ماجرای کهن‌ترین موقوفه همدان + تصویر و متن وقف‌نامه
گروه استانها – وقف سنت حسنه‌ای است که از عصر زندگی رسول اکرم(ص) به یادگار مانده و استان همدان مفتخر به داشتن موقوفات مهمی در امور دینی، درمانی و علمی است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از همدان، وقف سنت حسنه‌ای است که از صدر اسلام به یادگار مانده و هدف از اجرای آن، تأمین آینده مسلمانان است. در وقف، انسان با گذشت از مال خود ضمن کسب ثواب و پاداش دنیا و آخرت، روح و جان خود را جلا می‌بخشد و دیگران را از داشته‌های خود بهره‌مند می‌کند.
وقف که در قرآن و احادیث نورانی پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) بر آن تأکید بسیار شده از دیرباز در شکل‌های متعدد و متنوع رواج داشته است.
وقف مسجد، چاه آب، مدرسه، قرآن و ادعیه، روضه خوانی، زیارت، اطعام، رسیدگی به نیازمندان و صدها مورد دیگر از مصداق‌های رایج وقف است که البته در استان همدان نیمی از موقوفات به برگزاری مجالس عزا برای حضرت سیدالشهدا(ع) اختصاص دارد.
از مهمترین موقوفات استان همدان می‌توان موقوفه علوی، رضوی، بهاءالملک، سیف‌الدوله و امیرنظام را نام برد که علوی، کهن ترین موقوفه استان به شمار می‌رود.
بر اساس اسناد موجود در اداره کل اوقاف و امور خیریه استان همدان، کهن‌ترین وقف‌نامه همدان در سال 983 ه.ق نوشته‌شده است.
خسرو محمدی، پژوهشگر حوزه وقف در پژوهشی، تاریخچه موقوفه علوی را چنین روایت کرده است: «وقف‌نامه علوی در سال 983 هـ.ق به خواست سلطانعلی الموسوی الحسینی همدانی تهیه و نگارش شده است.
این وقف‌نامه در آخرین سال‌های حکومت شاه تهماسب نوشته شده و رقباتی گسترده با نام‌های «باغ علی»، «باغ دولت‌شاه»، «درب مختاران»، «درب اسد»، «سیجاباد»، «سیستانه» و «سیحونه» در شهر همدان و پیرامون آن را در بر می‌گرفته است.
نیت واقف از وقف زمین‌های مزبور رسیدن منافع آنها به فرزندان خود بوده است. به زبان فقهی و اوقافی این نوع موقوفه را وقف خاص می‌گویند. او هم‌چنین نیت کرده که در صورت قطع نسل، منافع موقوفه صرف حضرت علی(ع) شود.
اما برای این که بدانیم سلطان علی کیست و چطور سر از همدان درآورده باید به تاریخ صدر صفوی برگردیم. سلطان علی بن شیخ صدرالدین موسی سیاه پوش(جد شاهان صفوی) در بیت المقدس به سال 830 هـ.ق درگذشت. آرامگاه او هم در آنجا موسوم به سید علی عجم معروف است؛ خاندان سیاه پوش از احفاد او تا امروز در آذربایجان باقی هستند.
داستان وقف اراضی و املاک به وسیله تیمور در اردبیل، اصفهان و همدان به اولاد خواجه علی مربوط به همین موقوفه است.
به هر حال، داستان وقف مزبور از این قرار است که در نسخه خطی کتاب «صکوک و سجلات تیموری» که نسخ دیگر آن در بعضی از کتابخانه‌ها موسوم به صریح الملک است؛ چنین گفته‌اند که در سال 1011 هـ.ق شاه عباس بهادرخان را به بلخ فرستاد و او در آنجا وقف‌نامه‌ای پیدا کرد که بنا بر آن امیر تیمور گورکان بعضی املاک را بر خاندان صفوی وقف کرده بود.
در این سند صورتی از املاک مزبور منجمله در اصفهان و همدان و طالش و طارم ذکر شده که گوید آنها را به «زر حلال خود خریده و به ذکور اولاد وقف سلطان خواجه علی نموده» است.
نام‌های سران عشایر مختلف امیران متعدد و کدخدایان و رؤسایی که صاحب آن املاک بوده‌اند بر متن سند افزوده شده و ایشان تصدیق کرده‌اند که بی هیچ اجبار و اضطرار با رضایت کامل و در عین هوشیاری این املاک را فروخته‌اند؛ تاریخ معامله هم سال 806 هـ.ق ذکر شده است.
در این سند نوشته‌اند پس از آن که خاقان اعظم این مواضع را از طریق شرعی خرید، تولیت آنها را به اولاد ذکور سید علی منصور بن سید جمال الدین بن سید علی منصور بن جبرائیل الحسینی سپرد؛ اینان بایستی هر سال عواید اوقاف را جمع کنند و به خواجه علی بن شیخ صدرالدین موسی بن سلطان شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی و فرزندانش بدهند.
چنین است وجه نسبت موقوفهی خواجه علی سیاهپوش صفوی(در همدان) به علوی(یعنی فرزندان علی سیاهپوش) که کسروی گوید بعدها او را علی الموسوی الصفوی نوشتند.
مراد از موسوی هم یعنی فرزند صدرالدین موسی این صفی الدین چنان که اسم پسرش را هم جعفر العلوی الصدری نوشتند یعنی فرزند علی چنان که وجه نسبت صفوی هم به همان شیخ صفی است.
در متن وقف نامه اسم واقف امیر سلطان علیا ذکر شده، در توقیع خود را سلطان علی موسوی حسینی یاد کرده است. باید گفت که صورت علیا همانا تداول عهد صفوی با الحاق الف تفخیم به آخر اسامی همچون: امینا، بدیعا، حمیدا، رفیعا، سعیدا، صائبا، ظهیرا، عارفا، کمالا، نصیرا، نعیما، یوسفا و جزء اینهاست.
القاب و صفات مذکور از برای وی، هرچند از مقولهی تعارفات مرسوم باشد، بازنشانگر موقع و مقام مدنی و منزلت اجتماعی اوست، اما نسبت ثانوی موسوی وی در پی حسینی از همان سنخ نسبت موسوی است که گذشت همانا در مورد شاهان صفوی نیز به صورت الحسینی الموسوی مرقوم شده به عبارت دیگر، واقف مذکور از سلاله صفویه بوده است.
امروزه بخشی از این موقوفه پابرجاست و به شکلی اجرای نیت می‌شود، اما درآمدها و هزینه‌های آن به عهدهی اشخاص حقیقی است چرا که موقوفه خاص است و سازمان اوقاف هیچ دخل و تصرفی در امور آن ندارد.»
بخشی از متن وقف‌نامه علوی به شرح زیر است:
تیمنا بذکر والآعلی
هو الواقف علی کل شیء
الحمدلله الواقف علی لضمایر لعالم بالسرار والصلواه والسلم علی شمس سماء لرساله محمد سید لاوایل والاواخر و علی لامام لتمام للخلایق من الغایب والحاضر والهما لطبیب لاطاهر و بعد خلاصه مضمون این کتاب مستطاب شرعیه لمبدء والمآب حاکیست بذکر آنکه اخبار و آمار در باب اوقاف قاف تا با قاف ... محل عبرت است و عبور و سرور انماالدنیا فناء لیس فی الدنیا ثبوت انما الدنیا کتبت بسجه العنکبوت و آخر دینارش نار و آخر درهمش هم و عذاب عذاب و عسرت غیر عُسرت بناعد هدا حضرت سیادت و نقابت پناه افادت و افاضت دستگاه السبح لاعلم لاکمل الافضل قطب ملک الحلم ولتقوی مرکز دایر لعلم والتقوی مرجع الاکابر والاعالی صاحب اسباب المفاخر والمعالی کمالا للسیاده والنعابه والسریعه والافاکه والتقوی والدین.
امیر سلطان علیا ... بصیرت و نظر حقیقت دنیای فانی که در معرض زوال و عرصه انتقال است دید خود را به عین عاطفت سحابی و ملاطفت یزدانی مکحد ساخته نظر به حدیث صریح حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله انداخته که فرمود اذا مات ابن آدم انقطع عمله.»
به گزارش تسنیم، وقف نامه علوی به عنوان میراثی از گذشتگان در موزه وقف استان واقع در طبقه زیرین آستان مقدس امامزاده احمد(ع) و عبدالله(ع) از نوادگان حضرت موسی بن جعفر(ع) نگهداری می‌شود.
در این مکان بیش از هزار قطعه شیء تاریخی و فرش‌ها و قالی‌های نفیس اهدایی به امامزادگان نگهداری می‌شود.سکه‌ها، کتیبه‌های باستانی، تابلوهای نقاشی و نسخه‌های خطی نفیس قرآن و نهج‌البلاغه از دیگر آثاری است که در موزه وقف به نمایش گذاشته شده است.
در بخش از این مکان آثار فلزکاری استاد «محمدباقر ضرابیان»، به چشم می‌خورد که اسباب و ابزار مردمان قدیم همدان را معرفی کرده و وجود ماکت فلزی زیبایی از آرامگاه بوعلی بر زیبایی این مجموعه افزوده است.
انتهای پیام/744/ش