دست‌های پر از خالی آمریکا در گراند هتل وین؛ مذاکرات برجام به کدام سو می‌رود؟
آمریکا در شرایطی که ضرورت بازگشت به برجام را احساس می‌کند و از جایگزین بهتری نسبت به بازگشت به نسخه اولیه توافق برخوردار نیست باید به این نتیجه برسد که مسیر نادرست گذشته را کنار گذاشته و به اجرای کامل توافق رو بیاورد.
گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم- دولت آمریکا به ریاست «جو بایدن» با ترکیبی از عملیات رسانه‌ای-روانی و انجام پاره‌ای اقدامات در میدان به دنبال سوق دادن «برجام» به سمت توافقی با تعهدات کمتر برای آمریکا و تعهدات فرابرجامی برای ایران است.
آخرین ارزیابی‌ها از مذاکرات وین
دور ششم مذاکرات وین، 30 خردادماه به پایان رسید. «سید عباس عراقچی» معاون وزیر امور خارجه و رئیس هیأت ایرانی شرکت کننده در مذاکرات وین در آن زمان گفت ملاک ایران در این گفت‌وگوها، رسیدن به یک توافق خوب است. او درباره روند مذاکرات گفت: «به اواخر کار نزدیک شدیم، ولی مسیر باقی‌مانده ساده نخواهد بود.»
از آن زمان به بعد، تلاش‌هایی برای برگزاری دور هفتم انجام شده اما با گذشت زمان و نزدیک شدن به انتقال دولت در ایران، مقرر شد که گفت‌وگوهای جدید در دولت آیت‌الله «ابراهیم رئیسی» به عنوان رئیس‌جمهور جدید ایران برگزار شوند.
بر اساس آنچه از اظهارات، گزارش‌ها و تحلیل‌ها برمی‌آید می‌توان گفت که در حال حاضر موانع موجود در مذاکرات وین به سه موضوع چگونگی رفع تحریمها و راستی‌آزمایی آن، ارائه ضمانت درباره عدم خروج مجدد آمریکا از برجام و تلاش برای الزامات فرابرجامی مربوط می‌شود.
رفع تحریمها
درباره رفع تحریمها، دولت آمریکا کماکان بر این موضع که تمامی تحریم‌های وضع‌شده در دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» رفع نخواهد شد اصرار می‌ورزند. کلیدواژه‌ای که مقام‌های دولت بایدن در توضیح درباره اینکه چه تحریم‌هایی قابل رفع هستند به کار می‌برند «تحریم‌های ناسازگار با برجام» است.
به عنوان مثال، یک دیپلمات آمریکایی روز چهارشنبه در مصاحبه‌ای با پایگاه «دیپلماتیک» تصریح کرد: «پاسخ آسانی وجود دارد، به توافق بازگردید ما آمادگی داریم همه تحریمها را که با توافق ناسازگار هستند برداریم.»
با آنکه متن توافق هسته‌ای دولت‌های کشورهای غربی را به اجتناب از مانع‌تراشی در مسیر تجارت با ایران و تلاش برای جلوگیری از اعمال تحریم‌های جدید ملزم می‌کند واشنگتن اصرار دارد که تحریم‌های اعمال‌شده به بهانه‌های مسائل موشکی، «حقوق بشر» یا «تروریسم» ناسازگار با برجام نیستند و بنابراین نیازی به رفع آنها وجود ندارد.
- تحریم‌هایی که آمریکا حاضر به لغو آنها نیست
طبق اطلاعاتی که پرس‌تی‌وی بعد از اتمام ششمین دور مذاکرات وین منتشر کرد آمریکا حاضر به لغو دستورات اجرایی 12959 و 13599 و 13876 و 13949 رئیس جمهور آمریکا و قوانین کاتسا، ISA و ویزا و قانون میهن پرستی پاتریوت بخش 311 و U Turn دلار نیست.
علاوه بر این، دولت آمریکا هنوز حاضر به لغو تحریم تسلیحاتی و لغو دستور اجرایی ترامپ در این زمینه نشده، این در حالی است که طبق برجام و قطعنامه 2231 تحریم‌های تسلیحاتی ایران سال گذشته برداشته شد؛ اما دولت ترامپ مجددا همان تحریمها را با یک دستور اجرایی باز گرداند.
همچنین آمریکا تاکنون لغو کامل تحریم های نفتی، بانکی، حمل و نقل و ... را به گونه‌ای که نیاز به تمدیدهای دوره‌ای نداشته باشد، نپذیرفته است. آنچه آمریکا مطرح کرده، صرفا تعلیق و توقف موقت 120 روزه و یا 180 روزه تحریم‌های نفتی، بانکی و .. است؛ به گونه‌ای که پس از سپری شدن این دوره زمانی، مجددا ایران برای ادامه فعالیت‌های خود نیازمند اخذ موافقت رئیس جمهور آمریکا خواهد بود.
علاوه بر این، آمریکا هنوز راستی آزمایی واقعی و -نه صوری - از انجام لغو تحریمها را نیز نپذیرفته. واشنگتن همچنین ضمن طرح ایده گام به گام، با لغو یکجای تحریمها مخالفت کرده، ضمن آنکه هنوز درخواست ایران برای تضمین عدم اعمال تحریم و عدم استفاده از مکانیسم بازگشت خود به خود تحریمها موسوم به «اسنپ‌بک» یا «مکانیسم ماشه» را نپذیرفته است.
ضمانت عدم خروج
از جمله دیگر موانع موجود در مذاکرات این است که آمریکا حاضر به ارائه ضمانت‌های لازم درباره تکرار تجربه دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» در خروج از توافق هسته‌ای برجام نیست. به عبارت دیگر، آمریکاییها می‌خواهند امکان یا احتمال خروج را همیشه به عنوان یک اهرم فشار بالای سر ایران حفظ کنند.
منابع مختلف از مدت‌ها پیش، از این مسئله به عنوان یکی از موانع مهم پیشرفت گفت‌وگوها در وین یاد کرده‌اند. اخیراً روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی نوشته بود ایران خواستار آن است که خروج آمریکا از برجام به تأیید سازمان ملل منوط شود.
با این حال یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا روز سوم تیرماه درباره این درخواست ایران گفت: «ضمانتی در کار نیست. این را ما می‌دانیم، ایران هم می‌داند. بهترین تضمین بازگشت به توافق و اجرای متعهدانه آن است.»
«میخائیل اولیانوف»، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین گفته استدلال آمریکا این است که قوانین این کشور اجازه نمیدهد تضمینی درباره عدم خروج از برجام بدهند. او در مصاحبه‌ای چند هفته پیش گفت: «آمریکا می‌گوید قوانینشان به آنها اجازه نمیدهد تا هیچگونه تضمینی (درباره عدم خروج مجدد از برجام) بدهند».
الزامات فرابرجامی
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی چند روز پیش در جریان آخرین دیدارشان با دولت حجت‌الاسلام «حسن روحانی» از یکی از برنامه‌های دولت جو بایدن که آمریکاییها تا به حال به صورت مبهم به آن اشاره می‌کردند پرده برداشتند.
- مواضع غیرشفاف دولت بایدن
مقام‌های دولت بایدن در ماه‌های گذشته در اظهاراتی تفسیرپذیر و غیرشفاف عنوان می‌کردند که دولت بایدن در صورت بازگشت ایران به تعهدات برجام به این توافق هسته‌ای بازخواهد گشت، اما این مسئله را به عنوان مبنا یا سکویی برای مذاکرات بعدی در خصوص برنامه موشکی ایران قرار خواهد داد.
این گزاره، بارها و بارها در اظهارات مقام‌های دولت بایدن تکرار شده؛ به عنوان مثال، «جیک سالیوان»، مشاور امنیت ملی کاخ سفید دی‌ماه 99 در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفت: ««رئیس‌جمهور بایدن گفته که اگر ایران به پایبندی به مفاد توافق برگردد، به نحوی که برنامه هسته‌ای ایران مجدداً مهار شود ما هم برمی‌گردیم اما این مسئله مبنایی برای مذاکرات بعدی خواهد بود.» او در ادامه تأکید کرد که مسئله برنامه موشکی ایران باید یکی از موضوعاتی باشد که بر روی میز مذاکره قرار می‌گیرد.
مقام‌های آمریکایی با آنکه در اظهارات اینچینی به صراحت این مسئله را مطرح می‌کردند که بایدن بازگشت به برجام را به محقق شدن مذاکرات موشکی در ابتدای کار منوط و مشروط نمی‌کند. از اظهارات او و در کل تیم بایدن نمی‌شد به نتیجه روشنی رسید که آیا آنها این موضوع را به «چشم‌انداز محقق شدن مذاکرات موشکی» هم مشروط نمی‌‌کنند؟ طرح این سئوال به شکل دیگر اینطور خواهد بود که اگر تیم بایدن حاضر باشد بدون هیچ توافق در زمینه موشکی و منطقه‌ای به برجام برگردد آیا با علم به اینکه چنین مذاکراتی در آینده اتفاق نخواهد افتاد باز هم به برجام برخواهد گشت یا خیر؟
خبرگزاری تسنیم پیشتر در چندین گزارش و تحلیل (به عنوان مثال اینجا) با استناد به قرائن و شواهد موجود احتمال داده بود که دولت آمریکا حاضر است به برجام برگردد، اما به شرطی که این بازگشت درب ورود به پرونده‌های اختلافات دیگر با ایران را به روی آنها بگشاید.
- ابهام‌زدایی از مواضع بایدن
مقام معظم رهبری در جریان آخرین دیدار با اعضای کابینه حجت‌الاسلام روحانی تأیید کردند که آمریکاییها بازگشت به برجام را به محقق شدن مذاکرات موشکی و منطقه‌ای منوط و مشروط کرده‌اند و خواستار گنجاندن این شرط در متن توافق هستند.
ایشان فرمودند: «آمریکاییها بر سر موضع عنادآمیز خودشان محکم ایستادند و یک قدم جلو نیامدند. روی کاغذ یا در مقام وعده میگویند بله، ما تحریمها را برمیداریم، [امّا] برنداشتند و برنمیدارند هم؛ شرط میگذارند؛ میگویند اگر میخواهید تحریمها برداشته بشود، باید الان در همین توافق یک جمله‌ای را بگنجانید که این جمله به معنای آن باشد که بعداً باید درباره‌ی این موضوعات با شما صحبت کنیم و توافق کنیم؛ اگر چنانچه این جمله را نگنجانید ما الان با همدیگر توافقی نخواهیم داشت. این جمله چیست؟ این جمله یک بهانه‌ای است برای مداخلات بعدی؛ درباره‌ی خود برجام، تمدید برجام، درباره‌ی مسائل گوناگون، درباره‌ی موشک، درباره‌ی منطقه، که اگر شما بعداً گفتید که نه من در این مورد بحث نمیکنم یا مثلاً سیاست کشور اجازه نمیدهد یا مجلس اجازه نمیدهد، خواهند گفت خیلی خب شما نقض کردید، پس هیچ، توافق بی‌توافق.»
«کاظم غریب‌آبادی»، نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در توضیح بیشتر درباره فرمایشات مقام معظم رهبری گفت: «آمریکا و طرف‌های غربی برای پیشبرد تفاهم و نهایی‌کردن آن و همچنین رفع برخی تحریمها، اصرار کردند که بندی در بیانیه‌ی وزرا در خصوص گفت‌وگوهای بیشتر در آینده برای سه موضوع درج شود: اوّل، اقدامات بیشتر در مورد تقویت مؤثر روابط اقتصادی و تجارت بین‌الملل ایران شامل تغییر در سیاست تحریمی آمریکا. دوم، تضمین منافع عدم اشاعه‌ای برجام در درازمدت و سوم، گام‌هایی برای حمایت و تقویت امنیت منطقه‌ای در میان کشورهای منطقه‌ی خلیج فارس شامل کاهش تنش و اقدامات اعتمادساز از طریق گفت‌وگو در منطقه.»
وی اضافه کرد: «جدای اینکه موضوع دوم محلی از اعراب ندارد؛ چون زمان‌بندی‌ها در برجام مشخص است و این موضوع می‌تواند به‌منزله‌ی مبنایی برای طرح تعهدات و زمان‌بندی‌های جدید شود. موضوع سوم نیز کاملاً با اهداف و دستورکار گفت‌وگوها در تعارض آشکار بود، ازاین‌رو، هیئت ایرانی بلافاصله این درخواست را رد کرد.»
غریب‌آبادی تصریح کرد که آمریکاییها همچنان به تفاهم هسته‌ای به‌عنوان «پلی برای ورود به سایر موضوعات غیرمرتبط مانند مسائل منطقه‌ای و موشکی» نگاه می‌کنند. او تأکید کرد: «این سری، حتی فراتر رفتند و اصرار کردند که خواسته‌شان به‌نوعی در متن گنجانده شود. هدفشان این است که از این طریق بلافاصله بعد از هر تفاهمی، سراغ این موضوعات بیایند و آن را جزئی لاینفک از تفاهم هسته‌ای تلقی کنند و زمینه را برای مداخلات خود در این حوزه‌ها فراهم کنند و هر کجا هم که به اهداف خود نرسیدند، ایران را مقصر معرفی‌کرده و زمینه را برای اعمال فشار به بهانه‌های دیگر بر ایران فراهم کنند.»
گزینه‌های جایگزین آمریکا
یکی از مسائلی که می‌تواند بر آینده مذاکرات وین و تصمیم‌گیری‌ها در جریان آن اثر بگذارد گزینه‌ها و طرح‌های جایگزین یا اهرم‌های فشاری است که هر یک از دو طرف در صورت شکست گفت‌وگوها در اختیار دارند.
گزینه‌های جمهوری اسلامی ایران که مشخص است و همان راهبرد مقاومت و کاستن از تعهدات برجامی است که از یک سال بعد از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در پیش گرفته است.
گزینه‌های دولت آمریکا ذیل دو مقوله قابل بررسی‌اند: اول، گزینه‌هایی که آمریکا به جای بازگشت به طرح اولیه برجام در اختیار دارد و دوم، طرح‌های عملی‌ای که در صورت شکست کلی مذاکرات وین آمریکا می‌تواند به آنها برای فشار بر ایران متوسل شود.
جایگزین‌های بازگشت به برجام اولیه
چندی پیش مقام‌های سابق و فعلی آمریکایی و اروپایی در مصاحبه با خبرگزاری رویترز اذعان کردند که آمریکا هیچ گزینه آسان‌تر و عملی‌تری به جای بازگشت به توافق اصلی برجام و مجاب کردن ایران به عقب‌گرد از پیشرفت در برنامه هسته‌ای خود ندارد.
یک مقام ارشد دولت آمریکا در مصاحبه با این خبرگزاری اعتراف کرده بود: «فکر می‌کنم همه گزینه‌های دیگر برای ما بدترند. فکر می‌کنم این گزینه‌ها برای ایران هم بدترند. به همین دلیل است که ما از مدت‌ها پیش گفته‌ایم که بهترین گزینه بازگشت به پایبندی به توافق هسته‌ای است. این تحلیل ما است.»
در میان طرح‌هایی که در حال حاضر آمریکاییها بیشتر روی آن تمرکز دارند و به دنبال حرکت دادن برجام به سمت آن هستند دو طرح بیش از بقیه مد نظر آنهاست: یکی طرح موسوم به «بیشتر در برابر بیشتر» و دیگری طرح «کمتر در برابر کمتر.»
- بیشتر در برابر بیشتر
طرح «بیشتر در برابر بیشتر» بر این گزاره مبتنی است که ایران در ازای برخورداری از تخفیف‌های بیشتر تحریمی، محدودیت‌های بیشتری را به موجب مفاد برجام خودش را بپذیرد. پیشنهاد گنجاندن بندی برای ملزم کردن ایران به گفت‌وگو بر سر موضوعات منطقه‌ای و موشکی در ازای اقدامات بیشتر طرف غربی در مورد تقویت مؤثر روابط اقتصادی و تجارت بین‌الملل با ایران که آمریکاییها در حال حاضر در وین بر آن اصرار می‌ورزند برآمده از چنین رویکردی است.
البته نکته‌ای که در اینجا لازم است به آن اشاره کرد این است که طرح «بیشتر در برابر بیشتر» فقط در ویترینی که آمریکاییها قصد دارند آن را به ایرانی‌ها بفروشند، «بیشتر در برابر بیشتر» است و در واقع، تحمیل تعهدات بیشتر به ایران در ازای تعهدات ظاهری و قابل فرار برای آمریکاییها است.
اوباما هم در انتهای ریاست‌جمهوری خود همین مسئله را دنبال می‌کرد. احتمالاً آنها که برجام را دنبال می‌کردند به‌یاد دارند که دبّۀ مهم آمریکا درباره فایبرکربن و میزان انباشت اورانیوم غنی‌شده در ایران، از همان دوران اوباما آغاز شد. دولت اوباما به‌سرعت به این سمت حرکت می‌کرد که تعهدات ایران را در برجام افزایش دهد و علاوه بر آن، اخذ امتیازات موشکی و منطقه‌ای از ایران را هم به‌جد پیگیری کند، به همین دلیل بود که اوباما رسماً می‌گفت تا وقتی ایران روح برجام (موشکی و منطقه‌ای و...) را عملیاتی نکند، از امتیاز اقتصادی آن بهره‌مند نخواهد شد.
ترامپ هم مشخصاً همین عقیده را داشت، او می‌گفت بندهای غروب (Sunset Clause) در برجام باید اصلاح و محدودیت‌های هسته‌ای ایران دائمی شود و نیز ایران در حوزه موشکی و منطقه‌ای پای میز مذاکره بیاید و این یعنی مؤلفه‌های قدرت ملی خود را واگذار کند.
بایدن رسماً اعلام کرده است که او فشار بر ایران را کنار نخواهد گذاشت، بلکه فشار حداکثری ترامپ را با استراتژی فشار هوشمند دنبال خواهد کرد، در واقع او با ترامپ اختلاف راهبردی ندارد؛ نه درباره برجام و نه در مسئله موشکی و منطقه‌ای، بلکه او می‌گوید «روش ترامپ که خروج رسمی از برجام و تک‌روی بود نتیجه نداده است» و باید از طرق دیگر وارد کار شد.
خبرگزاری رویترز به نقل از مقام‌های آمریکایی اعتراف کرده که رسیدن به چنین توافقی برای آمریکا آسان نیست، زیرا مفاد چنین توافق جدیدی مشخص نیست و از طرف دیگر، مذاکره بر سر آن بسیار زمان‌بر خواهد بود. با در نظر گرفتن اینکه عنصر «زمان» در گفت‌وگوها به نفع ایران است تا طرف غربی (زیرا تأخیر در بازگشت به برجام، باعث افزایش دانش هسته‌ای ایران می‌شود که بازگشت‌ناپذیر است) اتلاف وقت بیشتر به زیان آمریکا خواهد بود تا ایران.
- کمتر در برابر کمتر
گزینه جایگزین دیگر، طرح «کمتر در برابر کمتر» نام دارد و اساس آن بر کاستن از محدودیت‌های ایران در برابر ارائه تخفیف‌های تحریمی کمتر به ایران استوار است. مطابق این طرح آمریکاییها میگویند ایران به هر میزان از کاهش تعهداتش عقب‌نشینی کند به همان میزان آمریکا از تحریم‌های خود به‌ویژه در زمینه فروش نفت و تراکنش بانکی می‌کاهد.
رویترز نوشته این گزینه می‌تواند بدترین حالت را برای جو بایدن ایجاد کند و او در داخل آمریکا بابت دادن امتیازهای اقتصادی به ایران در برابر گرفتن امتیازهای کمتر از این کشور مورد انتقاد قرار خواهد گرفت.
از طرف دیگر چنین طرحی در دولت آقای روحانی هم زمانی به عنوان راهکار مورد بررسی قرار گرفته اما ایران با آن موافقت نکرده است و بعید است که در آینده هم موافقت کند.
جایگزین‌های عدم توافق
یک حالت دیگر که آمریکاییها در مذاکرات وین آن را در نظر دارند گزینه‌هایی است که در صورت عدم توافق می‌توانند به آن متوسل شوند. در چنین سناریویی، تنها گزینه در دسترس آمریکاییها بر اساس آنچه از اظهارات و تحلیل‌ها برمی‌آید، افزایش تحریمها علیه ایران است.
در روزهای گذشته، رسانه‌ها و مقام‌های آمریکایی روشن کرده‌اند که تحریم مبادلات نفتی ایران -چین و افزایش فشار تحریمی بر برنامه موشکی ایران گزینه‌هایی است که دولت بایدن در صورت شکست مذاکرات آنها را مورد بررسی قرار خواهد داد.
با این حال، خود مقام‌های دولت بایدن، بارها به این اعتراف کرده‌اند که نه چیزی بیشتر از «فشار حداکثری» ترامپ در چنته دارند که به فشارها اضافه کنند و نه اینکه اطمینان دارند که ادامه این مسیر، پیروزی‌ای را نصیب آنان خواهد کرد.
همین چند روز پیش، «رابرت مالی»، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران تصریح کرد که سیاست فشار حداکثری علیه ایران «به طرز اسف‌باری» شکست خورده و تنها به پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران منجر شده است.
حتی «رابرت آینهون»، مقام اسبق دولت آمریکا که در حال حاضر جزو تحلیلگران اندیشکده بروکینگز است اظهاراتی گفته که نشان می‌دهد تهدید بایدن به اعمال تحریمها هم ممکن است یک نوع ژست مذاکره‌ای برای تحت فشار قرار دادن دولت رئیسی و نشان دادن جدیت بیشتر از سوی دولت بعدی ایران برای پیشبرد مذاکرات باشد. او درباره گزارش‌ها در خصوص احتمال تحریم مبادلات نفتی ایران-چین گفت: «این ممکن است راهی برای ارسال این سیگنال به رئیسی باشد که اگر ایرانی‌ها برای بازگشت به برجام جدی نباشند، آمریکا گزینه‌های لازم را در اختیار دارد و هزینه‌هایی تحمیل خواهد شد.»