دولت روحانی با حوزه فضایی چه کرد؟/ برنامه‌هایی که به «رویا» تبدیل شد

گروه دفاعی خبرگزاری تسنیم-انتشار تصویر ماهواره‌ای از سایت پرتاب «آذرخش» در پایگاه امام خمینی(ره) در سمنان از سوی اکانت‌های خارجی در هفته‌های گذشته سبب بروز شایعاتی پیرامون این موضوع شد که آیا پرتاب جدیدی در حوزه فضایی رخ داده است یا نه؟

در این بین آمریکایی‌ها صراحتاً اعلام کردند که ایران یک پرتاب ناموفق داشته که تاریخ آن مربوط به چند روز پیش از انتخابات ریاست جمهوری بوده است و همچون اغلب موارد مشابه، مسئولین مربوطه در داخل کشور با عدم اطلاع رسانی شفاف، به افزایش موج شایعات کمک کردند.

اتفاقات مذکور هرچه که بود و اینکه آیا پرتابی صورت گرفته یا خیر، مسئله‌ای گذراست که در طی حدود 13 سال از شروع فعالیت‌های پرتاب ماهواره توسط ایران بارها و بارها به همین شکل رخ داده است.

تصویر ماهواره‌ای منتشر شده در هفته‌های اخیر و مشاهده نشانه‌هایی از فعالیت‌های مرتبط با پرتاب فضایی در سایت آذرخش از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) در سمنان

دولت حسن روحانی در حالی آخرین روزهای خود را پشت سر می‌گذارد که انتقادهای زیادی به رویکرد و عملکرد دولت او طی 8 سال در حوزه فضایی وارد است و ما در این گزارش به نقد این رویکرد و آنچه باید می‌بودیم و نشدیم و آنچه باید شویم خواهیم پرداخت.

ذکر این نکته ضروریست که صنعت فضایی ایران به جز فعالیت در عرصه ساخت ماهواره‌های مورد نیاز و ایستگاه زمینی کنترل و راهبری آنها، ماهواره‌برها و ایستگاه پرتاب، در عرصه کاوشگرهای فضایی و ارسال موجود زنده به فضا نیز فعال بوده است که بخش اخیر در این گزارش مد نظر نخواهد بود. همچنین با توجه به مثبت ارزیابی شدن روند کار روی ماهواره‌ها در ده سال اخیر، در این گزارش بیشتر به مشکلات بخش پرتاب ماهواره در برنامه فضایی کشور پرداخته‌ایم.

* قرار بود چه بشود؟

برای رسیدن به اهداف تصریح شده در سند نقشه جامع علمی کشور مصوب دی ماه 1389 و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور مصوب دی ماه 1391 که اندکی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، قرار شد تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در 4 مدار طی 4 گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور، به کارگیری ماهواره‌های سنجشی با دقت بهتر از 10 متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین‌آهنگ است.

در گام اول، مدار 250 در 375 کیلومتر بیضوی به عنوان مداری برای گام اثبات فناوری و اثبات قابلیت در نظر گرفته شد. چهار پرتاب موفق ماهواره‌های «امید»، «رصد-1»، «نوید علم و صنعت» و «فجر» با «ماهواره‌بر سفیر-1» برای اجرای گام اول صورت پذیرفت. حداقل به همین تعداد (4 یا 6 مورد) پرتاب ناموفق نیز توسط «سفیر-1» ثبت شد که تعدادی در دولت دهم و تعدادی در دو دولت تدبیر و امید طی 8 سال گذشته رخ داد.

ماهواره‌بر سفیر-1 روی سکوی پرتاب در سایت معراج در کویر سمنان

در سند مذکور، در گام دوم مدار 500 کیلومتر دایروی با ماهواره‌بر «سیمرغ» (سفیر-2) تعریف شد و برای آن، ماهواره‌های مختلفی از جمله «طلوع»، «پیام، ظفر»، «پارس-1» و «ناهید-2» در نظر گرفته شدند.

طول عمر مداری ماهواره‌هایی که در این مدار قرار می‌گیرند نهایتا 5 سال است و در صورتی که طول عمر تجهیزات نصب شونده در ماهواره نیز به همین میزان باشد، می‌توان از حداکثر طول عمر مداری استفاده کرد در غیر اینصورت به دلیل اتمام طول عمر تجهیزات، ماهواره عمری کمتر از 5 سال خواهد داشت.

طبق برنامه، گام دوم باید تا سال 1400 تثبیت می‌شد. منظور از تثبیت، تزریق موفق ماهواره‌ها در این مدار و بهره‌برداری عملیاتی از آنها و نیز بررسی نتایج و تعیین اصلاحیه‌های مورد نیاز در ماهواره‌بر و ماهواره‌ها و تکرار آنهاست تا اطمینان از توانمندی عملی در مدار مذکور برای کلیه اجزای چرخه فناوری فضایی حاصل شود.

این در حالیست که با شروع پرتاب‌های ماهواره‌بر «سیمرغ» از سال 1396 و به قولی از 1395 تاکنون، موفقیت کاملی حاصل نشده هرچند که در هر پرتاب نسبت به پرتاب قبلی، روند بهبود درصد موفقیت کاملاً مشهود است.

ماهواره‌بر سیمرغ روی سکوی پرتاب ثابت در پایگاه امام خمینی(ره) در سمنان

گام سوم برای تحقق اهداف سند توسعه هوافضا، مدار 1000 کیلومتری سنکرون یا هماهنگ با خورشید بود. برای مدارهای بالاتر از 600 کیلومتر، ماهواره‌های نسبتاً سنگین با جرم بیش از 500 کیلوگرم یا ماهواره‌هایی سنگین‌تر با جرم 1000 کیلوگرم در نظر گرفته شده است.

طبق گفته‌های مسئولین فضایی کشور در سال‌های اخیر، برنامه پرتاب‌های این مدار باید از سال 1400 وارد مراحل آزمایشی شده و تا سال 1402 الی 1404 این مدار نیز تثبیت شود. ماهواره‌بر در نظر گرفته شده برای این مدار «سریر» نام دارد که به گفته مسئولین، فناوری‌های اصلی آن تحقق یافته و مراحل ساخت آن در حال شروع است.

گام چهارم و نهایی برای رسیدن به قابلیت بهره‌برداری کامل از فناوری فضایی، تزریق ماهواره‌های کاربردی در مدار 36000 کیلومتر است که باید در سال 1407 تثبیت شود. برای این منظور، از سال 1402 پژوهش‌های مختص آن شروع می‌شود که به طور عمده مربوط به ماهواره‌بر مختص آن به نام «سروش» است.

برخی از ماهواره‌های مخابراتی خانواده «ناهید» نیز در این مدار قرار می‌گیرند. «ماهواره ملی مخابراتی» نیز به عنوان هدف نهایی و بزرگ صنعت فضایی کشور در این مدار قرار خواهد گرفت.

برای رسیدن به مدار زمین‌آهنگ 36000 کیلومتری، نقشه راهی طراحی شده که طی آن، ابتدا ماهواره در GTO که یک مدار ترنسفورمیش اوربیت است تزریق می‌شود.

GTO یک مدار انتقالی به ژئو است که این حضیض یا کمینه ارتفاع پائینی دارد. محموله ابتدا در ارتفاع پائین این مدار قرار می‌گیرد و وقتی در طی مسیر عادی مداری خود به ارتفاع نهایی رسید، بوسیله بلوک‌های انتقال مداری، از این مدار بیضوی به مدار دایروی 36000 کیلومتری می‌رود.

لازم به ذکر است که تاریخ‌های گفته شده در مورد گام‌های سوم و چهارم، بر اساس گفته‌های مسئولین برنامه فضایی کشور در سال‌های اخیر است والا زمان‌بندی مد نظر مسئولین در زمان تصویب سند ملی توسعه هوافضا که قبل از دولت تدبیر و امید صورت گرفته، بسیار متفاوت بوده است.

طبق برنامه قبلی، ایران باید تا سال 1397 دو نمونه بعدی از ماهواره‌بر «سیمرغ» را نیز آزمایش می‌کرد که اولین نمونه آن یعنی «سپهر» می‌بایست توان تزریق محموله 700 کیلوگرمی در مدار 1000 کیلومتری را داشته باشد.

در واقع برنامه‌ریزی کلان کشور به این شکل بوده کهبعد از «سفیر» و «سیمرغ» -که توان آنها به مدار لئو یا ارتفاع پائین محدود می‌شود- یک ماهواره‌بر دیگر بر اساس «سیمرغ» برای این مجموعه مدار طراحی شود (سپهر).

ماهواره‌بر «سپهر» برای اولین بار در 21 بهمن 1391 توسط سردار فرحی رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع به عنوان نسل بعدی خانواده «سفیر» یعنی «سفیر-3» معرفی شد که توان تزریق محموله 700 کیلوگرمی در مدار 1000 کیلومتری را دارد.

ماهواره‌بر دیگر را سرپرست اسبق سازمان فضایی ایران در  14 بهمن 1391 به نام «ققنوس» معرفی کرد. این ماهواره‌بر بار دیگر در 17 فروردین 92 به عنوان یک ماهواره‌بر از نسل‌های بعد از «سیمرغ» معرفی شد.

سرپرست اسبق سازمان فضایی در 13 اسفند 91 در مصاحبه‌ای با شبکه العالم نام ماهواره‌بر دیگر را نیز اعلام کرد. وی پس از معرفی ماهواره «ایران‌ست-1» به عنوان اولین بستر ماهواره‌های پخش تلویزیونی گفت: «در قدم دوم که در سال 1396 محقق خواهد شد، ماهواره ایران‌ست-2 را به فضا پرتاب خواهیم کرد، که ماموریت آن تثبیت فناوری‌ها و سامانه‌ها و انجام آزمایشی ماهواره اصلی ژئو خواهد بود. این ماهواره توسط ماهواره‌بر "سریر" که بعد از ماهواره‌بر سیمرغ طی 4 سال آینده توسعه خواهد یافت به فضا پرتاب خواهد شد. ماهواره ابتدا در مدار 250 کیلومتری توسط سریر پرتاب خواهد شد و بعد با استفاده از رانشگرها با تغییر شیب 31 درجه به مدار 36 هزار کیلومتری در موقعیت مداری ایران قرار خواهد گرفت. یک سال بعد از آن هم نسخه نهایی ایران‌ست به مدار ژئو پرتاب خواهد شد که دارای 2 ترنسپوندر خواهد بود و می‌تواند 5 شبکه تلویزیونی را تحت پوشش تمام وقت خود قرار دهد. وزن آن 250 کیلوگرم است و توسط ماهواره‌بر سریر به موقعیت 250 کیلومتری در مدار پارکینگ ارسال خواهد شد و بعد از طریق رانشگرها با تغییر شیب 31 درجه به موقعیت 12 و نیم درجه شرقی منتقل می‌شود.»

رئیس وقت پژوهشگاه فضایی ایران نیز در 17 آذر 1392 اعلام کرد که از ماهواره‌بر فوق سنگین به نام «سریر» در سال 1394 (یعنی 6 سال قبل) بهره برداری می‌شود.

به علاوه در سال 97 یعنی سه سال قبل، ایران می‌بایست دو ترانسپوندر یا محموله مخابراتی با ظرفیت 60 کانال ماهواره‌ای را به واسطه فناوری انتقال مداری، در یکی از نقاط مداریِ در اختیار ایران، مستقر می‌کرد.

طبق گفته‌های فوق، «سپهر» و «سریر» دو نسل بعد از «سیمرغ» بودند که می‌بایست تا سال 1394 حداقل پرتاب آزمایشی بدون محموله خود را انجام می‌دادند تا بتوانند به موقع و طبق برنامه در سال 1396 ماهواره های خود را با موفقیت در مدار تزریق کنند؛ امری که اگرچه امروز یک رویایی برباد رفته تلقی می‌شود، اما به گواه متخصصان و مدیران باسابقه صنعت فضایی، در صورت تخصیص بودجه کافی و اجرای به موقع آزمایش‌های ماهواره‌بر، سامانه انتقال مداری و ماهواره‌هایی که قرار بود زیرسامانه‌های مخابراتی فوق را آزمایش کنند، کاملاً دست‌یافتنی خواهد بود. این درحالیست که تا 2 یا نهایتاً 3 سال پیش، دولت با مشکلات بودجه‌ای همانند امسال مواجه نبود، ولی سهم برنامه فضایی از این بودجه (در خوشبینانه‌ترین حالت) بسیار ناچیز بود.

به گفته دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه‌ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان 1395 کمتر از 10 درصد اهداف سند جامع توسعه هوفضای کشور محقق شده در حالیکه زمان تحقق کامل سند، سال 1404 تعیین شده بود که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا زمان مذکور دست یافتنی نیست.

وی همچنین گفت که «از دو سال قبل به دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت‌های فضایی ایران متوقف شده است.»

این درحالیست که مصاحبه معاون وقت وزیر دفاع در 5 شهریور 1391 نشان می‌داد در آن مقطع برنامه فضایی ایران از زمان‌بندی خود جلوتر نیز بوده است.

در مصاحبه مهندس اسلامی -که هم اکنون در دولت دوازدهم، وزیر راه و ترابری است- تصریح شده بود که «با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها از گام‌های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم».

وی همچنین گفته بود «در ماه‌های آینده پایگاه جدید فضایی با نام امام خمینی(ره) به بهره‌برداری خواهد رسید»؛اتفاقی که تقریباً 5 سال بعد و در سال 1396 به طور رسمی محقق شد.

موضع پرتاب سایت آذرخش در پایگاه امام خمینی(ره)

در تمام این سال‌ها، سالانه مبالغ هنگفتی به دلار برای خرید تصاویر و اطلاعات ماهواره‌ای از خارج صرف شده درحالیکه تخصیص بودجه کافی برای صنعت فضایی می توانست دست کم از خروج ارز برای این بخش جلوگیری کند.

هزینه اجاره خدمات ماهواره‌ای برای صدا و سیما نیز به مراتب سنگین‌تر از این بوده و در برخی سال‌ها به 250 میلیون دلار رسیده است و هر سال تأخیر در رسیدن به توانمندی نهایی لازم برای رفع این نیاز، چنین ارقامی را از بودجه کشور (در صورت حذف نشدن از بودجه تاکنون) مصرف می‌کند.

* چه انجام شده است؟

همانطور که اشاره شد، پرتاب‌های متعددی با ماهواره‌بر «سفیر-1» که نهایتاً محموله‌هایی با جرم 60 کیلوگرم را در مدار بیضوی 250 در 375 کیلومتر تزریق می‌کرد صورت گرفت. هرچند که دست کم نیمی از این پرتاب‌ها به نتیجه نرسید و دستاوردهایی که باید با هر ماهواره در مسیر اکتساب و تثبیت فناوری به دست می‌آمد محقق نشد.

در این بین، از نیمه سال 1391 و پس از حادثه مربوط به «سفیر-1» و یکی از ماهواره‌های «فجر»، تا پایان دولت دهم خبری از پرتاب‌های فضایی نبود و با روی کار آمدن دولت یازدهم و سیاست‌های خاص آن در جلب نظر قدرت‌های جهانی خصوصاً آمریکا، برنامه فضایی کشور بویژه در بخش ماهواره‌بر -که مستقیماً به توان موشکی کشور پیوند خورده است- برای مدتی مورد بی‌توجهی قرار گرفت.

حدود یک سال و نیم بعد از استقرار دولت دوازدهم، ماهواره «فجر» در بهمن 1393 پرتاب شد اما به دلایل نامعلومی به جای افزایش ارتفاع مداری با کمک تراستر قرار داده شده در آن، به یکباره دچار کاهش ارتفاع شده و خیلی زود از مدار خود به داخل جو غلیظ سقوط کرد.

در اظهارات مسئولین دولت یازدهم ازجمله مرحوم ترکان صحبت از ماهواره‌ای به نام «تدبیر» شد که قرار بود اولین ماهواره‌ای باشد که در دولت روحانی پرتاب می‌شود که علی‌رغم شایعاتی مبنی بر پرتاب آن در سال 92، اخبار رسمی از آن اعلام نشد.

در مورد ماهواره «دوستی» (شریف‌ست سابق) نیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال 97 در توئیتر خود خبرهایی از آماده پرتاب بودن آن داده بود ولی بعدها دیگر اطلاعاتی از آن منتشر نشد.

در نهایت، در تابستان 1398 در حالیکه وزیر ارتباطات از قریب الوقوع بودن پرتاب ماهواره «ناهید-1» با ماهواره‌بر «سفیر-1» خبر می‌داد، انتشار تصویر آتش سوزی در سکوی پرتاب معراج متعلق به «سفیر-1» توسط رئیس جمهور وقت آمریکا در توئیتر خبر از بروز حادثه‌ای می ‌اد که منجر به لغو پرتاب شده است.

تصویر منتشر شده توسط دونالد ترامپ در توئیتر مربوط به شهریور 1398

به نظر برخی کارشناسان، ماهواره «ناهید-1» نیز به احتمال زیاد در این حادثه از بین رفته زیرا تصاویر نمونه تحویل داده شده به سازمان فضایی و نمونه‌ای که چند روز بعد وزیر ارتباطات با آن عکس گرفت، تفاوت‌هایی داشت. این گفته که در زمان حادثه مذکور، ماهواره روی «سفیر-1» نصب نشده بود نیز با توجه به فرایند کاری آماده‌سازی این ماهواره‌بر از اساس کذب بوده و غیرقابل قبول است.

امروز مشخص شده که با آن حادثه، عملاً ماهواره‌بر «سفیر-1» از دستور کار عملیاتی خارج شده و چشم امید برای قراردادن ماهواره‌ها در مدار و گرفتن خروجی از آنها برای ادامه برنامه فضایی دیگر فقط به «سیمرغ» دوخته شده است.

موتور و ماک آپ ماهواره‌بر «سیمرغ» در بهمن سال 1388 رونمایی شد. طبق مصاحبه مسئولان عرصه فضایی قرار بود «سیمرغ» ماهواره‌ای را در سال 1391 به فضا برساند که به علت آماده نشدن ماهواره‌بر محقق نشد. سپس برنامه ریزی پرتاب ماهواره مذکور برای سال 1392 اعلام شد که باز هم احتمالاً به علت آماده نبودن «سیمرغ» یا تغییر رویکرد دولت جدید یا ترکیبی از هر دو علت صورت نگرفت.

پس از آن تا مدتی خبری از «سیمرغ» نبود و ایستگاه فضایی امام خمینی هم با وجود اینکه درصد پیشرفت آن تا بهمن 1391 بیش از 90 درصد بود و افتتاح آن برای سال 1392 وعده داده شده بود، در سکوت خبری قرار گرفت.

موتور مرحله اول ماهواره‌بر سیمرغ که از کلاستر کردن چهار موتور مرحله اول سفیر-1 ایجاد شده است

مهر 1394 دکتر منوچهر منطقی رئیس مرکز ملی فضایی ایران از انعقاد سه قرارداد بین معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارت دفاع برای آماده سازی ماهواره «طلوع»، ماهواره‌بر «سیمرغ» و ایستگاه پرتاب آن خبر داد. وی اعلام کرد که مدت این قرارداد 18 ماهه بوده و قرار است تا انتهای سال 1395 ماهواره‌بر «سیمرغ» به بهره برداری برسد و نظارت بر اجرای این قرارداد بر عهده مرکز ملی فضایی است.

وی همچنین گفت که «پیش بینی شده تا اواخر 1394 ایستگاه پرتاب به بهره برداری آزمایشی برسد.» این جمله در عرف صنعت فضایی به معنی اجرای یک پرتاب آزمایشی است زیرا آزمایش ایستگاه پرتاب با اجرای یک پرتاب آزمایشی معنی پیدا می کند. آقای منطقی در همین مصاحبه در مورد ماهواره‌بر «سیمرغ» نیز اظهار داشت: «نسل اول این ماهواره‌بر قادر است ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی تا وزن یکصد کیلوگرم را در مدار 500 کیلومتری زمین قرار دهد. این ماهواره‌بر نیز در پایان سال 95 به بهره برداری می‌رسد و تا زمان بهره برداری دو پرتاب آزمایشی را سپری خواهد کرد.» این جملات نیز نشان می‌دهد دو پرتاب آزمایشی پیش از پرتاب پایان سال 1395 برای «سیمرغ» در نظر گرفته شده بوده است.

مرحله اول ماهواره‌بر سیمرغ (تصویر پایین) و مرحله دوم آن (تصویر بالا)

در سال 1395 اما خبری از پرتاب سیمرغ نشد. البته برخی منابع خارجی از وقوع یک پرتاب از منطقه سمنان در بهار 1395 خبر دادند؛ خبری که توسط مسئولین داخلی تأیید یا تکذیب نشد. در هر صورت پرتاب مذکور به عنوان پرتاب اول، مربوط به آزمایش عملیاتی مجموعه پایگاه فضایی از بخش‌های فنی، فرماندهی و کنترل، سکوی پرتاب، تأسیسات زیرزمینی نگه داری و انتقال سوخت، تجهیزات نقل و انتقال ماهواره‌بر، عملکرد برج خدمات و مونتاژ مراحل به صورت عمودی بوده و بنا بر اطلاعات در سال 1395 به انجام رسیده است.

پس از آن، ماهواره‌بر سیمرغ تا سال 1398 هر سال یک پرتاب را تجربه کرد. هرچند این پرتاب‌ها نیز باید در زمره پرتاب‌های تحقیقاتی برای کسب اطمینان از ماهواره‌بر و بدون محموله انجام می‌شد اما در پرتاب مرداد 1396 ماهواره «طلوع»، در دی 1397 ماهواره «پیام امیرکبیر» و در بهمن 1398 ماهواره «ظفر-1 علم و صنعت» همراه «سیمرغ» به فضا فرستاده شدند اما هرسه پرتاب ناموفق بود.

این سه پرتاب انعکاس رسانه ای نیز پیدا کردند و و تصاویر و فیلم‌های آنها به صورت عمومی منتشر شد. البته ناگفته نماد روند پیشرفت در هر سه پرتاب مشهود بود.

در پرتاب سال 1396 به دلایل نامعلومی این ماهواره‌بر به سرعت پس از اوج‌گیری دچار انحراف زاویه‌ای شد که با توجه به مدار عملیاتی مدنظر برای این ماهواره‌بر، بسیار دیرتر و حتی دیرتر از ماهواره‌بر «سفیر-1» باید رخ می داد.

نکته دیگر، خروج دود نارنجی رنگ از بدنه این ماهواره‌بر بود که بنا بر اظهارات برخی کارشناسان هر چند از مجرای طراحی شده برای آن صورت گرفته بود اما در شرایط عادی این دود نباید از ابتدای لحظه پرتاب از ماهواره‌بر خارج می‌شد و این امر نشان دهنده نقصی در عملکرد مجموعه ماهواره‌بر بود.

نکته مهم، قرار دادن ماهواره حدود 80 کیلوگرمی «طلوع-1» در این ماهواره‌بر در پرتاب مرداد 96 بود؛ امری که تصویر منتشر شده در اینستاگرام ریاست جمهوری آن را تصریح می‌کرد. در نتیجه با قرار دادن ماهواره واقعی «طلوع-1» در یک پرتاب آزمایشی، عملاً ماهواره و تمام هزینه‌های صرف شده برای آن نیز از بین رفت.

پرتاب سیمرغ در تابستان 1396

پرتاب بعدی «سیمرغ» در دی 1397 با مأموریت تزریق ماهواره حدوداً 100 کیلوگرمی «پیام» (آت ست سابق) ساخت دانشگاه امیرکبیر در مدار بود. طبق گفته وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، ماهواره‌بر در چند ثانیه پایانی عملکرد خود موفق به رساندن ماهواره به سرعت کافی نشد و ماهواره نیز پس از چند ساعت به دلیل نداشتن سرعت کافی دچار افت ارتفاع شده و در اقیانوس سقوط کرد.

طبق اطلاعات موجود، «سیمرغ» در این پرتاب به سرعت 6200 متر بر ثانیه رسیده است که تا سرعت حدود 7500 متر بر ثانیه مورد نیاز فاصله داشت. ماهواره‌بر «سیمرغ» برای تزریق محموله خود در مدار 500 کیلومتری در مجموع باید نزدیک به 490 ثانیه پرواز کند. هزینه هر پرتاب آن نیز 3.5 میلیون دلار اعلام شده است.

ماهواره‌بر سیمرغ در سوله مونتاژ در پایگاه امام خمینی(ره)

آماده کردن ماهواره‌بر سیمرغ در سایت پرتاب

مونتاژ عمودی مراحل ماهواره‌بر سیمرغ

پرتاب «ظفر» با «سیمرغ» در ساعات ابتدایی شب در 20 بهمن 1398 صورت گرفت و به گفته مسئولین، 30 تیم مختلف در پایگاه امام خمینی(ره) برای آماده‌سازی ماهواره، ماهواره‌بر و تجهیزات پرتاب فعالیت کردند.

در مأموریت پرتاب ماهواره «ظفر» توسط ماهواره‌بر «سیمرغ» همه فرآیندهای پرتاب فضایی از قبیل مونتاژ مراحل ماهواره‌بر و ماهواره، آزمایش‌های پیش پرتاب، تزریق سوخت و پیش فشارگذاری به طور کامل و موفق به انجام رسید. فرآیند پرتاب و روشن شدن موتورهای مرحله یک ماهواره‌بر، رسیدن به ارتفاع مرز جو رقیق، جدایش مراحل و شروع به کار موتور مرحله 2 به درستی انجام شد ولی در حدود 12 ثانیه به انتهای مسیر، ماهواره‌بر به علت اشکالی در موتور خود، باز هم به سرعتِ مورد نیاز جهت تزریق ماهواره در مدار مورد نظر نرسید.

در پرتاب فوق، با وجود عدم موفقیت کامل در تزریق ماهواره «ظفر»، دستاوردهای مختلفی حاصل شد که شامل رسیدن به ارتفاع بیش از 500 کیلومتری، رسیدن به سرعت 6533 متر بر ثانیه، ارسال کامل اطلاعات از ماهواره‌بر و ماهواره از جمله آنها بود. ماهواره «ظفر» نیز از لحظه بلند شدن تا نزدیک به 7 دقیقه پس از جدا شدن از «سیمرغ»، داده‌های خود را به ایستگاه های زمینی ارسال کرد.

پرتاب «ظفر»، سومین پرتاب تحقیقاتی ماهواره‌بر «سیمرغ» محسوب می‌شد. در پرتاب اول در تابستان 96 این ماهواره‌بر تنها 120 ثانیه عمل کرد. در پرتاب دوم در دی 97 «سیمرغ» 450 ثانیه از مأموریت خود را به درستی انجام داده و در 40 ثانیه پایانی دچار مشکل شد. اما در پرتاب «ظفر»، ماهواره‌بر «سیمرغ» به مدت 475 ثانیه که شامل 102 ثانیه عملکرد مرحله اول و بقیه عملکرد مرحله دوم بود، به طور صحیح عمل کرد و در 15 ثانیه پایانی مشکل در موتور مرحله دوم سبب ناموفق شدن عملیات تزریق ماهواره شد.

صرفاً با احتساب این زمان‌ها نسبت به مدت 490 ثانیه طول زمان لازم عملکرد، «سیمرغ» در پرتاب اول 25%، در پرتاب دوم 92 درصد و در پرتاب سوم 97 درصد عملکرد صحیح داشت.

به گفته مسئولین، با داده‌های ارسالی از «سیمرغ»، علت ایجاد اشکال مشخص شده است. باید پذیرفت که در عرصه فضایی و بدون همکاری بین المللی، برخی داده‌های مورد نیاز برای طراحی صحیح تنها از طریق آزمایش بدست می‌آید که برخی از این آزمایش‌ها نیز تنها در محیط عملیاتی واقعی قابل اجرا هستند ویا در سطح زمین نیاز به هزینه‌های بسیار هنگفتی برای ایجاد بستر آزمایش دارند. به عنوان مثال آزمایش کارکرد زیرسامانه‌ها خصوصاً موتورها در خلأ کامل در ارتفاعات 500 کیلومتری روی زمین هزینه‌ای معادل چند ده برابر پرتاب ماهواره‌بر دارد.

ماهواره‌بر سیمرغ در داخل برج خدمات کنار سکوی پرتاب

در اواخر سال 1398 و پس از پرتاب ناموفق ماهواره «ظفر-1» توسط ماهواره‌بر «سیمرغ» از گفته‌های مسئولین این طور به نظر می‌رسید که برای سال 1399 باید شاهد 2 یا 3 پرتاب ماهواره‌بر «سیمرغ» باشیم، اگر نظرات سیاسی مجدداً دامنگیر برنامه فضایی نمی‌شد.

توئیت وزیر ارتباطات پیش از پرتاب «ظفر» در سال 1398 مبنی بر «زمان بندی نهایی پرتاب 5 ماهواره دیگر» نشان می‌دهد که از بعد فنی مشکلی وجود نداشته اما راه افتادن مجدد مذاکرات هسته‌ای و چاشنی مشکلات بودجه‌ای احتمالی سبب شد تا تنها اتفاق برنامه فضایی کشور در عرصه ماهواره‌بر، پرتاب آزمایشی و البته موفق ماهواره‌بر «ذوالجناح» باشد.

«ذوالجناح» ماهواره‌بری سه مرحله‌ای با دو مرحله اول سوخت جامد و مرحله سوم سوخت مایع است که در بهمن 1399 با موفقیت آزمایش پرتاب خود را پشت سر گذاشت. این ماهواره‌بر توان حمل محموله 220 کیلوگرمی را به مدار 500 کیلومتری دارد.

به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، دو پرتاب آزمایشی دیگر برای تثبیت ماهواره‌بر «ذوالجناح» مورد نیاز است. در همان ایام تسنیم در گزارش مستقلی به معرفی این ماهواره‌بر پرداخت.

ماهواره‌بر ذوالجناح

در سال 1399 ماهواره «پارس-1» به عنوان حرفه‌ای‌ترین و سنگین‌ترین ماهواره ساخت داخل تکمیل و به سازمان فضایی تحویل داده شد و ماهواره «ناهید-2» نیز بخش اعظم فرایند توسعه خود را پشت سر گذاشت. بلوک انتقال مداری «سامان-1» که برای تغییر ارتفاع مداری ماهواره‌های حرفه‌ای در آینده مورد نیاز است و باید پیش از اجرای مأموریت‌های اصلی، چندین آزمایش را پشت سر بگذارد هم در سال 1399 آماده تحویل شد. در تیر ماه 1400 خبر آزمایش زیرمداری «سامان-1» اعلام شد اما جزئیات بیشتری از آن مشخص نشده است.

بلوک انتقال مداری سامان-1

* چه قرار است بشود؟

ایجاد تغییرات در مسیر یک برنامه و نقشه راه، امری پذیرفته شده است اما تأخیرها خصوصاً از جنس بی توجهی و بی تدبیری پذیرفتنی نیست. بر اساس گفته‌های مسئولان به نظر می‌رسد که تغییرات مختلفی در نقشه راه ماهواره‌برهای سوخت مایع صورت پذیرفته است. دیگر نامی از «سپهر» و «ققنوس» نیست و ماهواره‌بر بعد از «سیمرغ» که قرار است توان حمل محموله چند صد کیلوگرمی به مدار 1000 کیلومتری را داشته باشد با نام «سریر» معرفی می‌شود.

«سریر» ماهواره‌بری سه مرحله‌ای است که مرحله اول آن مشابه مرحله اول «سیمرغ» بوده ولی دو مرحله دوم و سوم آن طراحی کاملاً جدیدی دارد. در ادامه برنامه فضایی کشور، قرار است این ماهواره‌بر به عنوان گونه توسعه یافته از «سیمرغ» به مراحل آزمایش برسد.

«سیمرغ» دارای ارتفاع 26 متر، قطر مرحله اول 2.4 و مرحله دوم 1.5 متر و جرم کلی 80 تا 85 تن است. در ماهواره‌بر «سریر»، ارتفاع به 35 متر افزایش یافته و قطر بدنه نیز تا انتها، 2.4 متر حفظ شده است. این امر علاوه بر ایجاد امکان به کارگیری موتورهای پرقدرت تر در مراحل بالایی «سریر»، امکان نصب مخازن سوخت و اکسید کننده بزرگتر را نیز فراهم می‌کند.

مقایسه ابعاد ماهواره‌برهای سفیر-1 و سیمرغ و سریر

«سریر» از همان پایگاه امام خمینی(ره) و همان برج متحرک استفاده می‌کند و به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، این ماهواره‌بر توان حمل محموله‌های تا یک تن به مدار تا یک هزار کیلومتری را دارد و می‌تواند یک ماهواره سبک را در مدار GSO یا 36000 کیلومتر با زاویه میل غیر صفر هم قرار دهد. همچنین رسیدن به GTO طبق برنامه فضایی کشور در آینده نزدیک صورت خواهد پذیرفت که ماهواره‌بر «سریر» نقش مهمی در این هدف بازی خواهد کرد. در گفته‌های برخی مسئولین اخباری از برنامه ورود «سریر» به مراحل آزمایش در نیمه اول سال 1400 وجود داشت.

پیش از به نتیجه رسیدن «سریر»، تغییرات نامعلوم دیگری نیز در انتظار ماهواره‌بر «سیمرغ» است که به عنوان یک محصول میانی در مسیر توسعه قرار دارد. هزینه‌های پرتاب ماهواره به طور معمول در دنیا بر حسب دلار بر هر کیلوگرم محاسبه می شود. هم اکنون این رقم برای «سیمرغ» حدود 15000 دلار اعلام شده اما به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، قرار است در آینده نزدیک این رقم برای «سیمرغ» به 10000 دلار بر هر کیلوگرم کاهش یابد.

ماهواره‌بر «سیمرغ» هم اکنون امکان حمل محموله 250 کیلوگرمی (به گفته برخی منابع 350 کیلوگرم) را به مدار 500 کیلومتری دارد. در طراحی این ماهواره‌بر امکان پرتاب همزمان چند ماهواره نیز دیده شده است. در واقع مأموریت دیگر «سیمرغ» که برای اولین بار در برنامه فضایی ایران قرار است انجام شود و نقش بسیار مهمی نیز در توسعه هرچه سریع‌تر صنعت فضایی کشور دارد، آزمایش حمل و پرتاب و تزریق سه ماهواره در یک پرواز است.

در سال 1398 گفته شده بود قرار است دو ماهواره کوچک مکعبی به همراه یک ماهواره اصلی در سال 1399 یا 1400 با ماهواره‌بر «سیمرغ» در مدار قرار داده شود که فعلاً تا اواسط تیر 1400 محقق نشده است.

در صورت تحقق این مأموریت، این کار راه را برای قراردهی همزمان ماهواره‌های کاربردی با مأموریت‌های مختلف یا منظومه ماهواره‌ای در آینده باز می‌کند؛ گامی که برای توسعه هرچه بیشتر صنعت فضایی کشور در قالب پرتاب همزمان چند ماهواره به مدار بسیار لازم است.

در ماهواره‌بر «سریر»، فعلاً امکان پرتاب همزمان تا 5 ماهواره پیش بینی شده است. این امر به واسطه مساحت بیشتر مرحله بالایی «سریر» ممکن می‌شود.

یکی دیگر از مأموریت‌های «سیمرغ»، حمل ماهواره به همراه بلوک انتقال مداری است. در واقع هدف از این کار، آزمایش بلوک انتقال مداری است که وظیفه انتقال ماهواره را پس از تزریق و پایدار شدن در مداری خاص به مداری جدید بر عهده دارد. احتمال داده می‌شد که این مأموریت در سال 1399 یا 1400 به انجام خواهد رسید اما فعلاً خبری از آن منتشر نشده است.

به گفته سخنگوی فضایی وزارت دفاع، در مسیر توسعه ماهواره‌برهای سوخت مایع، هم موتورهای فعلی ارتقاء می‌یابد و هم موتورهایی با قابلیت خاموش و روشن شدن مکرر برای مراحل فوقانی ماهواره‌بر و هم بلوک‌های انتقال مداری و موتورهای سرمازا توسعه داده می‌شود که پیشرفته‌ترین فناوری در حوزه سوخت مایع موتورهای سرمازا هستند.

موتورهای سرمازا هم در تناژهای بالا تحت عنوان موتور «بهمن» برای مراحل اول ماهواره‌بر در داخل وزارت دفاع در دست توسعه است و متخصصان برای مراحل بالا هم به دنبال توسعه یک موتور سرمازا مقیاس کوچک هستند که با مجموعه های دانش بنیان با حمایت بنیاد برکت در حال پیگیری است.

در ادامه توسعه ماهواره‌برهای سوخت مایع مورد نیاز پس از «سریر»، از ماهواره‌بر «سروش-1» با قطر حدود 4 متر نام برده شده است که توان ارسال محموله به مدار ژئو را دارد. «سروش-1» برای مدار زمین آهنگ و تناژهای بالاتر که حدود 15 تن تا مدار 200 کیلومتری است و برای پرتاب تعداد زیادی ماهواره در مدارهای پائین هم استفاده می شود.

«سروش-1» ماهواره‌بری با سوخت مایع معمولی است که مشابه همین فناوری در حال استفاده در ماهواره‌برهای فعلی است اما «سروش-2» با پیشرانش سرمازا در دست مطالعه و طراحی است. با به نتیجه رسیدن «سروش-1 و 2» جمهوری اسلامی ایران عملاً به نقطه بدون محدودیت در عرصه پرتابگرهای فضایی می‌رسد که امکان رفع تمام نیازهای خود و مشتریان خارجی را در صورت اثبات کیفیت و قابلیت اطمینان خواهد داشت.

ماکتی از ماهواره‌بر سروش که پیکربندی کلی آن را نشان می دهد

در مسیر ماهواره‌برهای سوخت جامد، برنامه‌های ارتقاء برای «ذوالجناح» هم وجود دارد. قرار است نمونه‌های قوی‌تر «ذوالجناح» با افزایش میزان رانش پیشران سوخت جامد آن از حدود 74 تن فعلی به 100 تن آماده شوند که به طور دقیق‌تر باید گفت با ارتقاء ضربه ویژه موتور همراه خواهد بود.

همچنین استفاده از بدنه‌های سبک‌تر و احتمالا از مواد غیرفلزی نیز در دستور کار است که به افزایش قابل توجه محموله قابل حمل منجر می‌شود. استفاده از نازل‌های متحرک که سبب حذف اتلاف انرژی جنبشی گازهای خروجی از پیشران در اثر برخورد با بالک‌های نصب شده در دهانه نازل در روش فعلی کنترل بردار رانش می‌شود مانند موتور «سلمان» در ماهواره‌بر «قاصد-1» سپاه نیز از دیگر ویژگی‌های نمونه‌های بعدی خانواده ماهواره‌برهای «ذوالجناح» است که همه موارد گفته شده سبب بهبود محموله قابل حمل با آن می‌شود.

با عملیاتی شدن «سریر»، «سیمرغ» از خدمت کنار گذاشته می‌شود. در مدار لئو تا یک تن با «سریر» و محموله‌های سبک‌تر با «ذوالجناح» پرتاب می‌شود تا در نهایت با آماده شدن پایگاه پرتاب در جنوب کشور، ماهواره‌برهای «سروش-1 و 2» وارد فازهای آزمایش و عملیات شوند.

همانطور که پیشتر اشاره شد، برنامه ارسال ماهواره مخابراتی به مدار ژئو که در حدود 10 سال پیش برای سال 1404 برنامه‌ریزی شده بود، امروز به 1407 موکول شده؛ امری که با وضعیت مدیریت و اهتمام دولت یازدهم و دوازدهم بر برنامه فضایی، کمی خوشبینانه به نظر می‌رسد اما در صورت بازگشت برنامه فضایی به سطح کافی از توجه و رسیدگی و مطالبه عمومی، می‌تواند محقق شود.

* چه باید بشود؟

شاید بتوان به صورت منصفانه، پیوند خوردن برنامه فضایی کشور به عنوان یک نیاز بسیار مهم و کاهنده بسیاری از هزینه‌ها و فراهم کننده خدمات بسیار مهم برای بخش‌های کشاورزی و منابع طبیعی و مخابرات و ارتباطات به مباحث سیاسی را چه در دولت‌های نهم و دهم و چه در دولت‌های یازدهم و دوازدهم مهمترین عامل ضربه خوردن آن دانست. چه مطرح کردن دستاوردهای فضایی به عنوان اهرم امتیازگیری از قدرت‌های بزرگ و چه نگاه به آن به عنوان یک عامل اعتمادزدا و زمین‌گیر کردن آن برای جلب اعتماد غرب و پائین کشیدن ماهواره‌بر از روی سکو با تشر طرف‌های خارجی توسط هر دولتی مذموم و اشتباه است.

امید می‌رود که در اولین مرحله، پیوند زدن برنامه فضایی با مباحث سیاست خارجی کشور و اجازه تعیین تکلیف برای آن توسط دیپلمات‌ها و سیاسیون برای همیشه پایان بپذیرد و این برنامه صاحب یک زمان‌بندی مدون با اعلام عمومی شود که توسط ناظران داخلی یعنی نمایندگان مجلس و نخبگان قابل پیگیری باشد. الزام مسئولان فضایی به ارائه نتایج فعالیت‌ها گام مهمی در جهت زدودن ابهام از چهره این صنعت و اثبات ادعای غیرنظامی بودن آن است.

تخصیص بودجه کافی با نگاه دقیق به هزینه‌های خدمات فضایی که همچنان در این شرایط اقتصادی نامطلوب در حال صرف شدن است گام مهم دیگر برای بازگشت برنامه فضایی کشور به مسیر توسعه مورد نیاز خود است. نپرداختن بیش از حد به برنامه ارسال انسان به فضا که از مصادیق تام وجه سیاسی و تبلیغاتی برنامه فضایی است در شرایطی که کشور حتی یک ماهواره کاربردی در فضا ندارد از اقدامات مهم دیگر برای جان دوباره بخشیدن به برنامه فضایی کاربردی کشور است.

همچنین یکپارچه شدن مجدد سازمان فضایی کشور و ارتقاء به بالاترین سطح مدیریتی ممکن به عنوان نهاد برنامه ریز، هماهنگ کننده و ناظر بر فعالیت‌های فضایی با رویکرد تقویت شرکت‌های دانش بنیان در عرصه ساخت ماهواره به جای سپردن ساخت به دانشگاه‌ها و در عوض هدایت نیازهای سطح بالای دانشی و برخی نیازهای فناوری به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و به طور کلی تقسیم دقیق و هوشمندانه نیازمندی‌ها و پروژه‌ها بین بازیگران عرصه دانش و فناوری فضایی از اقداماتی است که حیاتی بوده ولی با وضعیت فعلی چند پارگی سازمان‌های دارای مأموریت فضایی در کشور دست یافتنی نیست.

پرتاب ماهواره‌بر سیمرغ در دی 1397

در بخش متولی پرتاب‌ها، تثبیت قابلیت اطمینان ماهواره‌برها در محدوده بالای 90 درصد، تثبیت سرعت ساخت و آزمایش و آماده عملیات کردن آنها، توسعه سریع پایگاه‌های پرتاب لازم خصوصاً در جنوب کشور و در نهایت رساندن هزینه ارسال ماهواره به کمترین حد ممکن از گام‌های مهم در توسعه برنامه فضایی کشور چه برای رفع نیاز بومی و چه برای ایجاد بازار یا کسب بخشی از بازار جهانی ارسال محموله به فضا در آینده است که امید می‌رود با حمایت منطقی مجموعه تصمیم‌گیران کشور به ثمر برسد.

به عنوان مثال عینی که لزوم افزایش شتاب حرکت در برنامه فضایی کشور را روشن می‌سازد، باید به خاطر داشت که تمام ماهواره‌های کاربردی کشور مانند ایران «باس-150» که ماهواره‌ای با توان ارائه تصاویر با تفکیک 1.5 متر است معطل آماده شدن نمونه‌های بعدی «سیمرغ» هستند حتی نه خود «سیمرغ». این در حالیست که ماهواره‌بر سیمرغ تا کنون چهار پرتاب را تجربه کرده است که برای رسیدن به ضریب اطمینان معمول ماهواره‌برهای کاربردی، کافی نیست.

نیاز به تعداد کافی از پرتاب‌های تحقیقاتی برای روشن شدن مجهولات در برنامه فضایی کشور، امروز و با نتایج عملکرد چند سال اخیر ماهواره‌برهای «سفیر-1» و «سیمرغ» بیش از پیش احساس شده است؛ مجهولاتی که دانشی برای طراحی دقیق آن و آزمایشگاهی روی زمین برای سنجش طراحی انجام شده برای آن در دسترس نیست یا با هزینه‌هایی بسیار بیشتر از خود پرتاب‌های تحقیقاتی قابل دسترس است.

اطلاعات رفتار ماهواره‌بر و ماهواره در تمام مراحل این پرتاب‌ها ثبت شده و تبدیل به داده‌های علمی می‌شوند. داده‌های حاصل از این پرتاب‌های تحقیقاتی در بخش‌های موتور و سوخت، سازه و بدنه، مکانیزم‌های مهار و تزریق ماهواره و هدایت و کنترل مورد تحلیل قرار گرفته و در اصلاح طراحی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

همچنین لازم است با توجه به مشکلاتی که در توسعه ماهواره‌برهای سوخت مایع وجود دارد، تکمیل پرتاب‌های آزمایشی ماهواره‌بر سوخت جامد «ذوالجناح» و پرتاب تکی یا چندتایی ماهواره با آن به سرعت انجام شده تا ماهواره‌هایی که در نوبت پرتاب قرار دارند در مدار قرار گرفته و خروجی عملکرد آنها و تجربیات حاصله در طراحی ماهواره‌های اصلی بعدی مورد استفاده قرار بگیرد.

با توجه به عدم دسترسی به نتایج دستاوردهای کشورهای دیگر که ناشی از ارزش بی نظیر فناوری ماهواره‌برها است، باید به صورت بومی مراحل باقی مانده از توسعه ماهواره‌برها طی شود. این امر مستلزم جدا نگه داشتن برنامه فضایی کشور از سلیقه‌های سیاسی و روشن کردن نتایج و دستاوردهای صنعتی و اقتصادی فضا و ضررهای عدم پیگیری این صنعت برای همگان است.

یادمان نرود که این صنعت بنا به تجربه 60 ساله در دنیا، دارای برگشت سرمایه 300 تا 400 درصدی بوده و گردش مالی این صنعت در سال‌های اخیر به 400 میلیارد دلار در دنیا رسیده است. در همین وضعیت فعلی نیز، خریدهای مورد نیاز دستگاه‌های مختلف، با ارقام قابل توجه دلاری، از منابع خارجی صورت می‌گیرد و در عین حال، بابت خدمات پخش تصاویر صدا و سیما نیز هزینه‌های متنابهی بر دوش کشور خواهد بود. از این رو کافیست دولت در وهله اول علاوه بر بودجه تخصیصی سالانه، هر میزان صرفه جویی را ناشی از خروجی کاربردی صنعت فضایی در هر مرحله که محقق شد، در بودجه سال بعد به این صنعت تخصیص دهد و قطعاً خدمات تصویری و ارتباطاتی که در آینده (با ترسیم روند صحیح) به دست می‌آید در کشورهای دوست و نیازمند این خدمات، طرفداران بسیاری خواهد داشت که درآمد قابل توجهی را به ارمغان می‌آورد.

امروز که 5 سال از مدت زمان باقی مانده تا افق 1404 نسبت به زمانی که برنامه فضایی ایران پیشرفت 10 درصدی داشته، سپری شده باید دید دولت بالأخره تصمیمی برای احیای فوری برنامه فضایی کشور که در آستانه رسیدن به خروجی‌های کاربردی بوده و به دنبال آن کاهش هزینه‌های گزافی که کشور برای دریافت خدمات فضایی به کشورهای دیگر می‌پردازد نیز محقق می‌شد دارد؟

انتهای پیام/