پای درس‌ اخلاق مرحوم آیت‌الله مصباح | توکل در آیینه روایات اهل بیت (ع)

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی در یکی از سلسله جلسات اخلاق خود که در تاریخ 92/1/28 در دفتر مقام معظم رهبری است ایراد فرمودند، دربارۀ اهمیت توکل در روایات اهل بیت (ع) گفت: در بسیاری از روایات به جای لفظ توکل لفظ الثقة به کار رفته است. از امام جواد علیه‌السلام نقل شده است: «الثِّقَةُ بِاللَّهِ تَعَالَى ثَمَنٌ لِکُلِّ غَالٍ وَ سُلَّمٌ إِلَى کُلِّ عَالٍ؛ اعتماد کردن بر خدا بهای هر چیز نفیس و گران‌بها و نرد‌بانی برای هر مقام بلندی است.» این ثقه همان توکل یا مفهومی بسیار نزدیک به آن است. برای شناخت این مفاهیم، نمونه‌هایی از روایاتی که در این زمینه از اهل‌بیت صلوات‌الله‌علیهم وارد شده است را مرور می‌کنیم تا هم از نورانیت این روایات استفاده کرده باشیم و هم شاید بتوانیم نکته‌های لطیفی به دست آوریم که با فکر خودمان نمی‌توانیم به آن‌ها دست یابیم.

توکل و رضا؛ دو رکن از ارکان ایمان

در کافی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که حضرت فرمود: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام: الْإِیمَانُ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ: الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّوَکُّلُ عَلَى اللَّهِ وَ تَفْوِیضُ الْأَمْرِ إِلَى اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّه؛‏ امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: ایمان چهار پایه است؛ رضا به قضای خدا و توکل بر خدا و واگذاری امر به خدا و تسلیم شدن در برابر امر خدا.» در بحث‌های گذشته رابطه بین توکل و ایمان را به طور خاص از آیات قرآن استفاده کردیم (وَ عَلَى اللّهِ فَتَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ). بنا بر نقل این روایت، امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: توکل یکی از پایه‌های ایمان است. همچنین راضی بودن به قضای الهی پایه‌ای دیگر از ایمان شمرده شده است. بنابراین روشن می‌شود که بین توکل و رضا خویشاوندی خاصی وجود دارد. در جلسات گذشته هم گفتیم: در روایت معارج خدای متعال توکل و راضی بودن به قسمت الهی را بهترین اعمال معرفی کرده است.

یقین، حد توکل

در روایتی دیگر ابوبصیر از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که امام علیه‌السلام فرمودند: هر چیزی حدی دارد. گفتم: فدای شما شوم حد توکل بر خدا چیست؟ حضرت فرمود: «یقین». گفتم: حد یقین چیست؟ حضرت فرمود «أَلَّا تَخَافَ مَعَ اللَّهِ شَیْئا؛ با خدا از چیزی نترسی.» اگر انسان این‌گونه شود یقینش کامل است و با وجود یقین کامل می‌تواند توکل کامل هم داشته باشد. بنابراین برای رسیدن به توکل باید یقین داشت و حد یقین هم به این است که از غیر از خدا ترسی نداشته باشیم.

یقین، رضا، و توکل

در روایت دیگری از امام صادق صلوات‌الله‌علیه نقل شده است که فرمودند: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام یَقُولُ‏ لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ‏ الْإِیمَانِ‏ حَتَّى یَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ وَ أَنَّ الضَّارَّ النَّافِعَ هُوَ اللَّهُ عَزَّوَجَل ؛امیرالمؤمنین علیه‌السلام مکرر می‌فرمودند: بنده طعم ایمان را نمی‌چشد تا این‌که بداند آنچه به او می‌رسد امکان این‌که به او نرسد نبوده و آنچه که از آن محروم می‌شود امکان این‌که به او برسد نبوده است و این‌که ضرر رساننده و نفع رساننده تنها خدای عزّوجلّ است.» پیش‌تر نیز اشاره کردیم که قرآن کریم به صراحت به این نکته اشاره کرده، می‌فرماید: «وَ إِنْ‏ یَمْسَسْکَ‏ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِه‏؛ و اگر خدا به تو زیانى برساند، آن را برطرف‏‌کننده‌‏اى جز او نیست و اگر براى تو خیرى بخواهد، بخشش او را ردّکننده‌‏اى نیست.» این‌گونه آیات و روایات رابطه بین یقین، رضا و توکل را تبیین می‌کنند.

انتهای‌پیام/