ماجرای گاوچاه حاج ابراهیم ورزنه/گاوی که با آواز صاحبش آب از چاه می‌کشد + فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان ، کشاورزی را می‌توان نخستین دانش و توانایی انسان هوشمند دانست که براساس آن نوع خوراک، مسکن و به طور کلی نوع زندگی انسان تعریف و شناخته می‌شد. در روزگاری که خبری از تکنولوژی‌های پیشرفته امروزی نبود بشر باید با نیروی خود به کار و کشاورزی مشغول می‌شد.

با گذشت زمان و با افزایش توانایی و دانسته‌های بشر، کشاورزی نیز به روز شد و در کنار استفاده از نیروهای انسانی، نیروهای حیوانی نیز به کمک بشر آمدند. گاوآهن‌ها اختراع شدند، باربری‌ها توسط حیوانات انجام می‌شد و همچنین آب‌ها توسط حیوانات از چاه خارج می‌شدند.

یکی از روش‌هایی که نیاکان ما در ایران برای بیرون آوردن آب از چاه‌ها به کار بستند، استفاده از گاو‌ها بود. توانایی و قدرت انسان به حدی نیست که بتواند مقدار زیادی آب را با توجه به امکانات آن روزها بیرون بیاورد، در حالی که گاوها نه تنها قادر به انجام آن بودند بلکه ذات آرام و اهلی آنها، آسیبی به انسان و زمین‌های کشاورزی وارد نمی‌کرد.

اکنون اما سال‌های زیادی است که تکنولوژی جای این حیوانات را در توسعه کشاورزی گرفته است اما همچنان سنت‌ها و روش‌های قدیمی به یاد کشاورزان، به خصوص آنهایی که سن و سال بیشتری دارند باقی مانده است. بسیاری از آنها نمی‌خواهند این سنت‌ها به دست فراموشی سپرده شوند بنابراین همچنان از این روش‌ها حتی به صورت نمادین بهره می‌برند.

گاوچاه ورزنه یکی از اماکنی است که همچنان سنت خارج کردن آب توسط گاوها را به نمایش می‌گذارد که هر ساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به خود جذب می‌کند. در همین رابطه احمد شهباز یکی از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی ورزنه در گفت‌و‌گویی با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: به دلیل گودی دشت ورزنه و فصلی بودن رودخانه زاینده‌رود، امکان دارد در برخی از ماه‌های سال قادر به استفاده از آب‌ رودخانه در مصارف کشاورزی نباشیم. به همین دلیل کشاورزان و نیاکان ما به استفاده از آب‌های زیرزمینی روی آوردند.

وی ادامه داد: مشکل اصلی کشاورزان، عدم توانایی انسان در خارج کردن آب از چاه‌ها بود. بنابراین به رام کردن حیوانات به خصوص گاوها روی آوردند تا بتوانند از نیروی آنها در بیرون آوردن آب بهره ببرند. استفاده از گاوها در دشت ورزنه ممکن بود چرا که در آن زمان که به حدود 4 تا 5هزار سال پیش برمی‌گردد، سطح آب‌های زیرزمینی تا این حد پایین نبود و در نهایت عمقی در حدود 5 تا 6 متر داشت.

کارشناس حوزه میراث فرهنگی ورزنه افزود: نخستین نوع از بیرون کشیدن آب از چاه‌ها، استفاده از دلو بود. پس از آنکه بشر پی‌برد که گاوها می‌توانند آب را به مقدار زیادی از چاه‌ها خارج کنند، به طراحی سیستمی اندیشید که بتواند آب را به میزان لازم و در کمترین زمان ممکن بیرون بیاورد. در همین زمان چرخ چاه اختراع شد تا بتواند از دلوهای بزرگتری برای خارج کردن آب استفاده کند. پس از آن انسان به نحوه تخلیه آب فکر کرد و خرطومی را در انتهای این دلوها به کار بست. این خرطوم پس از آنکه آب از چاه بیرون آورده می‌شد، وظیفه تخلیه آب را به عهده داشت. طراحی این سیستم به کمک نیروی گاو، به بشر برای دستیابی به آب کمک شایانی کرد.

وی با بیان اینکه سیستم‌های آبکشی در مناطق مختلف تفاوت‌هایی داشته است گفت: تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از سیستم گاوچاه تنها در استان اصفهان مرسوم بوده و سایر مناطق از سیستم‌های دیگر مانند گاوگرد استفاده می‌کردند. شواهد و گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در شرق اصفهان، 700 تا 800 راس گاو برای آبکشی استفاده می‌شده است که هر کدام از این گاوها توانایی آبیاری 3 هزار متر زمین را داشته است. البته استفاده دائم از گاوها باعث خستگی و کاهش نیروی آنان می‌شد و لازم در هر نوبت، گاوها تعویض شوند.

شهباز ادامه داد: با وجود آنکه قدمت استفاده از گاوچاه به هزاران سال پیش برمی‌گردد اما شواهد نشان می‌دهد بیشترین استفاده از این سیستم در دوران صفوی انجام می‌گرفت. این سیستم حتی در شهر اصفهان که آن زمان پایتخت ایران بوده هم استفاده می‌شده است و هنوز هم سیستم گاوچاه و چاه‌های آن در مسجد امام(ره) و مسجد عتیق اصفهان وجود دارد.

وی اضافه کرد: کار گاوچاه به گونه‌ای است که یک عمل به صورت منظم تکرار می‌شود که همین تکرار باعث خستگی افراد ناظر بر آبکشی نیز می‌شد. بنابراین این افراد در کنار گاوهای خود به آوازخوانی مشغول می‌شدند تا نشاط خود را حفظ کنند. این عمل ادامه یافت تا جایی که گاوها نیز به این آواز عادت می‌کنند و همزمان با شنیدن ترانه، کار آبکشی را شروع می‌کنند.

این کارشناس حوزه میراث فرهنگی ورزنه با بیان اینکه گاوها از نژاد سیستانی هستند، گفت: این نوع از گاوها کوهان‌دار هستند و از سیستان و بلوچستان وارد می‌شوند. به دلیل قدرت و توانایی بالای آنها در بسیاری از صنایع گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفتند. همچنین این گاوها سریعترین رشد را در بین نژادهای دیگر دارند. این نوع از گاوها به قدری مورد استفاده قرار می‌گرفتند که حتی برای برخی از مردم مقدس شمرده می‌شدند.

وی با اشاره به کاهش عمق چاه‌ها در ورزنه تصریح کرد: در مقابل چاه‌ها به اندازه عمق چاه گودالی به شیب 45 درجه وجود دارد که به آن "قوچان" گفته می‌شود. در سیستم گاوچاه، این گودال مسیر تعیین شده برای حرکت گاو بود. در گذشته که عمق چاه‌ه ها در حدود 6 متر بود، این گودال‌ها هم به اندازه 6 متر طراحی می‌شدند و زمانی که گاو به انتهای گودال می‌رسید، آب نیز از چاه بیرون آمده و تخلیه می‌شد. اکنون اما عمق آب‌های سطحی در ورزنه در حدود 14 متر است و اگر بخواهیم چنین سیستمی را برای کشاورزی به کار ببندیم، باید گودالی به طول 14 متر طراحی کنیم که طی کردن این مسیر در حد توان گاو نیست.

شهباز افزود: از حدود 60 سال پیش که کشاورزی رو به مکانیزه شدن آورد، رفته رفته استفاده از گاوچاه‌ها کمتر شد و جای خود را به موتورهای آبکشی داد. این روش بسیار مفیدتر و به صرفه‌تر از گاوچاه‌ها بود و طبیعی است  که کشاورزان از این روش در زمین‌های خود بهره بگیرند. در همین زمان یکی دو تن از اهالی ورزنه با توجه به علاقه‌ای که داشتند، سعی بر احیای سیستم گاوچاه کردند که تنها نمایشی از گذشته برای گردشگران باشد.

وی با بیان اینکه کرونا بیشترین آسیب را به صنعت گردشگری وارد کرده است گفت: حیات این گاوچاه‌ها به صنعت گردشگری وابسته است و بدون حضور گردشگران عملا هیچ استفاده‌ای ندارند. اکنون اصل بر رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی است و اولین موردی که در محدودیت‌های کرونایی به چشم می‌خورد، ممنوعیت سفر و جابجایی است. بنابراین گاوچاه‌های ورزنه اکنون بازدیدکننده ندارند و گاوها هم هزینه‌های زیادی را بر دوش صاحبان خود می‌گذارند.

کارشناس حوزه میراث فرهنگی ورزنه ادامه داد: با توجه به قیمت‌های کنونی و همچنین نیاز بالای این گاوها به خوراک، هزینه‌های زیادی جهت تامین خوراکشان صرف می‌شود. تفاوت این نژاد از گاوها با سایر نژادها این است که دامداران برای آنکه از بتوانند هزینه‌ها را جبران کنند از گوشت یا شیر گاوهایشان استفاده می‌کنند اما گاوهای نژاد سیستانی برای انجام کارهای قدرتی است و بدون حضور گردشگران نمی‌توانند درآمدزایی برای صاحبان خود داشته باشند. گفتنی است در این منطقه گردشگری گاوها تنها با آواز خواندن مالکان خود شروع به کار می‌کنند.

انتهای پیام/174/ح