بیانیۀ انجمن بین‌المللی اربعین: زیارت تاریخ‌ساز اربعین پیشانی بیداری امت اسلامی ‌است

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، انجمن بین‌المللی اربعین در آستانه محرم و صفر 1441 قمری (1299 شمسی) بیانیه‌ای صادر کرده و در آن گفته است: محرم و صفر میعاد مُلکی بزرگ‌ترین آوردگاه تاریخ است و فرصت اول و آخر اصحاب و جاماندگان و بیدار شدگان به سوی امام مبین، پس اغتنام کامل این فرصت شرط تحقق امت صالحان و حل و درمان مسائل و ناگواری‌ها و مظالم و بحران‌های زیست ماست.

مشروح این بیانیه را در ادامه بخوانید:

محرّم و صفر است که اسلام را نگه داشته است. فداکاری سید الشهدا- سلام الله‌علیه- است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است. (امام خمینی (ره))

بار دیگر چرخش لیل و نهار عالم امکان را به عهد جاودانه با امام متذکر می‌کند و به مدد شورِ قیام و عزای مظلومیت قافله تاریخ‌ساز حق، قلب‌های زنگار زده و دل‌های افسون زده را منقلب می‌کند. مکتب عاشورا، امید رهایی و نجات را در دل مستضعفان عالم  تقویت و بانگ عدالت و حقیقت را شیواتر از همیشه در گوش زمین و آسمان صلا می‌زند که «یا اهل العالم ان جدی الحسین قتلوه عطشانا...»(1)

محرم و صفر میعاد مُلکی بزرگ‌ترین آوردگاه تاریخ است و فرصت اول و آخر اصحاب و جاماندگان و بیدار شدگان به سوی امام مبین، پس اغتنام کامل این فرصت شرط تحقق امت صالحان و حل و درمان مسائل و ناگواری‌ها و مظالم و بحران‌های زیست ماست؛ این درحالی است که جهان ما و منطقه در کوران ابتلائات و آزمون‌های مختلف قرار دارد و از همه دامن‌گیرتر، همه‌گیری ویروس منحوس کرونا و تهدید سلامت جسمی ‌و معنوی و امنیت اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن است.

در عین حال، نمی‌توان غفلت کرد که ما "مأمور" به گام دوم انقلاب اسلامی، "مشحون" از تحولات جبهه مقاومت و شهادتِ سرداران آن و "مشغول" به عبور سهمگین و خطیر از پیچ تاریخی نظم جهانی موجود و چالش‌های ناشی از آن هستیم. حقیقت پیام عاشورا و اربعین، نصرت امام، اصلاح و وحدت امت بر مدار عترت طاهره، حیات، نجات مستضعفین، عدالت و ظلم‌ستیزی، صلح، سلامت معنوی، عزت، عقلانیت و نفی استضعاف و محرومیت برای آحاد بشر است و ما در این شرایط بیش از هر لحظه دیگر، به این پیام و پناه نیازمندیم. طریق تحقق آرمان‌های تمدنی انبیاء از عاشورا و کربلا می‌گذرد و اقامه عزای سیدالشهداء، بستر فرهنگی و ضروری نیل به این مقصود است؛ لذا بیش از پیش باید بر این شور و شعور مقدس و انسان‌ساز دمید و ذره‌ای کوتاهی در نشر و اشاعه این مکتب در ظرفِ مناسک و فعالیت‌ها و مناسبت‌های این دو ماه مهم، عقب ماندن از حرکت تکاملی ما بسوی قرآن و عترت خواهد بود. در قله این مناسک، عزاداری دهه نخست محرم و راهپیمایی و زیارت تاریخ‌ساز اربعین قرار دارد که به تعبیر "رهبر معظم انقلاب"، حرکتی الهی و پیشانی بیداری امت اسلامی ‌است.

اما نخستین قیدی که در شرایط کرونایی در دستور کار جامعه، دولت و نهادهای عمومی‌قرار می‌گیرد " تعدیل یا تدبیر" مناسک دینی و مذهبی و ضرورت تطبیق، بازطراحی، محدودسازی و مشروط‌سازی آنهاست. منطق و وجوب حفظ نفس و «لا تلقوا بایدیکم الی التّهلکه(2)» و صیانت و حراست از امنیت هستی شناختی جامعه مهم‌ترین حجت شرعی و عقلی بر این امر است که بحمدالله نظام دینی و فرهنگی شیعیان و علمای پاسدار شریعت و معنویت و هویت آن، بر آن اجماع و اتفاق نظر دارند و این فرصت بی‌نظیر دولت و نهادهای عمومی ‌است تا بتوانند به سلامت، خروج از این بحران را تمشیت کنند.

معتقدیم همانطور که تاریخ فرهنگی و اجتماعی شیعیان نشان داده، می‌توان در شرایط گوناگون، به تدبیر و نه تقلیل این فصل ممتاز حیات معنوی و نشاط روحی جامعه پرداخت و نخبگان فرهنگی و هنری و علمی ‌و فعالان هیأت و مجالس حسینی، می‌توانند به مدد حمایت‌های زیرساختی دولت‌ها و نهادهای عمومی‌دیگر، اصل پیام‌های مقدس عاشورا و اربعین را با روش‌ها و خلاقیت‌های گوناگون محقق کنند. "امر به مشروط یا محدودسازی" نباید به چیزی بیش از شکل و صورت عزاداری و عرض مودت‌ها تعمیم یابد و شایسته است صاحبان نظر و قلم،گفتمانِ تدبیر نه تقلیل و حتی تعطیل اقامه عزا، زیارت و مناسک را تقویت کنند.

این انجمن، قبلاً هم به برخی متصدیان و سیاست‌گذاران امر خطیر زیارت اربعین پیشنهاد داده که تنقیح و تبدیل و اقامه پیاده‌روی امت‌سازِ اربعین در داخل کشور، حضور برنامه‌ریزی شده و هدفمند خادمان و مواکب در خدمت زائران عراقی خصوصاً در حوزه سلامت، فعال‌سازی دیپلماسی عمومی ‌و رسانه‌ای و تلاش برای تحبیب حداکثری دو ملت ایران و عراق، اموری نیست که به بهانه تهدید واقعی کرونا متوقف شود. بر این اساس انجمن علمی ‌بین‌المللی اربعین متشکل از اساتید دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه داخل و خارج ایران وظیفه خود می‌داند مواردی چند را با سیاستگذاران و نیز نخبگان علمی ‌و فرهنگی و فعالان مذهبی، در میان بگذارد.

بخش تفصیلی:

1. در کنار سلامت جسمی، روانی و معنوی، باید سلامت اجتماعی (3) را بیش از پیش در نظر گرفت. حفظ شعور و شور فرهنگی و اجتماعی از اولویت‌های سلامت اجتماعی جامعه ماست. سلامت اجتماعی در جامعه دینی ارتباط تنگاتنگ با باورها و مناسک دارد. آنچه در ماه رمضان رخ می‌دهد تقدم آگاهیِ دینی بر احساس و شور دینی است و آنچه که در ماه محرم واقع می‌شود پیشی‌گرفتن شور دینی بر آگاهی دینی در عین تعامل آنهاست. حفظ تعادل بین این دو فصلِ از شور و شعور در کل سال از اولویت‌های جامعه متعادل دینی و نظام صحت و سلامت اجتماعی در ایران اسلامی ‌است. ایجاد خلاء و کاستی در هر یک از این دو ضرورت، سلامت اجتماعی را مخدوش می‌کند و خدشه در سلامت اجتماعی، سلامت روانی را آسیب می‌زند و چالش‌های روانی هم مسیر سلامت بدن را به خطر می‌اندازد. از مؤلفه‌های سلامت اجتماعی همبستگی اجتماعی و مشارکت اجتماعی است که در آیین‌ها و بستر‌های محرم وصفر احیا و تقویت می‌شد و باید با مکانیزم‌هایی این کارکردها را کماکان زنده نگه داشت. بسیاری مناسک و نذورات و مراسم و محافل محرم و صفر را می‌توان با نوآوری جهت احتراز از تجمع و انتقال ویروس، زنده نگاه داشت. از سوی دیگر عمق علاقه بخش مهمی ‌از جامعه به زیارت و پیاده‌روی اربعین، و افسوس از احتمال عدم توفیق زیارت حضوری در عراق و واکنش‌ها به این تعطیل‌سازی که در نظر سنجی تلفنی انجمن(4) هم مطالعه شده نشان می‌دهد إعمال و تبیین انواع محدودیت و احتیاط و صبر، باید در عین تأکید بر ریشه‌های سنت زیارت امام حسین علیه‌السلام و نقش تمدنی امروز آن، انجام شود. بدین منظور دستگاه دیپلماسی و نهادهای مردمی ‌باید برنامه عمل داشته باشند و تبیین و فرهنگ‌سازی نیز وظیفه مبلغان و مروجان دینی است. در این میان باید پذیرفت که دولت محترم عراق، مستقلاً تصمیم‌گیر ورود زائران به اعتاب است اما ناچاریم روابط رسانه‌ای و فرهنگی خود را با دولت و ملت عراق بیش از پیش تحکیم کنیم و آینده زیارت اربعین را منوط به این رابطه اخوت و مودت و بصیرت زائران بدانیم.
    
2. گفتمان محرم و صفر امسال را نباید به یک انطباق منفعل، رهاسازی! و امتثال امر هیأت و علما نسبت به متخصصین در احتیاط و پیشگیری از کرونا تقلیل داد. این احتیاط و دوراندیشی، حداکثر؛ تاکتیک و روشی برای بقای شور و شعور عاشورایی در جامعه است.گفتمان و دال مرکزی محرم و اربعین امسال، در این طوفان ابتلا و سرکشی ویروس کرونا را می‌توان "حیات و نجات" با کشتی فراگیر حسینی دانست. حیات و ممات مومن در تداوم هم و در یک مدار قرار دارد. نزدیکی مرگ به ما بیش از هر زمان دیگری آشکار و محسوس است اما ما با پزشکی‌سازی مرگ، در حال قطع رابطه این دو با هم هستیم. این درحالی است سیدالشهداء مرگ اندیشانه زندگی خود را در پیشگاه فطرت انسان‌ها به تجلی گذارده و و نشان داده که "تموتون کما تعیشون(5)". پس گفتمان حیات و نجات در منابر رسمی ‌و شرح امروزین آن توسط نخبگان لازم است. نباید تلقین کرد که امسال دستگاه محرم را تعطیل می‌کنیم تا خود را حفظ کنیم. ما تنها شیوه اقامه عزا را عوض می‌کنیم. اصل مکتب عاشورا، حق‌طلبی، اطاعت از الله و اولیای الهی، نفی ظلم و سلطه و غصب و عدالت است و امروز بشر بیش از هر روز دیگر به این مغز و مایه محتاج است. پس هیچ توجیه عقلانی بر عدول از محرم نیست و حداقلی از اقامه عزا به طور حضوری و انبوهی از آن به طور مجازی، فردی و نمادین، میسور و بلکه واجب است.
    
3. یکی دیگر از ابعاد سلامت، سلامت معنوی و روحی است به نظر بسیاری تمدن‌پژوهان؛ پیشرفت اخلاقی، جوهر تمدن است و اساساً تمدن غیر از این معنا معنای دیگری ندارد. (بر این اساس در وضعیت تمدنیِ بی روح، باید در پی روح جدیدی گشت، باید خُلق باطن را عوض کرد تا تمدن حقیقی شکل بگیرد). در دفاع از برگزاری مراسم محرم، برخی به درستی تقدم و اولویت نیازهای روحی بر نیازهای جسمی ‌و فیزیکی را مطرح می‌کنند اما مهم‌تر از آن، توجه به وابستگی دوسویه و متقابل میان روح و بدن و نیازهای فیزیکی و متافیزیکی، و سلامتیِ در هم تنیدۀ روحی و جسمی ‌است، اینکه فقدان سلامتی روحی جامعه، سلامتی جسمی ‌را هم دچار مشکل خواهد کرد و کاستی‌ها در سلامتی جسمی ‌جامعه نیز ممکن است سلامتی روحی جامعه را دچار خطر کند. از این نظر، باید تعادلی وجود داشته باشد بین فعالیت‌های فیزیکی و متافیزیکی، تلاش‌های اقتصادی و فرهنگی، حرکت‌های دنیایی و دینی، و سلامتی جسمی‌و روحی. بر همین اساس، باید کارکردهای اخلاقی محرم (رابطه بین «اخلاق و مناسک مذهبی») را درنظر آورد و تعطیلی محرم را در واقع تعطیلی بخشی از فرایندهای اخلاقی شدن یا اخلاقی ماندن جامعه دانست.
    
4. بر اساس نگاه تمدنی به نهاد مسجد، باید مساجد محور سلامت و بهداشت در محله و منطقه و شهر باشند و ائمه جماعات مساجد هم از فرهنگ سلامت در محله باید پشتیبانی کنند و به فقیران سلامت در محله سرکشی و رسیدگی کنند. در ایام محرم حسینیه‌ها و هیئات مذهبی هم می‌توانند در توسعه فرهنگ سلامت در محله نقش مکمل را داشته باشند و بخشی از کارکردهای محرم امسال‌شان را بر توسعه فرهنگ بهداشت و مراقبت از خود و بلکه مراقبت روحی و البته بهداشتی از دیگران (امر به معروف و نهی از منکرهای بهداشتی) و استمرار کمک‌های ایمانی و همدلی قرار دهند. در این باره همان‌طور که هیئات مذهبی هر ساله گونه‌های شورانگیزی از عزارادای و اشعار جدید فاخر و سبک‌های نوی نوحه خوانی را طراحی و اجرا می‌کنند، امسال می‌توانند در سطوحی بالاتر در مورد کارکردهای جدید اجتماعیِ هیئات و حسینیه‌ها و اقدامات مربوط به نظام سلامت و صحت نیز مبتکرانه عمل کنند و با الهام از فرهنگ اربعین به مصافی متفاوت با ویروس کرونا بروند. در این صورت محرم نه تهدیدی برای سلامتی مردم، بلکه فرصت و ظرفیتی‌ خواهد بود برای شتاب سلامت در جامعه و رهایی از وضعیت کرونایی.
    
5. نکته دیگر در ضرورت توجه به مناسک محرم، «اقتصاد و سرمایه اجتماعی محرم»، «اقتصاد نذر»، و «اقتصاد احسان» در کشور و بلکه در جوامع شیعی و حتی برخی از جوامع سنی مذهب است. امروزه کسانی که در مورد وضعیت اقتصادی کشور نگران‌اند و نسبت به اقشار آسیب‌پذیر دغدغه‌مند هستند، کارکردهای اقتصادی محرم، مثل رونق بسیاری مشاغل مرتبط با خدمات و محصولات مذهبی، صنایع فرهنگی، انواع قربانی‌ها، اطعام‌ها، توزیع مواد غذایی، نذورات چندین ساله و شبکه روبه گسترش معتقدین به این نذورات، فقرزدایی و تامین امنیت غذایی برای نیازمندان، کارآفرینی و ابعاد عمل جمعی و تحقق سرمایه اجتماعی را باید درنظر گیرند. اقتصاد محرم آنقدر جدی است که مدت‌هاست برخی کشورها این بازار را به درستی شناسایی کرده‌اند و در حال سرمایه‌گذاری در آن هستند. بدین‌سان کسانی که دغدغه‌های بازار و اقتصاد جامعه را هم دارند نباید فراموش کنند که بخشی از اقتصاد مردمی‌متعلق به قاطبۀ جامعه مذهبی ایران در ایام محرم است و تعطیلی محرم، در عمل تعطیلیِ بخش مهمی‌از اقتصاد کشور در این دو ماه خواهد بود.
    
6. دهه اول محرم و مراسم تاسوعا و عاشورا، دیگر دهه‌های دوماه محرم و صفرو نیز ایام پایانی ماه صفر بزرگ‌ترین رویداد‌های زنده در تقویم زندگی شیعی است. انتقال این رویدادها به تلویزیون نباید به معنای گسترش خام پخش زنده یا ضبط هیئات و مراسم باشد؛ لذا تحوّل در فناوری پخش، تغییر نگاه سنتی به برنامه‌سازی مناسبتی، ترک نگاه درجه سه و چهار به برنامه‌های مذهبی، خلق و آفرینش رویدادهای رسانه‌ای در رادیو و تلویزیون و مناسک‌سازی نوین همراه با حفظ اصالت و معنویت در فضاهای تعاملی مجازی و شبکه‌های اجتماعی، باید در دستور کار رسانه‌ها قرار گیرد. با این حال خطر تلویزیونی شدن و تصویری شدن  و فرم‌گرا شدن محافل و مخاطبان، در صورت پخش انبوه و توده‌ای مجالس بدون بازتولید و بازخلق آیین محتمل است. نمادها و نشانه‌های عزا و سوگ عاشقانه و صبورانه امام حسین و فرزندان و اصحاب‌شان باید به مبلمان شهری و جلوه هر خانه و هر مّرکب و هر بازار و مغازه و کارگاه اضافه شود. نهضتی ملی در طراحی و توزیع انواع نمادهای عزا لازم است. این نشانه‌ها می‌تواند همدلی و همرنگی در راستای رویدادی بزرگ و حزنی مقدس را تداعی کند.
    
7. بیشتر امور و نهادها یا روندهای سنتی در مواجهه با دوره جدید، شرایط تحمیلی و امواج مدرنیته، به یکی از این سه استراتژی روی می‌آورند؛ تطبیق و ادغام کامل، یا تقابل و مدافعه و یا مقاومت و تداوم. تبدیل هیات و حسینیه به پایگاه کمک مؤمنانه و رفع نیاز مردم از طریق نذوراتشان و تغییر فرم‌های عزاداری و ...می‌تواند جلوه ای از تداوم و مقاومت ایجابی  یک جامعه قوی و طبعا نهاد هیات و روضه در برابر این بحران تحمیلی باشد. بسیاری مراسم خانگی و محلی، نذورات و عهدها و اطعام‌ها یا اقامه عزاهای چند صد ساله، ممکن است تعطیل شوند. باید توجه داشت این یک تعطیلی بی اهمیت نیست، قاموس سنت به تداوم و پایداری آن است، این انقطاع، ابهت سنت را در قبال امور مستحدث زندگی ما بیشتر می‌شکند. مواجهه پدیدارشناختی ما با سنت‌ها ، موقوفات و نذورات چندین ساله نشان می‌دهد باید به سمت تغییر فرم وکاربری و نه تعطیلی پیش رفت. توجه به علایق و سلایق و نگرانی‌های خرده فرهنگ هیاتی چه از نوع انقلابی و چه غیرانقلابی مهم است اما نباید همه مخاطبان را در یک سطح و علاقه دید. روضه‌های خانگی، بالکنی، پشت بامی، اجتماع چنددقیقه ای در نقاط مهم و باز و وسیع شهرها (برخی میادین)، قافله‌های صوتی عزا و خطابه، تقویت عملی و ملی رادیو محرم و اربعین، تخصیص فرکانس‌های رادیویی، زیرساخت شبکه و بستر‌های تلویزیون تعاملی به هیآت و مساجد و حسینیه‌ها و...می‌تواند فقط برخی از تغییر فرم و صورت مد نظر باشد. طبعاً رویدادها و نهادهای ایده‌پرداز و مولّد فناوری‌های نرم و فرهنگی مانند آنجه در رویداد روشنا شاهد آن بودیم می‌تواند بسیار در این خلاقیت، پیشتاز باشند. انواع پیاده روی‌های داخلی (اگر از موج دوم خارج شویم) و اطعام و اکرام  و مواسات مؤمنین و اجرای برنامه‌های کوتاه توسط مادحین و سخنرانان برای  بیماران و کادر درمانی یا کارکنان کارخانجات و ...باید در محرم صفرو خصوصا اربعین امسال موردنظر باشد.

محرم و صفر امسال بهترین فرصت تقویت روح جمعی و مای معنوی ایرانیان در شرایط آزمون کرونا، تهدید سلامت و فشار اقتصادی است و هرچه زمینه برای درک تمدنی این موقعیتِ پیچیده فراهم، و هرچه کُنشگری مردم و فعالان عرصه تبلیغ، تربیت و زیارت بیشتر شود، برکت و اغتنام فرصت، مضاعف  می‌شود؛ اما اگر تمام قد به تدبیر و تطبیق بیاندیشیم.

هیات مدیره انجمن علمی ‌بین‌المللی اربعین(6)

20مرداد ماه 1399

20ذی الحجه 1441 قمری

10 آگوست2020

----