، تصویب طرح کلان مدیریت جامع حوزه آبخیز در شورای عالی عتف وزارت علوم است.

* با احداث سدهای زیرزمینی می­ توان 25 میلیارد آب استحصال کرد و نیازهای آب شرب روستاییان را تأمین کرد.

* پژوهشکده خاک و آبخیزداری 2000 پروژه تحقیقاتی انجام داده است که نتایج هر یک از اینها کمک می­کند، پازلهای مدیریت جامع حوزه آبخیز تکمیل شود.

* هدایت و ذخیره آب به زمین بهترین و موثرترین عامل برای مقابله با تبخیر است.

در ادامه نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با پرویز گرشاسبی جلب می­ کنیم:

تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سوال بفرمایید ضرورت پراختن به مدیریت جامع حوزه آبخیز در کشور چیست؟

گرشاسبی: ضرورت پرداختن به بحث مدیریت جامع حوزه آبخیز از چند جهت حائز اهمیت است. اولا اینکه در اسناد بالادستی و قوانین مختلف کشور، قانونگذار تکالیف و تعهدات مختلفی راجع به اهداف کیفی آبخیزداری ذکر کرده است؛ از جمله این قوانین می­ توان به ماده 12 و 27 قانون افزایش بهره­ وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی اشاره کرد. همچنین در برنامه توسعه ششم آمده است که باید در مدت 5 ساله 10 میلیون هکتار باید عملیات آبخیزداری انجام شود تا اهداف قانونی محقق شود. بیش از 120 میلیون هکتار در کشور مستعد عملیات آبخیزداری است. همچنین از ضرورتهای دیگر مدیریت جامع حوزه آبخیز، تخریب گسترده منابع طبیعی است؛ متاسفانه در حال حاضر میزان تخریب منابع طبیعی در کشور بالاست و یکی از راه­های موثر برای جلوگیری از این میزان تخریب، مدیریت جامع حوزه آبخیز کشور است.

تسنیم: مولفه­ ها و ارکان اصلی مدیریت جامع حوزه آبخیز چیست؟

گرشاسبی: از ارکان اصلی مدیریت جامع حوزه آبخیز، انسجام سازمانی و نهادی و همچنین مشارکت مردمی است. متاسفانه ناهماهنگی و عدم انسجام بین دستگاه­ها در حوزه­ های آبخیز بالاست. به قول معروف در یک منطقه  و در یک زمان یکی چاله می کند و دیگری چاله پر می کند. بسیاری از تخریب­ های منابع طبیعی، بخاطر همین ناهماهنگی ­­ها است. از سوی دیگر مشارکت مردمی نیز کلیدی ­ترین مولفه مدیریت جامع حوزه آبخیز کشور است. البته مشارکت فقط این نیست که در یک روز نهال کاشته شود، بلکه مشارکت آن است که در همه مراحل  یعنی از تصمیم سازی تا اجرا، مردم و بهره ­برداران مشارکت داشته باشند. مثلا در همان مساله روز درختکاری، باید مردم هم در درختکاری و هم در نگهداری و حفاظت مشارکت داشته باشند، الان ما در نگهداری از درختان مشکل داریم تا کاشت درخت. 

اینکه روز درختکاری و منابع طبیعی در ایران منحصر به یک روز باشد درست نیست؛ ما انتظار داریم که درختانی که کاشته می ­شوند، حفاظت شوند. این تعداد درختانی که طی چهل سال در روز درختکاری کاشته شده بود، باید کل ایران سه بار جنگل می­ شد. چرا نشده؟ چون کاشتیم ولی نگهداری نکردیم در ژاپن عده زیادی مثلا 10 هزار نفر همراه با امپراطور خود در یک روز درخت می­ کارند و شش ماه همین جمع می ­آیند تا از درختان کاشته شده، مراقب و نگهداری کنند.

تسنیم: مهمترین مساله­ ای که در مدیریت جامع حوزه آبخیز باید مدنظر واقع شود چیست؟

گرشاسبی: مهمترین مساله در مدیریت جامع حوزه آبخیز که باید رعایت شود، آن است که تصمیم گیری باید بر اساس حوزه آبخیز باشد و بخشی نگری نباشد؛ مثلا در حال حاضر مدیریت منابع آب به صورت استانی است. از همین رو مثلا مقامات استان چهارومحال و بختیاری ادعا دارند  این استان 11 درصد از منابع آبی کشور تولید می­ کند و این 11 درصد باید در همان استان مصرف شود. این نوع نگاه جامع نیست. در مدیریت جامع حوزه آبخیز لازم است مدیریت بر اساس حوزه آبخیز یعنی بالادست، میان دست و پایین دست باشد.

مدیر حوزه آبخیز کشور باید انواع مدلهای برنامه­ ریزی آشنا باشد. ممکن است با دو یا سه بخشنامه و دستورالعمل بتوان جلوی تخریبهای منابع طبیعی را گرفت تا این اینکه به صورت مستقیم کارهای آبخیزداری انجام شود. باید کاری کرد که انسان و دستگاههای مخرب منابع طبیعی به انسانها و دستگاههای احیاگر تبدیل شوند.

تسنیم: یکی از مسائلی که درباره آبخیزداری و مدیریت جامع حوزه آبخیز مطرح است، اعتبارات و بودجه تخصیص داده شده برای آن است؛ علاوه بر اعتبارات اختصاص داده شده توسط مقام معظم رهبری از صندوق توسعه ملی، طبق قانون چه منابع درآمدی برای آبخیزداری وجود دارد؟

گرشاسبی: یکی از منابع درآمدی کشور و سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری، منابعی است که به سبب خسارت به منابع طبیعی کشور  وارد می شود و می توان این منابع جذب کرد و آن را برای آبخیزداری هزینه کرد. طبق ماده 12 قانون افزایش بهره­ وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، مصادیق تخریب مشخص شده است که تخریبها می­ تواند به سبب جاده ­سازی، ساخت معدن و غیره باشد که براساس ماده 13 همان قانون همه این خسارتها باید به خزانه برگردد و برای آبخیزداری هزینه شود. البته رئیس فعلی سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور در صدد است این قانون را اجرا کند که در این صورت درآمدهای خوبی می­ توان برای آبخیزداری به صورت سیستمی وصول شود.

یکی دیگر از منابع مالی برای منابع طبیعی کمک خیرین است؛ در حال حاضر با کمک خیرین در 10 استان کشور عملیات آبخیزداری انجام می شود. در کشورهای دیگر نیز منابع طبیعی، یکی از موضوعاتی است که خیرین می­ توانند مشارکت داشته باشند مثلا در کشور ترکیه صندوق حفاظت خاک و منابع طبیعی وجود دارد که حدود 6 و نیم میلیون نفر عضو آن هستند و هر کدام از اعضای افتخاری این صندوق باید یک هفته در سال مطابق با تخصصی که دارند، کارهای عام المنفعه منابع طبیعی انجام دهند. استاد دانشگاه باید کارهای علمی تحقیقاتی و آموزشی انجام دهند و افراد دیگر بستگی به تخصص کارهای مختلف مربوط به حفظ منابع طبیعی انجام دهند.

یکی دیگر از این درآمدها، عوارض چرا در کشور است. ما در کشور حدود 86 میلیون هکتار مرتع داریم که در این محدوده 86 میلیون واحد دامی تغذیه می ­شوند. سالانه عوارض هر دام در کشور 500 تومان تومان است که چندین سال است این عوارض گرفته نشده است.

تسنیم: چرا این درآمدها تاکنون وصول نشده است؟

گرشاسبی: در حال حاضر نیرویی که بتواند این را پیگیری کند و وصول کند، وجود نداشته است. در حال حاضر سازمان جنگلها و مراتع با کمک نظام مهندسین کشاورزی در حال تهیه طرحی است که این درآمدها وصول شود و درآمد به دست آمده برای آبخیزداری هزینه شود. از منابع دیگر درآمدی، بهره مالکانه است که طبق قانون باید 20 درصد سود خالص از واگذاری­ ها به منابع طبیعی اختصاص پیدا کند. اگر این منابع مالی گرفته شود، خود به خود منابع خوبی برای احیای مجدد منابع طبیعی به دست می­ آید.

تسنیم: آیا باید مدیریت جامع حوزه آبخیز کشور تبدیل به قانون شود؟

گرشاسبی: بله؛ همین طور است. مدیریت جامع حوزه آبخیز ادبیات جدیدی در جهان است. کشور ایران نیز در این باره تلاشهای خوبی انجام داده است و در این باره از کشورهای پیشرو است و تجارب خیلی خوبی در این باره وجود دارد. البته تصویب طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز در مجلس شورای اسلامی دارای ملزوماتی است که باید مدنظر واقع شود.

تسنیم: مثلا چه ملزوماتی نیاز است؟

گرشاسبی: یکی از ملزومات مهم تدوین قانون جامع حوزه آبخیز کشور، جمع آوری تجارب موفق مدیریت جامع حوزه آبخیز است. پروژه­ های مختلف در این باره در کشور انجام شده است و ما توانستیم تجارب مناطق موفقی که مدیریت جامع حوزه آبخیز در آن اعمال شده است، در منشور داخلی تدوین کنیم. از ملزومات دیگر تصویب قانون مدیریت جمع حوزه آبخیز در مجلس شورای اسلامی ظرفیت سازی است. در مجلس شورای اسلامی باید برای نمایندگان ظرفیت سازی شود. علاوه بر نمایندگان مجلس باید برای مردم، بهره­ برداران، کشاورزان و مدیران ظرفیت سازی انجام شود. اگر ظرفیت سازی در مجلس انجام نشود، به سختی می­ توان متنی را به تصویب رساند. باید این ظرفیت سازی گام به گام با آموزش و ترویج باشد.

تسنیم: مدیریت جامع حوزه آبخیز در ایران در کدام مناطق انجام شده است؟

گرشاسبی: مدیریت جامع حوزه آبخیز برای نخستین بار در حبل ه­رود شمالی و جنوبی در 1 میلیون و 300 هزار هکتار و در شهرهای دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ایوانکی آغاز شد. در حبله رود بیشترین تاکید روی مشارکت مردم در مدیریت جامع حوزه آبخیز بود. بعد از اجرای این طرح متوجه شدیم مشارکت مردم به تنهایی کافی نیست و مشارکت دولتی ­ها هم لازم است. مدیریت جامع حوزه آبخیز به صورت پایلوت در مناطق دیگر از جمله بهاباد یزد، وزین کرمانشاه، شهرک علی آباد زابل و حوزه سد شیرین دره خراسان شمالی انجام شده است و در حال حاضر بخش بزرگی از حوزه آبخیز کارون شامل بخشهایی از استانهای چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان در حال انجام است.

در مدیریت جامع حوزه آبخیز راس آن استاندار است و نهادها و دستگاه­های مختلف در حوزه آبخیز ذیل استاندار برنامه­ ریزی می­ کنند و تصمیمات و اجرا به صورت بخشی و منفرد صورت نمی­ گیرد و سندهای مختلفی که وجود دارد مثل سند معدن، سند کشاورزی و دیگر اسناد که در برخی موارد باهم در تضاد هستند در هم تلفیق می­شود تا این تعارضات به حداقل ممکن برسد.

تسنیم: کدام تجربه ­های موفق و دستاوردها درباره مدیریت جامع حوزه آبخیز در کشور وجود دارد؟

گرشاسبی: از تجربه­ های موفق در ایران می­توان به حبله رود و منارید اشاره کرد. از دستاوردهای مدیریت جامع حوزه آبخیز، سند بهاباد یزد بود؛ در بهاباد یزد شش ماه طول کشید تا سند ساده­ ای تدوین شود. برای این سند به مدت شش ماه، هر هفته با دستگاه­ های مختلف، ذیل معاون استاندار جلسات برگزار شد و در این جلسات مغایرتها تعیین شد.

از تجربه­ های موفق دیگر مدیریت جامع حوزه آبخیز، خراسان شمالی است. در خراسان شمالی سازمان مدیریت بجز روش مدیریت جامع حوزه آبخیز، منابع اعتباری را توزیع نمی­ کند و دستگاهها ملزم شده اند با این روش مدیریتی جلو بروند. چون آنها ارزش انسجام و هماهنگی در کارها درک کرده­ اند و فهمیده ­اند با هزینه کمتر می­توان نتیجه بهتر و موفق­تر گرفت.

تسنیم: نقش پژوهشکده خاک و آبخیزداری در بحث مدیریت جامع حوزه آبخیز چیست؟

گرشاسبی: در پژوهشکده خاک و آبخیزداری پنج گروه پژوهشی وجود دارد که یکی از این گروهها، مدیریت جامع حوزه آبخیز است. در این گروه، تجارب موفق کشورهای مختلف بررسی شده و مدل بومی طراحی می­ شود. یکی دیگر از کارهای دیگری که در پژوهشکده آبخیزداری انجام شده است، پیشنهاد طرح کلان حوزه آبخیز کشور با مشارکت دانشگاه­های مختلف بود که این طرح در شورای عالی عتف وزارت علوم به تصویب رسید و دانشگاه گرگان به عنوان مجری این طرح انتخاب شد و این طرح با نظارت پژوهشکده آبخیزداری و با مشارکت پنج دانشگاه پیگیری شده است. اگر ادبیات مدیریت جامع حوزه آبخیز کشور در دانشگاهها جا بیفتد خودش کار بزرگی است و ظرفیت سازی خواهد شد. علاوه بر این پژوهشکده خاک و آبخیزداری 2000 پروژه کوچک و بزرگ انجام داده است که نتایج هر یک از اینها کمک می­کند پازلهای مدیریت جامع حوزه آبخیز تکمیل شود.

تسنیم: به صورت عینی چه پروژه ­هایی در پژوهشکده آبخیزداری معطوف به مدیریت جامع حوزه آبخیز انجام شده یا در حال انجام است؟

گرشاسبی: پروژه ­های مختلفی در پژوهشکده آبخیزداری انجام شده است؛ مانند اینکه چطور می توان از مناطقی که آب ندارند ولی رطوبت دارند،  آب استحصال کرد. یا اینکه در کشور ایران که گرم و خشک است و میزان تبخیر زیاد است و حجم زیادی از بارش­های سالانه، تبخیر می­شود، چطور می ­توان از میزان تبخیر کاست. یکی از این راه­ حلها سدهای زیرزمینی است که در طی 20 سال اخیر 50 سدزیرزمینی در کشور احداث شده است. پژوهشکده آبخیزداری در قلعه گنج به دنبال این است، در راستای محرومیت زدایی آب شرب 16 روستای محروم با احداث سدهای زیرزمینی تأمین کند. از طرح­های دیگر پژوهشکده آبخیزداری، عملیات آبخوانداری بوده است. در حال حاضر 14 میلیون هکتار قابلیت انجام طرح­های آبخوانداری در کشور است که باید مدنظر مسئولان باشد.

از همین پرونده بیشتر بخوانید

تسنیم: آیا احداث سدهای زیرزمینی در همه مناطق ایران قابل انجام است؟

گرشاسبی: سدهای زیرزمینی در مناطقی قابل انجام است که زمین دارای کوه و دشت باشد و رودخانه با شیب وارد دشت شود و زمین دارای آبرفتهای خوبی باشد. شمال خوزستان، بخشهایی از استان لرستان، کرمان، دامنه جنوبی البرز تا مشهد امکان احداث سدزیرزمینی وجود دارد. برای احداث سدهای زیرزمینی به رودخانه­ های آبرفتی نیاز است. در حوزه آبخیز زاینده رود می ­توان انواع سدهای زیرزمینی احداث نمود.

تسنیم: برآورد شما از میزان آب استحصال شده توسط سدهای زیرزمینی در کشور چقدر است؟

گرشاسبی: به نظر می ­رسد در کل کشور تا 25 میلیارد متر مکعب آب از طریق سدهای زیرزمینی و مخازن زیرزمینی قابل استحصال است. این در حالی است که کل ظرفیت مخازن روزمینی (سدها) 57 میلیارد متر مکعب است که در بهترین شرایط 5 میلیارد متر مکعب آن تبخیر می­ شود. یکی از مزیت­های سدهای زیرزمینی آن است که نیازی به انرژی برق و پمپاژ و انتقال آب نیست بلکه آب خودش به منبع می ­ریزد و روستاییان می­ توانند از آن استفاده کنند.

تسنیم: چه نمونه­ های موفقی از سدهای زیرزمینی در کشور وجود دارد؟

گرشاسبی: سدزیرزمینی پاکدشت، هشتگرد، حرمک کرمان از سدهای زیرزمینی موفق است. متاسفانه این غفلت صورت گرفته است که بهترین سد و مانع برای جلوگیری از تبخیر آب، زمین است. در همین بارندگی­های اخیر حوزه کرخه حدود 12 میلیارد متر مکعب باران بارید که می­توانستیم با عملیات آبخیزداری 3 و نیم میلیارد متر مکعب آب را در دل زمین ذخیره کنیم و در فصل گرم، هر وقت لازم داشتیم از آن برداشت کنیم.

تسنیم: آیا می­ توان آب روستاهای کشور از طریق سدهای زیرزمینی تأمین کرد؟

گرشاسبی: در بعضی از نقاط کشور می­ توان با احداث سدهای زیرزمینی آب شرب روستاییان را تأمین کرد. در نقاطی مثل کویر مرکزی احداث سدهای زیرزمینی خیلی جواب می ­دهد. در مناطق مختلف دیگری مثل تهران، شهریار، سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس با احداث سدهای زیرزمینی می­ توان آب روستاییان این مناطق را تأمین کنیم.

تسنیم: مشکل اساسی برای گسترش احداث سدهای زیرزمینی در کشور چیست؟

گرشاسبی: یکی از مشکلات احداث سدهای زیرزمینی آن است که باتوجه به اینکه سدهای زیرزمینی در زیرزمین احداث می­ شود و نمی ­توان از روی زمین با چشم آن را دید، قانع کردن مسئولان برای ساخت این سدها کار سختی است. البته بعضی مراکز مثل مرکز تحقیقات کشاورزی استان خراسان رضوی ماکت شیشه­ای از سدهای زیرزمینی ساخته اند که توضیح روند کار سدهای زیرزمینی را راحت می کند.

انتهای پیام/