بحران آب در ایران| تشدید تنش آبی در استان پهناور فارس / آیا آژیر خطر خشکسالی به صدا درآمده است؟ + فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از شیراز، نظر به اینکه بحران آب موضوعی جدی و حیاتی برای زندگی بشر ارزیابی شده و در طی سال‌های اخیر، صحبت‌ها و هشدارهای زیادی توسط کارشناسان و مسئولان به لحاظ مواجهه اصولی با آن بحران داده شده است، با یکی از استادان دانشگاه شیراز،  در زمینه بحران آب و پیامدهای ناشی از عدم توجه به آن به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

اینکه بحران آب چیست، چه عواملی سبب ایجاد آن شده و به راستی چه باید کرد تا خطرات و آسیب‌های جانی و مالی ناشی از وقوع غیرمنتظره آن در گستره زندگی اجتماعی جامعه تقلیل یابد، محورهای گفت‌وگو با محمدجواد عابدینی، استاد و عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه، ساختمان و محیط زیست دانشکده مهندسی دانشگاه شیراز است. مشروح این گفت‌وگو را در زیر می‌خوانید.

عابدینی با بیان اینکه زمانی که از بحران و به طور مشخص بحران آب سخن به میان می‌آید باید ابتدا نقشه راهی برای این موضوع در اختیار داشته باشیم تا قادر به تسخیر اذهان مخاطب شده و تجویز ما راهگشا و تاثیرگذار باشد، اظهار داشت:  وقتی از بحران صحبت می‌کنیم باید ابتدا مشخص کنیم که منظور چه نوع بحرانی است؟ چراکه اگر ادبیات گفت‌وگو هماهنگ نشود بحث در اذهان درست منعقد نخواهد شد.

وی گفت: از نظر جغرافیایی کشور ایران در موقعیتی قرار گرفته که به لحاظ منابع انرژی حرارتی از کره خورشید و منابع حرارتی ساتع شده از سوی کره زمین در مقایسه با قطب شمال، قطب جنوب و استوا در وضعیت نسبتا مناسبی قرار گرفته است. در بازه عرض جغرافیائی 38 درجه شمالی تا قطب شمال و 38 درجه عرض جنوبی تا قطب جنوب، همواره انرژی تابشی جذب شده توسط کره زمین از مقدار انرژی ساتع شده از سوی کره زمین کمتر بوده و این نواحی از کمبود انرژی حرارتی رنج می‌برد.

استاد دانشگاه شیراز افزود: در بازه عرض جغرافیائی 38 درجه عرض شمالی تا 38 درجه عرض جغرافیائی جنوبی، انرژی تابشی خورشید به مراتب بیش از انرژی تابشی ساتع شده از سوی کره زمین بوده و این نواحی به ویژه در ناحیه استوا از انرژی گرمائی مازاد رنج می‌برد. کشور ایران با تغییرات عرض جغرافیائی در بازه 24 درجه عرض جغرافیائی در خلیج فارس و 38 درجه عرض جغرافیائی در دریای خزر از شرایط بسیار مطلوبی به لحاظ طول روشنایی روز، بهره‌مندی از چهارفصل در بسیاری از استان‌های کشور به منظور انتخاب الگوی کشت مناسب و سازگاری با محیط و غیره برخوردار است.

وی تصریح کرد: اگر کل آب‌های کره زمین را به صد واحد تقسیم کنیم از این 100 واحد 97 واحد شور بوده و آب محتوای اقیانوس‌ها را شامل می‌شود. در این میان، تنها 3 درصد شیرین و قابل استفاده است و بحث شیرین کردن آب دریای خزر و خلیج فارس یکی از دغدغه‌های پیش روی ماست و به نظر می‌رسد متولیان آب در سطح کشور روی این موضوع متمرکز شده‌اند.

عابدینی بیان کرد: چنانچه 3 درصد آب شیرین جهان را به مقیاس 100 ارتقاء دهیم، در آن صورت 78 درصد را یخچال‌ها تشکیل داده که غیرقابل دسترس هستند. در این میان از 22 درصد باقیمانده از آب شیرین، فقط  21 و چهار دهم درصد آنرا آب زیرزمینی تشکیل می‌دهد که به لحاظ ویژگی‌های متعدد و متنوعی که برای این منبع در اذهان متصور است، به عنوان یکی از مهمترین منابع تامین آب مورد نیاز کشاورزی، صنعت، شرب و غیره به حساب می‌آید.  به طور مثال در شهر شیراز، در حال حاضر، 80 درصد آب شرب از آب زیرزمینی است و تنها 20 درصد از سد درودزن تامین می‌شود.

وی عنوان کرد: از این 3 درصد آب شیرین جهان، در مقیاس صد، تنها 6 دهم درصد آنرا آب‌های سطحی جاری در رودخانه‌ها، دریاچه‌های آب شیرین، آب بیولوژیک موجود در شاخ و برگ گیاهان و بخار آب موجود در جو تشکیل می‌دهد. در اینجا باید به این نکته مهم نیز اشاره شود که بیشترین مشکلات بحران آن در شرائط وفور، ناشی از همین 6 دهم درصد است؛ این 6 دهم است که تولید سیلاب می‌کند. سیلاب منجر به فرسایش خاک، انتقال آلودگی و آلوده کردن منابع آب زیرزمینی می‌شود.

استاد دانشگاه شیراز با بیان اینکه بحران آب به دو بخش تقسیم می‌شود، تصریح کرد: بحران آب ناشی از خشکسالی و فقدان آب و بحران آب ناشی از سیلاب، فرسایش و آلودگی.

وی درباره مصرف آب نیز گفت: در میان مصارف متعدد و متنوع آب، 90 درصد از آب قابل استفاده در کشاورزی و تنها 10 درصد به مصرف صنعت، شرب و تفریحات سالم و غیره می آید. تفکیک مصارف به ده و نود، وحی منزل نبوده و از نقطه‌ای به نقطه دیگر در نوسان است البته آب قابل مصرف در شرب در مقایسه با آب قابل مصرف در کشاورزی به لحاظ قیمت واحد تهیه از تفاوت معنی‌داری برخوردار است.

عابدینی در پاسخ به این سوال که چرا بحران آب جدی  است، عنوان کرد: باید بحران آب را به دو بخش تقسیم کنیم یکی بحران آب ناشی از استفاده بی‌رویه آب و بحران آب ناشی از تغییر چشم‌انداز طبیعت به لحاظ تولید سیلاب، رسوب، فرسایش و انتقال آلودگی که قطعا برای هر کدام باید راهکارهای جداگانه‌ای را تجویز کرد.

وی ادامه داد: این نزولات جوی که در سال 97 و 98 رخ داد و البته منجر به سیل در شیراز شد، در عین حال که باعث ترمیم منابع آب زیرزمینی و سطحی شد، باعث ترمیم و اصلاح خشکسالی سال‌های اخیر نیز شد و برای اولین باز ذخیره مفید سد سلمان فارسی واقع بر روی رودخانه قره قاج در شهرستان قیر و کارزین از آب پر شده و موجبات سرریز شدن آب از سد مزبور میسر شود.

استاد دانشگاه شیراز گفت: چنانچه افراد در مقیاس‌های مختلف منافع شخصی را بر منافع جمعی ترجیح ‌دهند، این نقیصه باعث تشدید بحران آب در استان پهناور فارس خواهد شد. در چارچوب مصداق، چنانچه باغداری در جهرم بخواهد باغ خود را آبیاری کند، اینکه آب مزبور از چه عمقی به منظور آبیاری مرکبات مورد استفاده قرار می‌گیرد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. آیا نسل فعلی یا نسل‌های آینده در اولویت استفاده از منابع آبی مزبور قرار خواهند گرفت، نیز ضرورت تامل و اندیشه‌ورزی در این زمینه را دو چندان می‌کند.

عابدینی با تاکید بر اینکه ما باید در مبانی تصمیم‌گیری تجدیدنظر کنیم، افزود: یک زمانی افتخار بود که ما در تولید گندم در کشور رتبه نخست را داریم و آب را برای تولید گندم استفاده کردیم و با این وضع مواجه شدیم. هندوانه یا برنج از جمله گیاهان پر مصرف آب محسوب می‌شود. اگر چنانچه برنج را از خارج وارد کنیم با این کار مقداری آب مجازی وارد کشور شده و عملا نیازی به استفاده از آب برای تولید برنج نخواهد بود.

استاد دانشگاه شیراز تصریح کرد: ما باید بپذیریم که اگر از این آب استفاده نکنیم و آب را برای آیندگان بگذاریم به هیچ جا بر نمی‌خورد تا اینکه رتبه نخست تولید گندم و برنج را داشته باشیم اما آبی برای آیندگان نداشته باشیم.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از راهکارها این است که الگوی کشت متفاوت در مناطق مختلف تعبیه کنیم، گفت: بسیاری از گیاهان مقاوم به مصرف آب هستند و نیاز آبی در حد معقول و متعارف دارند، می‌توان آنها را در الگوی کشت قرار داد. مثلا به جای اینکه چمن یا درخت نارنج بکاریم یا نخل بزنیم، می‌توانیم از کار کارشناسی بهره گرفته و با انتخاب گیاهان مقاوم به مصرف آب، آب ذخیره شده را برای آیندگان در نظر بگیریم.

عابدینی با بیان اینکه هر فرایندی از جمله کمیت و کیفیت آب هم با زمان، هم با مکان و هم از ماهیت تصادفی برخوردار است، اظهار داشت: در مناطق مختلف استان و همینطور در مناطق مختلف کشور میزان آب قابل استحصال یکسان نیست چون نزولات جوی یکسان نیست. نزولات جوی در شمال هزار میلی متر است ولی در جنوب 100 میلی متر و متوسط اینها، 250 میلی متر را می‌دهد. وقتی از بحران آب صحبت می‌شود حتما باید تغییرات مکانی و زمانی آب را ببینید.

وی گفت: در جنوب بحران آب شدیدتر از بحران آب در شمال است. ما در شمال با مشکلات ناشی از 6 دهم آب‌های سطحی مواجه هستیم که تولید سیل می‌کند مانند سیل گرگان که هزینه‌های زیادی هم تحمیل کرد. متاسفانه مهاجرت به استان های شمالی و کشت و زرع در مناطق دست نخورده به لحاظ دسترسی به منابع آب از مدتها قبل در دستور کار کشاورزان مهاجر قرار گرفته است.

استاد دانشگاه شیراز با بیان اینکه درباره بحران ناشی از کمبود آب باید به فرهنگ‌سازی و سیستم‌های کنترلی روی آورد، افزود: اگر چنانچه تمامی کنتورهای منازل را مزین به سیستم کنترل از راه دور کنیم بهتر می‌توان بحران آب را مدیریت کرد. در حال حاضر بسیاری از سیستم‌های کنترلی پایش کمی و کیفی اب مشکل دارند. چنانچه کنتورهای خانگی فرایند کالیبراسیون را طی نمایند، مشخص خواهد گردیدکه که بر اساس چه شاخص هائی مبادرت به صادر کردن قبوض آب و تحصیل درامد در این زمینه می کنیم.

وی بیان کرد: توصیه اول برای آب شرب، مزین کردن سیستم شبکه به سیستم از راه دور است به طوریکه بتوانیم مصرف را کنترل کنیم و مخاطب را تشویق کنیم که بهینه آب را مصرف کند.

استاد دانشگاه شیراز تصریح کرد: 90 درصد از آب مصرفی در کشاورزی استفاده می‌شود، اما برای مصرف مزبور، قانون توزیع عادلانه آب اجرا نمی‌شود. یک بند قانون توزیع قانون عادلانه آب ناظر بر این امر است که برای چاه‌های کشاورزی باید کنتور گذاشته شود، اما نصب کنتور را به عهده کشاورز گذاشته‌اند که نتیجه این موضوع انجام نشدن کار یا ناقص انجام شدن آن است. در این راستا، باید با مدیریت و عقلانیتی در خور وصف، با مدیریت مصرف آب کشاورزی مواجه شویم، گاهی اوقات نکاشت بهترین گزینه است.

عابدینی با بیان اینکه مدیریت بهینه از بهره‌برداری آب باید انجام شود که با حرف هم محقق نمی‌شود گفت: مشکل این است که عمل با حرف یکی نیست. ما در مجامع علمی از هوشمندسازی شبکه شرب، هوشمندسازی برداشت از منابع آب‌های زیر زمینی صحبت می‌کنیم، لیکن در عمل مسیر دیگری را دنبال کرده‌ایم.  در روزگار کنونی آحاد جامعه از گفتار شفاهی و عدم انطباق گفتار و کردار خسته شده‌اند و تشنه ایده‌های نو به منظور رویت بروز و ظهور ایده‌های مزبور در زندگی فردی و اجتماعی خود هستند. به طور معمول، باید کلیه تصمیمات، قضاوت‌ها، اجرای طرح‌های عمرانی از فرایند ممیزی عبور کرده و در صورت عدم انطباق اهداف پیش‌بینی شده با آنچه که اجرا شده، وجود داشته باشد، موجبات تجدید نظر در مبانی تصمیم گیری و  غیره فراهم آید. 

وی با بیان اینکه بحران دیگری هم داریم که در سیل دروازه قرآن دیدیم، گفت: اگر جلو قطرات آب را نگیریم و سطوح نفوذپذیر را به آسفالت تبدیل کنیم آب چاره‌ای ندارد جز اینکه روی زمین جاری شود. تغییر کاربری‌هایی که در حال رخ دادن است، قبلا زمین بودند باران در زمین نفوذ می‌کرد اما الان آسفالت و شهرک شده و آب روی زمین جاری می‌شود و در رودخانه خشک جاری می‌‌شود. اگر مدیریت نشود اتفاقی نظیر سال 80 دوباره تکرار خواهد شد.

عابدینی با بیان اینکه دخل و تصرف در طبیعت منجر به تولید مشکلاتی مثل سیلاب و فرسایش می‎شود، تصریح کرد: این در حالی است که برای هر یک میلی متر خاک کشاورزی باید میلیاردها سال بگذرد تا  خاک آماده کشاورزی شود. حالا ما با یک فرسایش همه این خاک را جارو کرده و به حوضه آبریز وارد می‌کنیم. آیا بهترین تدبیر برای جلوگیری از خیز برداشتن آب سد زدن است؟

وی خطاب به مسئولان شهری گفت: روی دانش و دانشگاه، علم و عالم حساب باز کنید، تصمیمات داخل شهر را از پشتوانه نظری و علمی برخوردار نمائید. حتما باید برای اجرای هر پروژه‌ای که در شهر اجرا می‌شود، نظر متخصص لحاظ شده باشد. راه حل موجود است باید دنبال اراده برای انجام این راه حل‌ها باشیم. متاسفانه از بسیاری از نتایج تحقیقات دانشگاه‌ها، آنطور که باید و شاید استفاده عملی به عمل نمی‌آید.

استاد دانشگاه شیراز درباره پیامدهای اجتماعی ناشی از بحران آب نیز گفت: اگر آب را درست مصرف نکنیم و برای نسل آینده آبی وجود نداشته باشد بحران اجتماعی ناشی از مصرف بی‌رویه آب گریبانگیر همه ما است. هم اکنون بحران کرونا را به ماندن در خانه و تجربه قرنطینگی تقلیل و حل و فصل کرده‌ایم. چنانچه در آینده با بحرانی با عنوان تغییرات آب و هوایی مواجه شویم، در آن صورت ماندن در خانه هم راهگشا نخواهد بود و عملا به پایان عمر زیست بشر بر روی کره خاکی نزدیک شده‌ایم. اگر تغییرات اقلیمی موضوعیت پیدا کند، در آن صورت هیچ راه حلی در اذهان متصور نخواهد بود. رسالت ما در این زمینه اتخاذ روش‌های پیشگیرانه و نه درمان خواهد بود.

وی گفت: از منظر دیگر پیامد اجتماعی ناشی از بحران آب تولید فرسایش، سیلاب و انتقال آلودگی است. رسوب در سد یکی دیگر از پیامدهای بحران آب است که سبب می‌شود با کاهش عمر مفید سد، در بلندمدت غیرقابل استفاده گردد.

عابدینی اظهار داشت: بحران تغییرات آب و هوایی در نتیجه ترجیح منافع فردی بر منافع ملی، مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی، شرب و صنعت، تزریق گازهای گلخانه‌ای به آتمسفر کره زمین و غیره حاصل گشته و گریزی هم بر آن متصور نیست. بحران تغییرات آب و هوایی مرز ملی و بین‌المللی نمی‌شناسد و دقیقا نظیر بحران کرونا با شدت و حدت بیشتری عمل می‌کند. در این راستا، اگر آب بی‌رویه مصرف شود، دیگر آبی برای شرب، استحمام و مصارف خانگی نخواهیم داشت. اگر آب بی‌رویه مصرف شود، غذا و محصولات کشاورزی برای تداوم حیات در اذهان متصور نخواهد بود. اگر نفت هم تمام شود فاتحه این اقتصاد و کشور را باید خواند.

انتهای پیام/424/ش