یک راهکار کلیدی برای جبران "ضربه مهلکی که به صنعت فضایی کشور در ۸ سال دولت روحانی" زده شد!

به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ آیت‌الله دکتر "سید ابراهیم رئیسی" رئیس‌جمهور اخیراً با همراهی وزرای ارتباطات، صمت و دفاع از نمایشگاه دستاوردهای صنعت فضایی بازدید کرد؛ پس از این بازدید، نخستین جلسه شورای عالی فضایی در دولت سیزدهم آن هم پس از 10 سال تعطیلی در دوره حسن روحانی، به ریاست دکتر رئیسی برگزار شد.

به همین بهانه میزگردی را با حضور دکتر "فرید آموزگار" متخصص حوزه هوا و فضا و کارمند بازنشسته ناسا و دکتر "حسن رضایی" متخصص هوا و فضا و «محمدحسین ذوالفقار» مدیرعامل شرکت فناور گیتی اوج در تسنیم برگزار کردیم و درباره تاریخچه تشکیل سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی و مشکلات حوزه صنعت فضایی ایران به گفت‌و‌گو نشستیم که مشروح بخش گفت‌و‌گو  با دکتر "حسن رضایی"  را در ادامه از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: قوانین کشور، چشم‌انداز حوزه فضایی را چگونه تعریف کرده است؟

ما در حوزه فضایی کشور دو قانون عمده داریم که نخست"سند نقشه جامع علمی کشور" و دیگری "سند جامع توسعه هوافضای کشور" است؛ در بخش دوم از فصل دوم نقشه جامع علمی کشور، هوافضا را به عنوان یکی از اهداف بخش نظام علم و فناوری و جزء اولویت الف فناوری تعریف می‌کند.

براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، چشم‌انداز حوزه هوافضای کشور اینطور ترسیم شده است که در افق 1404، بخش هوافضای جمهوری اسلامی ایران با توسعه علم و فناوری و انتشار آن، قطبی خواهد بود:

1. اقتداربخش و مؤثر در امنیت ملی؛

2. کارا و قابل اتکا در تامین نیازهای راهبردی و جاری جامعه ایرانی و جهان؛

3. متناسب با فرهنگ و ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی؛

4. توانمند در ثروت آفرینی، طراحی، توسعه و تولید محصولات و ارائه خدمات هوافضایی؛

5. الهام‌بخش و افتخارآفرین در گسترش مرزهای دانش و توسعه فناوری هوافضا؛

6. پیشران دیگر حوزه‌های علم، فناوری، صنعت و خدمات؛

7. دانش­‌بنیان و توانمند در به‌­کارگیری آخرین یافته‌­های علمی، پژوهشی و فناوری.

این چشم‌اندازی است که نقشه جامع علمی کشور برای صنعت فضایی کشور در نظر گرفته است! در حوزه عملکرد سازمان نیز سند جامع هوافضای کشور را داریم و بخش هوافضا یکسری تعاریفی دارد. کاربری دفاعی از فضا و کاربری غیردفاعی در فضا را داریم چون سازمان فضایی، کاربری دفاعی مدنظرش نیست بنابراین کاری با آن نداریم.

در فصل ششم بند 6-1 سند جامع توسعه هوافضای کشور، شورای عالی فضایی و چشم‌انداز را تعریف کرده است. در این بند آمده است که شورای عالی فضایی کشور وظیفه سیاست‌گذاری اجرایی، راهبری و نظارت و تصویب برنامه‌های کلان و راهبردهای حوزه فضایی غیردفاعی را برعهده دارد.

سازمان فضایی ایران نیز مدیریت اجرای ماموریت‌ها، برنامه‌ها و مصوبات شورای عالی فضایی را با استفاده حداکثری از توان تمام دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، موسسات و مراکز دانش‌بنیان و متخصصان بر عهده دارد بنابراین شورای عالی فضای یکسری سیاست‌گذاری‌هایی انجام می‌دهد که مجری آن سازمان فضایی ایران است.

در قانون ماموریت‌های محوری سازمان فضایی ایران معرفی شده است که براساس اهداف بیان شده زیر چشم‌انداز فصل دوم سند جامع توسعه هوافضای کشور (که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است) اولویت‌های دستیابی به اهداف که بیانگر ماموریت‌های سازمان فضایی ایران است به شرح ذیل است:

• اقتدارآفرینی
• توسعه اقتصادی جامعه
• توسعه علوم و فناوری در جامعه

"اقتدارآفرینی" به بندهایی از سند نقشه جامع علمی کشور استناد دارد که "اقتداربخش و مؤثر در امنیت ملی" و "کارا و قابل اتکا در تامین نیازهای راهبردی و جاری جامعه ایرانی و جهان"  و "متناسب با فرهنگ و ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی" است.

"توسعه اقتصادی جامعه" به بند "توانمند در ثروت آفرینی، طراحی، توسعه و تولید محصولات و ارائه خدمات هوافضایی" استناد می‌شود.

 "توسعه علوم و فناوری در جامعه" به بند "الهام‌بخش و افتخارآفرین در گسترش مرزهای دانش و توسعه فناوری هوافضا"، "پیشران دیگر حوزه‌های علم، فناوری، صنعت و خدمات" و "دانش­‌بنیان و توانمند در به‌­کارگیری آخرین یافته‌­های علمی، پژوهشی و فناوری" استناد می‌شود.

تسنیم: با این اوصاف آیا جایگاه فعلی "سازمان فضایی ایران" متناسب با وظایفش در اسناد بالادستی است؟!

برای پاسخ به این سؤال باید یک نگاهی به تاریخچه سازمان فضایی و تاسیس سازمان بیاندازیم؛ سازمان فضایی ایران براساس مواد 8 و 9 قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری مصوب سال 1382 تاسیس شده است که این دوبند را بررسی می‌کنیم.

ماده 8 می‌گوید که استفاده صلح‌آمیز از ماورای جو جهت توسعه اقتصادی، فرهنگی، علمی و فناوری کشور، شورای عالی فضایی کشور با ریاست رئیس‌جمهور تشکیل می‌شود. مصوبات بعد از تایید رئیس‌جمهور توسط وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ابلاغ می‌شود و مسئولیت نظارت بر حُسن اجرای آن بر عهده وی است.

در این ماده دامنه کار، توسعه اقتصادی، فرهنگی، علمی و فناوری کشور است و بعد وزارت ارتباطات اجرای آن را بر عهده دارد!! الان وزارت ارتباطات چه کاری به فرهنگ دارد؟! یا چه کاری به اقتصاد دارد؟!

در حال حاضر، جایگاه سازمان فضایی ایران متناسب با وظایفش نیست و رئیس سازمان فضایی باید یکی از معاونان رئیس‌جمهور شود کما اینکه رئیس سازمان انرژی اتمی ایران نیز معاون آن است؛ الان رئیس سازمان فضایی ایران معاون وزیر ارتباطات محسوب می‌شود.

اشکالی که به ماده 8 قانون وظایف اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات وارد است، این است که دامنه‌ فعالیت‌هایی که در ماده 8 تعریف شده، تناسبی با مجری این ماده ندارد و این تناقض وجود دارد.

در ماده 8 وظایف و اختیارات شورای عالی فضایی ایران اینطور تعریف کرده است که یک شورای عالی فضایی تعریف شده است و وظایف و اختیاراتی دارد.

در این ماده است که:

الف- سیاست‌گذاری برای استفاده از فناوری‌های فضایی در بخش‌های امنیتی و استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو، در چارچوب سیاست‌های کلی نظام و رعایت قوانین و مقررات کشور.

ب- سیاست‌گذاری ساخت و پرتاب و استفاده ماهواره‌های ملی تحقیقاتی در چارچوب سیاست‌های کلی نظام و رعایت قوانین و مقررات کشور.
ج- ایجاد هماهنگی لازم میان کلیه دستگاه‌های ذی‌ربط.
د- ارائه پیشنهاد و تدوین برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت مربوط به امور فضایی دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی برای طی مراحل قانونی.
ه- تصویب برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت در بخش فضایی کشور.
و- هدایت و حمایت از فعالیت‌های بخش خصوصی و تعاونی در امر استفاده بهینه از فضا.
ز- ارائه پیشنهاد در خصوص خط‌مشی همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در مسایل فضایی و تعیین مواضع دولت جمهوری اسلامی ایران در مجامع یاد شده به هیأت وزیران جهت طی مراحل قانونی و در چارچوب سیاست‌های کلی نظام

مشکل بند "د" این است که در برنامه بلندمدت و کوتاه‌مدت زمان مشخص نشده است! در بند "و" نیز مشکل آن است که در بخش خصوصی به آن معنا خصوصی نداریم یعنی مکانیزم حضور مردم در بخش فضا، در قالب‌ شرکت‌های تعاونی دیده است.

سؤال اینجاست که آیا معاون وزیر ارتباطات از لحاظ روابط بین‌الملل آنقدر سطحش بالا است که در چنین مجامعی حضور پیدا کند؟

موضوع بعدی، اساسنامه شورای عالی فضایی است که توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با هماهنگی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور تهیه شد و به تصویب هیئت وزیران رسید. حالا اینکه یک جایی مثل وزارت ارتباطات آیا صلاحیت این را دارد که یک اساسنامه‌ای را تصویب و تدوین کند دارد یا خیر، جای سوال و  نقد است!

در ماده 9 می‌گوید که تمامی مراکزی که قبلاً به نحوی در حوزه کار فضایی ارتباط  و فعالیت داشتند باید تجمیع شده و سازمان فضایی شکل بگیرد که پژوهشگاه فضایی و وزارت علوم در آن وجود ندارد. مرکز سنجش از راه دور ایران، اداره کل طرح و مهندسی و نصب و ارتباطات، ماهواره‌های شرکت مخابرات، اداره کل نگهداری ماهواره‌ای شرکت مخابرات ذیل آن تعریف شده‌اند اما جاهای دیگر در این ماده دیده نشده‌اند!

هیئت وزیران در جلسه 1384/03/22 اساسنامه‌ای که وزارت ارتباطات طراحی کرده است را تسریع می‌کند که اواخر روزهای کاری دولت هشتم محسوب می‌شود و به همین خاطر قانون به صورت سریع و شتاب‌زده تدوین و تصویب شده است و برای باگ‌های آن فکری نشده است! در این اساسنامه باید حتماً تجدیدنظر صورت بگیرد.

در تاریخ 1389/04/30 یعنی 5 سال بعد شورای عالی اداری بنابر پیشنهاد معاونت توسعه مدیریت و سرمایه‌گذاری انسانی رئیس‌جمهور گفته است که به منظور ارتقای فعالیت‌های فضایی حضور فعال و منسجم در عرصه رقابت‌های فضایی و تمرکز اختیارات، امکانات و نیروهای متخصص در یک مجموعه واحد تصویب کرد:

1ـ سازمان فضایی ایران از مجموعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتزع و با تمام تعهدات، وظایف، اختیارات، مسئولیت‌ها، منابع مالی و انسانی و امکانات و تجهیزات وابسته به نهاد ریاست جمهوری اداره می‌شود.

2ـ پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی با تمام تعهدات، وظایف، اختیارات، مسئولیت‌ها، منابع انسانی و مالی و امکانات و تجهیزات موجود در "پژوهشگاه هوافضا" ادغام می‌شود و وابسته به سازمان فضایی ایران (موضوع بند1 فوق) اداره خواهد شد.

3ـ معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رییس‌جمهور، مسئول حُسن اجرای این مصوبه بوده و گزارش اجرای آن توسط دبیرخانه شورایی عالی اداری به شورا ارایه خواهد شد.

در واقع زیرمجموعه وزارت ارتباطات بودن به تجربه نشان داد که کاملاً اشتباه است؛ بعد از بر سر کار آمدن دولت حسن روحانی در سال 92، اعلام کردند که فضا به درد هیچکس نمی‌خورد!! و غربی‌ها نیز گفته‌اند که اگر برجام را می‌خواهید موضوع فضایی را تعطیل کنید! حتی دولت روحانی اعلام کرده بود که وقتی مردم به نان محتاج‌اند فضا به چه کارشان می‌آید؟!

تسنیم: نحوه تاسیس سازمان‌های فضایی در کشورهای مختلف چگونه است؟

امروز کشورهای مختلف دنیا براساس اینکه قابلیت‌های کشورها در حوزه فضا چیست، آیا فقط راهبری ماهواره‌ها را دارند یا قابلیت پرتاب ماهواره‌ها را نیز دارند، آیا پرتاب انسان به فضا را دارند، سازمان فضایی خود را تشکیل داده‌اند و براساس آن نیز نوع ماموریت‌های خود را تعیین کردند که سه ماموریت قابل تعریف است که اقتدارآفرینی، بحث‌های توسعه اقتصادی و توسعه علم و فناوری است.

مثال اقتدارآفرینی، ناسای آمریکا است؛ در بحث‌های توسعه اقتصادی مربوط به سازمان‌های فضایی چین و روسیه است و توسعه علم و فناوری نیز می‌توان کشور ژاپن را مثال زد.

در ایران چون هم قابلیت پرتاب ماهواره و هم قابلیت ساخت ماهواره وجود دارد و علاوه بر آن از نوع ماموریت‌هایی که تعریف شده است نتیجه گرفتیم که جایگاه سازمان فضایی ایران در معاونت ریاست جمهوری و زیرمجموعه ریاست جمهوری است.

سازمان فضایی براساس سند جامع توسعه هوافضای کشور، مسئولیت مدیریت اجرای برنامه‌ها و ماموریت‌های مصوب شورای عالی فضایی را برعهده دارد.

تسنیم: چالش‌های فضایی کشور در چه حوزه‌هایی است؟

ما در چهار حوزه دچار چالش هستیم و با مسئله روبه‌رو هستیم؛ اولی در حوزه سیاست‌گذاری، دوم در قانون تاسیس سازمان فضایی ایران، سوم تامین منابع مالی و چهارم موارد حمایتی در زمینه قانون‌گذاری است.

در حوزه سیاست‌گذاری، سرفصل‌ها اقتدارآفرینی و تاثیرگذاری دستاوردهای فضایی در حوزه امنیت ملی است؛ براساس سند توسعه جامع هوافضای کشور اولویت‌ نخست برنامه‌های فضایی، اقتداربخشی و رفع نیازهای راهبردی کشور است.

جامعه اسلامی و جمهوریت یک چیزی به نام "موجودیت" دارد و نباید نابود شوند و برای موجودیت نیاز به امنیت دارد و امنیت نیز از اقتدار حاصل می‌شود یعنی اگر جامعه ایرانی اقتدار نداشته باشد، امنیت نخواهد نداشت و در صورت نداشتن امنیت، موجودیت آن به خطر می‌افتد! بنابراین یکی از کارکردهای بحث فضا برای جامعه ایرانی و نظام جمهوری اسلامی حفظ موجودیت است که در بقیه جاهای دنیا نیز همین است.

باید سیاست‌هایی که در شورای عالی فضایی گذاشته می‌شود با هماهنگی و اولویت‌های سیاست‌های شورای عالی امنیت ملی هم‌راستا باشد؛ راه‌حل پیشنهادی برای محقق شدن این امر نیز آن است که سند سیاست‌گذاری فضایی کشور را بازنگری کنیم و رئیس سازمان فضایی، عضو شورای عالی امنیت ملی شود؛ رئیس سازمان فضایی در هیئت دولت و شورای عالی امنیت ملی حضور داشته و ایفای نقش کند. قانون سند توسعه جامع هوافضای کشور به ما این اجازه را خواهد داد.

مسئله دوم برای سازمان فضایی، قانون تاسیس سازمان فضایی ایران است؛ سازمان فضایی ایران در قبال برنامه‌های فضایی کشور باید پاسخگویی بین‌المللی داشته باشد. مسئله مهم، قوانین بین‌المللی در حوزه فضا است که براساس قوانین بین‌المللی که در حوزه فضا تصویب می‌شود دولت‌ها باید در مقابل تمامی برنامه‌های فضایی چه در بخش دفاعی و چه در بخش غیردفاعی به جامعه بین‌الملل پاسخگو باشند.

در واقع دستگاهی که در کشور متولی این امر است باید از جایگاه مطلوبی برخوردار شود و این پاسخگویی به دلیل مسائلی از جمله تداخل فرکانسی، موضوع زباله‌های فضایی، استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو و ... است.

آن کسی که قرار است متولی امر فضا در کشور باشد، باید توانمندی پاسخگویی را داشته باشد؛ راهکار این مسائل آن است که تاسیس سازمان فضایی ایران به مجلس شورای اسلامی برود و در آنجا سطوح اختیارات و جایگاه سازمان فضایی را در ساختارهای حکومتی تغییر بدهیم و مجلس باید یکسری آیین‌نامه‌های معاملاتی خاص خود سازمان فضایی تعریف کند که آن هم مستند به سند توسعه جامع هوافضای کشور است.

چالش بعدی، موضوع تامین منابع مالی است؛ باید در مدیریت بودجه‌ فعالیت‌های فضایی، تمرکزی را ایجاد کرد. حوزه فناوری در برنامه‌های فضایی بسیار گسترده است و شامل برق، مخابرات، شیمی، مدیریت، جامعه‌شناسی، اقلیم و ... است. این گستردگی به صورت بالقوه این بستر را فراهم می‌کند تا زمینه‌های بسیاری در ارتباط با برنامه‌های فضایی فعال شوند به طور مثال دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در این جریان فعال خواهند شد و بودجه‌ها علی‌رغم محدودیتی که دارند به سمت این مسائل سرریز می‌شوند.

پس ضرورت دارد که مدیریت متمرکزی درباره بودجه‌ها اتفاق افتد و نقشه راهی تعریف شود که براساس این نقشه راه، بودجه‌ها هزینه شود در غیر‌اینصورت برنامه‌های فضایی به ثمر نخواهد نشست؛ راهکار این است که مدیریت متمرکز تمامی برنامه‌ها و پروژه‌های فضایی کشور اتفاق بیافتد و بعد از آن یک مرجعی در ساختار دولت جهت تخصیص بودجه دولت به فعالیت‌های فضایی شکل بگیرد و بودجه فضایی کشور به جهت ارتباطات بین‌المللی نیز هم بودجه‌های ریالی و هم ارزی تخصیص پیدا کند که در این وسط بانک مرکزی نیز باید نقش ایفا کند.