گذری در تاریخ| مسجد علی؛ ترکیب زیبایی و سادگی در معماری

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، نصف جهان نامی است که از دیرباز تاکنون به سبب کثرت آثار تاریخی و فرهنگی بر روی اصفهان بوده و یک دنیا اصفهان را با این نام می‌شناسند. با وجود این بسیاری از مردم و حتی ساکنین شهر اصفهان نیز تنها چند میراث شاخص این شهر مانند میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی ساخته شده بر روی زاینده‌رود را می‌شناسند.

قصد ما بر این است که سفری در ناشناخته‌ها و اماکن کمتر دیده شده اصفهان داشته باشیم و از وجود این منابع عظیم در شهر خود مطلع شویم و آنرا به دیگر گردشگران نیز معرفی کنیم تا آنها نیز معنای واقعی نصف جهان را درک کنند.

مسجد علی بنایی از دوره سلجوقی است که در عهد صفوی رو به ویرانی نهاده و در دوره شاه اسماعیل اول صفوی تجدید بنا شده است. این مسجد کهن در مجاورت میدان عتیق و مسجد جامع عتیق قرار دارد. مسجد علی پیش از مرمت به دست میرزا کمال‌الدین شاه حسین اصفهانی که نام او در کتیبه اصلی سردر مسجد نیز آمده، مسجد سنجریه نام داشت که گمان برده می‌شود سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه که به مدت چهارده سال در اصفهان حکمرانی می‌کرد، به سبب احترام به عمو و پدرزن خود، سلطان سنجر، نام این مسجد را سنجریه گذاشت.

پس از مرمت و احیای مسجد در دوران صفوی و افزودن کاشی‌کاری‌ها و مقرنس‌های گچی به بنا، به سبب احترام به امام اول شیعیان حضرت علی(ع) نام این مسجد، علی نامیده شد.

پا در مسجد که می‌گذاریم چهار ایوان و حوضی پر از آب در وسط حیاط دیده می‌شود. در ایوان غربی درگاه مسجد و سه ضلع دیگر ایوان‌ها وجود دارند. ایوان جنوبی از سایر ایوان‌ها گسترده‌تر است. براساس اصول غالب مساجد چهار ایوانه، گنبدخانه مسجد در پس آن واقع شده است. شبستان زمستانی مسـجد در گوشه جنوب شرقی جای گرفته است و این شبستان زمستانی و همچنین شبستان اصلی که در زیر گنبـد مسـجد جای گرفته است، پائین‌تر از سطح مسجد هستند و ارتباط آن‌ها با حیاط از طریق پله‌هاست.

به طور کلی معماری مساجد اصفهان و ساختمان ایوان‌های متعدد اطراف آن بی‌نظیر است. منظره عمومی مسجد علی در داخل آن هنوز آجری است و خبری از کاشی‌کاری در نمای داخلی مسجد نیست. از مهمترین تزئینات مسجد می‌توان به قطاربندی‌های گچی اشاره کرد که در شبستان‌ها دیده می‌شود. درب ورودی مسجد نیز در ضلع غربی جای گرفته و ایوان‌ها در سه جبهه شمالی، جنوبی و شرقی ساخته شده‌اند. با اولین نگاه مشاهده می‌کنیم که ایوان جنوبی مسجد وسیع‌تر از سایر ایوان‌ها است و شبستان گنبددار مسجد نیز در ضلع جنوبی همین ایوان بنا شده است.

سادگی نمای مسجد در گنبد نیز دیده می‌شود و از نمای بیرونی این گنبد با آجر ساده ساخته شده است، با این حال در داخل مسجد که قدم بگذاریم درمی‌یابیم ساخت گنبد چندان ساده نبوده و در داخل آن مقرنس‌های گچی به کار رفته است. کتیبه‌ای نیز دور تا دور گنبد دیده می‌شود که آیات اول تا دوازدهم سوره اسری به خط ثلث و با رنگی طلایی در زمینه‌ای گچی بر آن نوشته شده است. نکته مهمی که از این کتیبه به بیننده منتقل می‌شود، تاریخی است که به زبان عربی پس از آیات نوشته شده است. مطابق با این کتیبه، تاریخ بازسازی مسجد به سال 929 قمری برمی‌گردد. 

شبستان‌های زمستانی مسجد در گوشه جنوب شرقی و زیر ایوان و گنبد جنوبی آن، کمی پاین‌تر از سطح مسجد بنا شده است. در ابتدای پلکانی که سطح مسجد را به شبستان زیر ایوان و گنبد متصل می‌کند، لوح سنگی نصب شده که به خط نستعلیق برجسته شعری زیر بر آن حجاری شده است:

ای به درماندگی پناه همه          کرم توست عذرخواه همه

گرد نعلین رهروان رهت             شرف تکمه کلاه همه

کتیبه اصلی سردر مسجد علی به خط ثلث و در دو ردیف نوشته شده که ردیف اول که قسمت فوقانی کتیبه است، منتخبی از آیات قرآنی است که به رنگ حنائی بر زمینه کاشی لاجوردی نگاشته شده است. قسمت دوم کتیبه به خط ثلث سفید معرق و بر زمینه کاشی لاجوردی نام شاه اسماعیل اول و میرزا شاه حسین اصفهانی، وزیر و بانی بازسازی مسجد، به همراه سال پایان ساخت یعنی 929 قمری نوشته شده است.

در ایوان شرقی مسجد علی که روبروی درب ورودی مسجد است، کتیبه‌ای به طول 85 و عرض 58 سانتی متر نصب شده که نوشته آن حکایت از آن دارد که ملک اصلان بیک افشار ارشلو، آب نهر جرجی‌کان را وقف مسجد کرده و تولیت آن به شیخ‌الاسلام علی منشار کرکی واگذار شده است.

اگر همه زیبایی‌های مسجد در یک صفحه ترازو قرار بگیرند، مناره این مسجد به تنهایی جا در صفحه دیگر ترازو دارد. این مسجد پر آوازه شهرت خود را وام دار مناره خویش است. خوش ترکیب‌ترین مناره مرتفع شهر اصفهان مناره مسجد علی(ع) است. مناره‌ای که با آجر و ملات گچ ساخته شده و با آجر چینی تزئین شده است.

بلندای مناره بیش از 50 متر و قطر آن در سطح زمین 6 متربوده ‌است که امروزه با فروریختن طبقه سوم آن به 47٫85 متر تنزل پیدا کرده‌ است. در ارتفاع 40٫35 متری، قرنیزی به صورت تاج و پس از آن بخش کوچک‌تر مناره قرار گرفته ‌است. همچنین در انتهای آن نیز قرنیز دیگری وجود دارد. در داخل مناره نیز، ستون مرکزی قرار دارد که 164 پله حول محور آن شکل گرفته ‌است. مدخل این مناره در درون مسجد و خود مناره در کنار گنبد مسجد علی قرار گرفته‌است.

مناره علی دارای 5 کتیبه است که 3 کتیبه اول از پایین به بالا به خط کوفی با کاشی فیروزه‌ای بر زمینه آجری با کلمات و عبارات مذهبی تزیین شده ‌است. کتیبه چهارم به خط بنایی گچی بر زمینه شطرنجی در مربع‌های بزرگ با شعار مذهبی و زیبایی آراسته شده‌است. بر کتیبه پنجم به خط بنایی آجری برجسته بر زمینه گچی که هم سطح با بام مسجد علی است، آیه‌ای از سوره آل عمران آمده‌است.

مسجد علی زیبایی را در عین سادگی معنا می‌کند، عناصر معماری اسلامی در آن به خوبی قابل مشاهده است و از لحاظ تناسبات و ابعاد بی‌نظیر است. تماشای این زیبایی‌ها قطعا ارزش سفر به بافت تاریخی نصف جهان را دارد و ارزش‌های جدیدی از شهر اصفهان را بازگو می‌کند.

انتهای پیام/174