میراث ناملموس ماه رمضان| از رسم ۹۰۰ ساله مردم قشم تا روضه قنبر در شبهای قدر

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ میراث فرهنگی را نباید تنها به بناها و اشیای تاریخی قابل لمس خلاصه کرد، آنچه از آداب و رسوم، اصطلاحات، زبان‌ها، گویش‌ها، بازی‌ها، موسیقی، ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، مراسم، جشن ها و آیینهای دینی هر ملتی بر جای می‌میاند به عنوان میراث ماندگار آنها تلقی می‌شود. میراثی که اگر چه قابل لمس نیست اما بخش زنده‌ای از تاریخ محسوب شده و با عنوان میراث ناملموس شناخته می‌شود.

ماه رمضان در روزمرگی‌های زندگی ایرانی-اسلامی از سالها قبل در اقصی نقاط کشور آیین‌های مختلفی را به همراه داشته است و حالا تبدیل به میراث ناملموس ایرانی‌ها در شهرهای مختلف شده است. به مناسبت ماه مبارک رمضان آیین‌های مختلف ماه رمضان در ایران را که حالا با عنوان میراث ناملموس کشور شناخته می‌شوند مرور می‌کنیم:

شبهای قدر هم به عنوان یکی از ارکان اصلی ماه رمضان همواره با آیین‌ها و سنتهای ایرانی همراه بوده‌است. در میان تمام شب‌های سال، یک شب از ماه مبارک رمضان به عنوان شب قدر شناخته می‌شود. این شب، برترین شب‌های سال و لحظات آن مهم‌ترین لحظات عمر انسان‌ها به حساب می‌آید. در مورد اهمیت این شب مطالب مهمی در میان آیات قرآن کریم و همچنین روایت‌ها و حدیث‌های رسیده از ائمه اطهار علیهم السلام وجود دارد که نشان از قدر و منزلت آن دارد. همین اهمیت، شبهای قدر را برای ایرانی‌ها نه تنها در ابعاد مذهبی بلکه در نگاه آیینی و سنتی، شب ویژه و منحصر به فردی کرده‌است.

مختصات برگزاری این شب در سراسر کشور از ابعادی مشترک و از نگاه سنتی متفاوت در جزئیات است. در واقع مردم با سنتها و در اقوام مختلف ابعاد دینی این شبها را به یک شکل و با یک نگاه واحد انجام می‌دهند، اما در گوشه و کار کشور برای بهتر برگزار شدن آن آداب سنتی و قومی متفاوتی دارند، که البته در سالهای اخیر و با برنامه‌های مشترک تلویزیونی این آیینهای سنتی کمرنگ‌تر شده‌اند.

هنوز آیین‌های سنتی برای برپایی شبهای قدر فراموش نشده‌اند و برخی از شهرها و روستاهای کشور به رسم و شیوه خود، این شبها را برگزار می‌کنند. یکی از آیینهای مشترک در این شبها نذری دادن است؛ اما این نذری‌ها در شهرهای مختلف با آیین‌های سنتی مختلف ادا می‌شوند. مثلا در سمنان زنان نان و خرما، انواع نان‌های محلی و شله زرد به مساجد و تکایای شهر می‌برند تا از شب‌زنده‌داران پذیرایی کنند و به همراه آنان مراسم شب قدر را برپا می‌دارند.

گاهی هم از مراسم دعاخوانی این شبها برای متبرک کردن غذاها استفاده می‌شود. عزاداران و شب‌زنده‌داران در این ایام بعد از خواندن هر بند از دعای جوشن کبیر بر غذایی که به همراه آورده‌اند می‌دمند تا به اصطلاح آن را متبرک کنند، این غذا می‌تواند خرما، نان، قند، نبات یا هر چیز دیگری باشد. برخی زنان در این شبها بعد از هر بار دمیدن به غذایی که برای تبرک به همراه آورده‌اند گره‌ای هم به یک بند یا طنابی که به همراه آورده‌اند می‌زنند.

شاهرودی‌ها اغلب آب زعفران را برای متبرک کردن انتخاب می‌کنند و سپس با این آب زعفران برنج پخته یا برای درست کردن شعله‌زرد از آن استفاده می‌کنند. برپایی دسته‌جات عزاداری هم جزء لاینفک برگزاری مراسم این شبهاست. نان فتیر مخصوص شاهرود هم به عنوان نذری خاص این شبها محسوب می‌شود و با پخت سنتی خود بوی نان را در شهر به راه می‌اندازد.

اغلب مراسم پخت نان به شب 21 رمضان منتهی می‌شود تا ثوابی هم به روح اموات نذر دهندگان برسد. مشاغل در روز شهادت حضرت علی (ع) تعطیل است و دامداران شیرهای خود را به صورت رایگان نذری می‌دهند.

اما در برخی شهرهای کشور از جمله بسیاری از شهرهای استان سمنان در کنار شبهای 19، 21 و 23 ماه رمضان شب 27 این ماه هم مراسم شب‌زنده‌داری برپاست. زنان در برخی شهرهای این استان، از جمله در شاهرود، سمنان، گرمسار و دامغان به مناسبت کشته شدن قاتل حضرت علی به دست و پای خود حنا می‌بندند و گوش دختران خود را سوراخ کرده تا به آن گوشواره آویزان کنند.

ترکمنها هم در شب 27 ماه رمضان آیین‌های خاص خود را دارند و در این شب یا به مهمانی می‌روند و یا میزبان مهمانان خود هستند تا نزول قرآن بر حضرت محمد (ص) را جشن بگیرند. حتی برخی خانواده‌ها این شب را برای ازدواج دختران و پسران خود انتخاب می‌کنند. اقوام هم برای این خانواده‌ها هدیه و شادباش می‌برند تا در شادی آنها شریک باشند.

اما اغلب اهالی استان گلستان شبهای 19،21 و 23 ماه رمضان را به صورت گروهی عزاداری می‌کنند، این برگزاری مراسم عزاداری اغلب در مساجد است و در برخی موارد در خانه یکی از اقوام که سایرین را دعوت گرفته مراسم عزاداری برگزار می‌شود.

مردم جنوب هم همین رسم مهمانداری در شبهای قدر را دارند و برخی شهرهای استان هرمزگان اقوام خود را به منزل دعوت می‌کنند و برای آرامش روح تازه درگذشته آن خانواده یک قاری قرآن به منزل دعوت کرده و مراسم را در خانه برگزار می‌کنند.

اغلب شهرها سیاه‌پوش می‌شوند و ساکنان جزیره قشم رسم «عَلَم شمشیری» را برپا می‌کنند که سابقه‌ای 900 ساله دارد. در نوزدهم ماه رمضان ساکنان قشم علم شمشیری، که روی آن جمله‌هایی با خط کوفی نوشته شده است، را با پای پیاده از شهر به روستای حمیری می‌برند و تا قبل از غروب آفتاب آن را به شهر برمی‌گردانند. قشمی‌ها عقیده دارند که این علم از نجف آورده شده و یک نمونه دیگر از آن در حرم حضرت علی(ع)، در شهر نجف، قرار دارد. مردم قشم علم شمشیری را در مسجد علی‌ بن‌ ابی‌طالب نگهداری می‌کنند.

دسته‌های عزاداری عصر این روز در میان استقبال گسترده مردمان شیعه و اهل سنت به شهر قشم بازمی‌گردند و علم را در جای خود قرار می‌دهند. استقبال‌کنندگان از علم و دسته‌های عزاداری با قربانی‌کردن گوسفند و همچنین اهدا نذورات، عشق و ارادات خود را نسبت به مولی متقیان، علی (ع) به نمایش می‌گذارند. بر سر تیغ «علم شمشیری» عدد 110 نقش بسته که با حساب حروف ابجد، نام حضرت علی (ع) است. بومیان جزیره بر این باورند این علم متعلق به زیارتگاه شاه نجف در کربلاست که از 9 قرن پیش تاکنون هر ساله در آغاز ماه محرم در جمع سوگواران ظاهر و سپس هم‌زمان با عصر عاشورا ناپدید می‌شده‌است.

 اما در کردستان و مناطق اهل سنت این استان مراسم شبهای قدر در مساجد و با حفظ چهل حدیث از احادیث نبوی و جشن نزول قرآن کریم  برگزار می‌شود. در کردستان و مناطق اهل سنت لیالی قدر را نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و هفتم می دانند و تمام این شب‌ها را تا صبح بیدارند و به تلاوت قرآن و شب‌زنده‌داری و برگزاری مراسم مذهبی میپردازند. یکی از باورهای عمیق مردم اهل سنت شافعی مذهب کردستان ارادت ویژه آنان به اهل‌بیت‌ رسول‌الله «ص» و بزرگان دینی هست. در مناطق گوناگون کردستان مردم با اکران نذورات و برپایی مراسم ویژه ادعیه خوانی و برگزاری مراسم ختم قرآن کریم ارادت خویش را به مولای متقیان اعلام کرده و زنان منزل‌دار با پختن انواع نان‌های سنتی در روز 27 رمضان برای مراسم شب هفتم شهادت حضرت علی «ع» نذورات خود را به جای می‌آورند و این مهم هم‌اکنون نیز در جای‌جای کردستان انجام می شود.

در این شبها، تمام مساجد یزد میزبان عزاداران و شب‌زنده‌داران است. از مسجد جامع کبیر گرفته تا مسجد امیر چخماق. از سالها قبل رسم بر این بوده که نه تنها در یزد، بلکه در بیشتر شهرهای کشور بعد از غسل شب احیا نمازهای قضا را به جا می‌آوردند که این موضوع هنوز در مسجدهای یزد رعایت می‌شود و با تسبیح‌های هزارتایی ختم ذکر یا علی می‌گویند. در این شبها رسم چاووشی خوانی در یزد به صورت همخوانی وجود دارد مردم هم با ذکر یاعلی چاووشی خوانی را همراهی می‌کنند.

مردم یزد روضه مخصوصی با نام روضه قنبر را در آیین‌ها و سنتهای قدیمی خود دارند که در شبهای قدر و بدون حضور هیچ مرد و فرزند پسری و تنها با حضور زنان برگزار می‌شود. قنبر، از غلامان حضرت علی (ع) بود و فردی در این مراسم، با حالاتی شبیه درویشان، با لباس سفیدی بَر تَن و کلاه سفید کشکولی بَر سَر، که نماد دوستی حضرت علی (ع) است، مراسم روضه را اجرا می کند. در مراسم روضه قنبر، دو شخصیت دیگر نیز حضور دارند که یکی نقش حضرت زینب (س) را با لباس بلند و مشکی و شخصیت دیگر، نقش ام کلثوم (س) را بازی می کند و بین حاضران در گروه، صحبت هایی در قالب شعر، رد و بدل و اشعار حزن آلود نیز خوانده می شود.

اما تعزیه‌خوانی در این شبها یکی از آیین‌های سنتی و مرسوم بیشتر شهرای ایران بوده است که هنوز در برخی شهرها به صورت ویژه برگزار می‌شود. شهرستان میناب از جمله شهرهایی است که هنوز مراسم تعزیه شبهای قدر در آن برگزار می‌شود. این تعزیه به چگونگی فتنه خوارج و شهادت حضرت علی (ع) اشاره می‌کند و موسیقی عزا همراه است. تابوتهایی هم به صورت نمادین و نشانه در این مراسم آورده می‌شوند. به جز تابوت حضرت زهرا (س)، بقیه تابوت‌ها هر کدام یک علم دارند، با تجمع افراد و حضور تابوت‌ها و علم ها، مراسم تعزیه‌خوانی آغاز میشود؛ در پایان مراسم پارچه‌های رنگی را از علم ها بازکرده و پارچه سیاه به آن‌ها می‌پوشانند.

انتهای پیام/