بررسی تجربه جهانی در کنترل نوسان قیمت‌ها و انواع دامنه نوسان

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در گزارشی ساز و کار کنترل نوسان قیمت در بورس ها و انواع دامنه نوسان را بررسی و پیشنهادات آیسکو برای مدیریت نوسانات شدید قیمتی را اعلام کرد.

براین اساس، نوسان ناگهانی و شدید قیمت در بازارهای مالی می‌تواند به بی‌ثباتی بازار منجر شود. این مسئله همواره از دغدغه های نهاد ناظر بورس و فعالان بازار سرمایه بود. به دلیل اهمیت بالای این موضوع به ویژه در شرایط نامتعارف بازار، نهادهای بین المللی مختلف اقدام به بررسی انواع ساز و کارهای کنترل نوسان های قیمتی در بورس های اوراق بهادار کردند.

در این گزارش به جزئیات طرح های مورد استفاده برای کنترل نوسان در بورس های اوراق بهادار پرداخته شده که می‌تواند به عنوان راهنمایی برای چگونگی مدیریت نوسان های شدید مورد استفاده قرار گیرد.

توصیه های آیسکو

هدف اصلی آیسکو اطمینان از وجود کارایی، شفافیت و عملکرد منصفانه بازار اوراق بهادار است. مقایسه نوسان های جدید می‌تواند با کاهش یکپارچگی بازارها و کاهش اعتماد سرمایه گذاران به این اهداف آسیب برساند. هیات مدیره آیسکو به منظور حفظ نظم در بازار سرمایه و مدیریت نوسانات شدید قیمتی، پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه کرد.

1. بورس های اوراق بهادار باید دارای ساز و کار کنترل نوسان مناسب برای مواجهه با نوسان های شدید قیمتی باشند. بورس‌ها باید ساز و کار مناسب برای بازار را طراحی و پیاده سازی کنند و برای استفاده از ساز و کار فوق متغیرهای مناسبی را مورد استفاده قرار دهند.

2. ساز و کار کنترل نوسان باید بصورت منظم و مستمر مورد باز تنظیم قرار گیرد. بورس ها باید در فرایند باز تنظیم ساز و کار موارد زیر را مد نظر قرار دهند.

- نوع ابزار یا دارایی مالی (سهام، صندوق قابل معامله یا مشتقات)

- ساز و کار کنترل نوسان مورد استفاده

- میزان نقدشوندگی هر ابزار مالی

- میزان نوسان دارایی

- قیمت ابزار مالی

3. بورس‌ها باید بر ساز و کار کنترل نوسان قیمت نظارت مستمر داشته باشند تا اطمینان حاصل کنند این ساز و کار در اجرا به همان صورتی که طراحی شده با دقت و صحیح کار می کند. بورس ها باید شرایطی را که نیاز به بازنگری ساز و کار وجود دارد، شناسایی کنند. برخی بورس ها در موارد زمانی از پیش تعیین شده مثلاً فصلی، شش ماهه یا سالانه اقدام به بازنگری ساز و کار ها ی کنترلی می‌کنند و برخی دیگر نیز بطور مستمر این کار را انجام می‌دهند.

4. بورس ها باید از وجود اطلاعات مورد نیاز برای نظارت موثر بر ساز و کار کنترل نوسان و ذخیره سازی و نگهداری اطلاعات اطمینان حاصل کنند.

5. اطلاعات مربوط به فعال شدن آغازگر ساز و کارهای کنترل نوسان مانند توقف معاملات و زمان عملکرد آنها باید در دسترس باشد و در صورت اعلام نهادهای ناظر به آنها تحویل داده شود.

6. بورس باید اطلاعات کافی در ارتباط با چگونگی کارکرد ساز و کار کنترل نوسان قیمت در دسترس فعالان بازار قرار دهد. به عنوان مثال چنانچه بورس از متوقف کننده معاملات استفاده می کند باید حداقل موارد زیر را به اطلاع فعالان بازار برساند.

- شرایط آغازگر برای شروع توقف

- جزئیات مربوط به متوقف کننده مورد استفاده

- مراحل معاملاتی دارای متوقف کننده

- چگونگی تمدید پایان توقف

7. بورس باید بلافاصله پس از فعال شدن آغازگر ساز و کار کنترل نوسان قیمت، اطلاعات مربوط به آن را اطلاع رسانی کند. حداقل این اطلاعات شامل نام نماد، تاریخ فعال شدن ساز و کار کنترل نوسان، مدت زمان اعمال توقف یا سایر محدودیت ها است.

مروری بر گزارش فدراسیون جهانی بورس‌ها

پس از شیوع ویروس کرونا در سال 2020 و آثار مخرب آن بر بازارهای سرمایه، بار دیگر بحث استفاده از متوقف کننده های خودکار در مجامع مختلف اهمیت پیدا کرد. فدراسیون جهانی بورس‌ها اوراق بهادار در سال 2021 گزارش جامع تدوین کرد و در آن به بررسی انواع مختلف متوقف کننده ها در بورس های اوراق بهادار پرداخت.

- بورس های اوراق بهادار از ابزارهای متفاوتی برای کنترل نوسان در بازار استفاده می‌کنند اما محدودیت دامنه نوسان و توقف معاملات از رایج ترین این ابزارها هستند.

- ساز و کار کنترل نوسان تنها به محدود کردن نوسان قیمت منحصر نمی شود و برخی از بورس محدودیت‌های بر حجم معاملات را نیز در نظر گرفته اند.

- در محاسبه قیمت مبنا در مرحله حراج پیوسته برای اجرای ساز و کار کنترل نوسان ،اجماعی وجود ندارد و روش های متفاوتی برای محاسبه قیمت مبنا در مراحل مختلف معاملات توسط بورس و معرفی شده است.

- نقاط آغازگر توقف معاملات متفاوتی توسط بورس و تعیین شده است.

- ساز و کارهای کنترل نوسان و متفاوتی در مراحل مختلف معاملات( راز های گسسته و پیوسته) مورد استفاده قرار می گیرد.

- گروهی از بورس فقط از دامنه ایستا و گروه دیگر تنها از دامنه پویا و گروهی از هر دو استفاده می کنند.

- برخی از بورس های اوراق بهادار، توقف معاملات را تنها برای شاخص کل یا شاخص‌های منتخب بورس تعریف می کنند اما برخی دیگر توقف معاملات را برای تک سهم نیز به کار می‌گیرند.

- مدت زمان توقف معاملات مورد استفاده در بورس ها با یکدیگر متفاوت است‌.

- استفاده از متوقف کننده های خودکار در بازار سهام نسبت به بازار مشتق رایج‌تر است.

- توقف معاملات بیش از 84 درصد بورس های اوراق بهادار مورد بررسی، استفاده می شود.

کنترل نوسان در بورس های اوراق بهادار

طبق بررسی های فدراسیون جهانی بورس‌ها، بورس های اوراق بهادار برای کنترل نوسانات قیمتی از دو روش اصلی محدودیت دامنه نوسان و توقف خودکار معاملات استفاده می کنند. محدودیت دامنه نوسان به محدودیتی اطلاق می شود که امکان ثبت سفارش یا انجام معامله تنها در بازه تعیین شده امکان پذیر باشد. با استفاده از محدودیت دامنه نوسان سفارش هایی که خارج از دامنه مجاز ثبت شوند بصورت خودکار لغو می‌شوند یا اصولا امکان ثبت بیرون از این محدوده را ندارند.

در روش توقف خودکار معاملات، چنانچه سفارشی در سامانه معاملات ثبت شود و امکان اجرا بر روی حدود مجاز نوسان یا بیرون آن را داشته باشد این سفارش حذف شده و معاملات بصورت خودکار متوقف می شود. واژه توقف خودکار معاملات از اصطلاحات حوزه مهندسی برق وارد ادبیات مالی شده و از عبارت قطع کننده خودکار مدار به عاریت گرفته شده است. در امور مهندسی برق این عبارت به قطع خودکار مدار در صورت بروز نوسان شدید در ولتاژ برق با هدف محافظ و تجهیزات الکترونیکی اشاره دارد.

بورس های اوراق بهادار نیز با هدف محافظت از یکپارچگی و اعتماد سرمایه گذاران و حفظ نظم بازار در صورت نوسان شدید قیمت از ساز و کاری مشابه استفاده می کنند. در بازار اوراق بهادار حدی که با رسیدن قیمت معامله به آن توقف معاملات آغاز می شود با عنوان نقطه آغازگر توقف شناخته می شود. نقطه آغازگر معاملات در ساز و کار کنترل نوسان تعیین شده و به اطلاع فعالان بازار می رسد.

توقف خودکار معاملات در دو سطح کل بازار و تک سهم تعریف می شود. منظور از توقف معاملات کل بازار توقف معاملات تمامی نمادها در بازار است و زمانی رخ می‌دهد که شاخص منتخب به میزان معینی طی یک جلسه معاملاتی افت کند یا به تعبیر دیگر به نقطه آغاز گر توقف برخورد کنند. نکته قابل توجه در ارتباط با توقف کل بازار این است که بورس های اوراق بهادار توقف کل معاملات بازار را یک طرفه در نظر گرفته اند بدین معنا که تنها در صورت افت شاخص به میزان از پیش تعیین شده کل معاملات متوقف می‌شود و توقف یا حدی برای صعود بازار تعریف نشده است.

توقف تک سهم برخلاف توقف کل بازار دو طرفه است یعنی در صورت رشد و افت سریع قیمت سهم و رسیدن به نقطه آغاز گر، توقف برای نماد اعمال می شود. توقف تک سهم می‌تواند در جلسه حراج آغازین، حراج پایانی و حراج پیوسته مورد استفاده قرار گیرد. در صورتی که در حراج آغازین یا حراج پایانی، قیمت حاصل از حراج به نقطه آغاز گر توقف برسد، مدت زمان حراج افزایش می یابد و در صورتی که در جلسه عادی معاملاتی و حراج پیوسته، قیمت معامله به این نقطه برسد، معاملات برای بازه زمانی معینی متوقف می شود.

پس از اعمال توقف معمولاً معاملات سهم پس از برگزاری یک حراج که به حراج نوسان معروف است ادامه می یابد. برای درک بهتر عملکرد توقف معاملات به شکل زیر توجه کنید. در این شکل سعی شده نمایی جامع از توقف خودکار معاملات نشان داده شود.

نمایی از چگونگی عملکرد ساز و کار توقف معاملات

پس از برخورد قیمت با نقطه آغازگر توقف، معاملات متوقف می شود‌. در مرحله بعدی یا مرحله پیش از حراج بصورت فوری به فعالان بازار جزئیات توقف اطلاع‌ رسانی می‌شود. در این مرحله هیچ سفارشی دریافت نمی شود. پس از این مرحله، حراج آغاز می شود. در مرحله پیش گشایش حراج، سفارش گیری انجام می‌شود و سرمایه‌گذاران امکان ثبت، تغییر و حذف سفارش ها را دارند. قیمت تئوریک گشایش در این مرحله بصورت پیوسته محاسبه شده و منتشر می‌شود. پس از این مرحله با کشف قیمت و انطباق سفارش در مرحله گشایش، معاملات پیوسته مجدداً آغاز می شود.

مرحله گشایش دارای یک بازه زمانی تصادفی است. به عبارت دیگر انتهای مرحله پیش گشایش بصورت تصادفی توسط سامانه معاملات انجام می شود و کسی از زمان دقیق آن اطلاع ندارد. این مرحله به منظور جلوگیری از سفارش گذاری کاذب برای جهت دهی به بازار و حذف سفارشات در لحظات پایانی حراج طراحی شده است.

هدف از اعمال توقف معاملات، اطلاع رسانی به فعالان بازار از تحقیق و ارزیابی آخرین تغییرات سهم کنند و قیمت و دامنه جدید، حاصل اجماع سرمایه‌گذاران باشد. اگر بصورت سهوی، سرمایه‌گذاری سفارشی با ارقام اشتباه را در سامانه معاملات ثبت کرده باشد با استفاده از این وقت می‌تواند اقدام به اصلاح آن سفارش کند.

این توقف ها بصورت خودکار انجام می‌شوند و متفاوت از توقف صلاحدیدی هستند. توقف صلاحدیدی که معمولا توسط بورس و نهاد ناظر اعمال می شود بنا به دلایلی همچون انتشار اطلاعات با اهمیت، انتشار اخبار و شایعات در بازار، دستکاری ،عدم رعایت الزامات پذیرش، شرایط نامتعارف و امثال آن است. این نوع از توقف خودکار نیستند.

بورس ها علاوه بر کنترل نوسان در سطح تک سهم معمولاً نوسان ها در سطح بازار را نیز کنترل می کنند. به منظور کنترل نوسان در این سطح معمولاً از شاخص اصلی هر بورس استفاده می شود. بر این اساس چنانچه شاخص مذکور به میزان مشخصی افت کند، معاملات کل بازار برای مدت معینی متوقف می شود.

بورس ها تنها برای افت بازار به میزان مشخص اقدام به بستن بازار می‌کنند یعنی برای رشد بازار از متوقف کننده خودکار استفاده نمی کنند. برای محاسبه میزان افت شاخص از مقایسه شاخص در روز جاری با مقدار پایانی شاخص در آخرین روز معاملاتی استفاده می شود. بورس ها معمولا برای توقف خودکار بازار، سطح بندی تعیین می کنند. به عنوان مثال بورس نیویورک سه سطح توقف تعریف کرده است.

سطح اول یا نقطه آغازگر توقف افت 70 درصدی، سطح دوم افت 13 درصدی و سطح بعدی افت 20 درصدی شاخص است. همزمان با توقف معاملات سهام، معاملات و سایر ابزارهای مالی که دارایی پایه آنها سهام است نیز متوقف می شوند. به منظور بازگشایی بازار پس از توقف خودکار معاملات از ساز و کار حراج استفاده می شود. یعنی با برگزاری یک حراج ،معاملات پیوسته آغاز می شود.

ابتدا معاملات سهام از سر گرفته می شود و با یک وقفه کوتاه‌مدت معاملات، ابزارهای مبتنی بر سهام آغاز می شود. البته ساز و کار شرح داده شده مربوط به توقف خودکار کل بازار است اما بورس ها این حق را برای خود محفوظ می دارند تا در صورت نیاز به تشخیص در شرایط نامتعارف همانند سیل، جنگ، زلزله، آشوب و سایر موارد، اقدام به بستن کل بازار کنند.

انواع ساز و کارهای کنترل نوسان بازار در بورس های اوراق بهادار

انواع دامنه نوسان

بورس های اوراق بهادار معمولاً دارای دو دامنه نوسان با عناوین دامنه نوسان پویا و ایستا هستند. دامنه نوسان پیرامون قیمت مبنا و معمولاً بصورت درصدی بیشتر و کمتر از آن تعیین می شود. گروه بورس ژاپن در محاسبه دامنه نوسان به جای درصد از واحد پول ین استفاده می کنند. برخی دیگر از بورس‌های نیز اقدام به استفاده ترکیبی از درصد و عدد مطلق کرده‌اند.

برای تعیین دامنه نوسان بورس بطور معمول برای هر سهم، هر تابلو یا گروه‌های مختلف سهام دامنه نوسان متفاوتی تعیین می کنند. البته برخی بورس ها نیز برای کل بازار دامنه نوسان ثابت تعیین کردند. دامنه نوسان عمدتا بصورت متقارن تعیین می شود اما در برخی از بورس ها همچون بورس مالزی بصورت نامتقارن نیز تعیین شده است. معمولا امکان انجام معامله بیرون هر یک از دو دامنه، منجر به توقف معاملات و برگزاری حراج می شود. از آنجایی که استفاده از دامنه ایستا و پویا در بورس های دنیا بسیار متداول است در این بخش جزئیات مربوط به هر یک شرح داده شده است.

دامنه نوسان ایستا

دامنه ایستا به حداکثر نوسان مجاز نسبت به قیمت مبنا ایستای جلسه معاملاتی پیشین گفته می‌شود و این دامنه معمولاً بر حسب درصد اعلام می‌شود. در بیشتر بورس های اوراق بهادار، قیمت تئوریک محاسبه شده در آخرین حراج به عنوان قیمت مبنای ایستا در نظر گرفته می شود. اگر چنین قیمتی وجود نداشته باشد، قیمت حراج قبلی قیمت پایانی روز گذشته به عنوان قیمت مبنای ایستا در نظر گرفته می شود. این دامنه از دامنه پویا گسترده تر بوده و در طول کل جلسه معاملاتی هنگام برگزاری حراج آغازین در طول جلسه عادی معاملات و هنگام برگزاری حراج پایانی مورد استفاده قرار می گیرد.

در برخی بورس ها زمانی که قیمت سهام به حد بالا یا پایین دامنه ایستا برسد، معاملات بصورت خودکار متوقف شده و حراجی به‌عنوان حراج نوسان دامنه ایستا برگزار می شود. برای درک بهتر با استفاده از داده های واقعی بورس اسپانیا دامنه ایستا در شکل زیر رسم شده است. این شکل تغییرات قیمت در طول جلسه معاملاتی را نشان می دهد. در شکل زیر قیمت معاملات در بازار عادی بصورت خط پیوسته آبی‌رنگ و قیمتی که منجر به حراج سهم شده بصورت چند ضلعی سبز رنگ نشان داده شده است.

دامنه ایستا برای این سهم مثبت و منفی 5 درصد است. طبق شکل حراج نوسان با رسیدن قیمت‌ها به سطح مثبت پنج درصد برگزار و موجب افزایش دامنه نوسان شده است. در مدت زمان برگزاری حراج نوسان (5 دقیقه)، قیمتی که منجر به برگزاری حراج نوسان شده به عنوان قیمت‌ مبنای این مرحله مورد استفاده قرار می گیرد.

در طول پنج دقیقه حراج نوسان، اکثر مظنه ها با قیمت پایین تری نسبت به قیمت مبنا برگزاری حراج وارد سیستم شدند که موجب می‌شود قیمت تطبیق سهم در سطح پایین تری تعیین شود. در نتیجه دامنه اینستا جدید در بازار عادی پس از حراج نوسان از دامنه اول بالاتر ولی از دامنه حراج نوسان پایین تر است. البته لزوماً تمامی بورس ها پس از برگزاری حراج نوسان اقدام به تغییر دامنه ایستا نمی‌کنند. در این قبیل از بازارهای سرمایه، حراج نوسان تنها پس از گذر قیمت از حد نوسان پویا برگزار می‌شود و تغییر در محدوده دامنه ایستا نمی‌دهد.

تغییر دامنه نوسان ایستا در اثر برگزاری حراج نوسان

دامنه نوسان پویا

دامنه پویا حداکثر نوسان مجاز را در اطراف قیمت مبنای پویا نشان می دهد و معمولاً بصورت درصدی حول قیمت مبنا تعریف می شود. قیمت مبنای مورد استفاده برای تعیین دامنه، قیمت آخرین معامله انجام شده در بازار عادی و حراج است. به عنوان مثال اگر قیمت آخرین معامله سهمی 100 واحد پولی و دامنه پویا دو درصد باشد، دامنه پویا 98 الی 102 واحد پولی است یعنی معامله بعد این باید بر روی این حدود یا خارج از آن باشد.

چنانچه سفارش در سامانه معاملات ثبت شود و قیمت حاصل از اجرای این سفارش بر روی حد بالایی یا پایین یا خارج دامنه پویای سهم واقع شود این شرایط منجر به ایجاد توقف خودکار معاملات و برگزاری حراجی به‌عنوان حراج نوسان دامنه پویا میشود. دامنه پویا در طول جلسه اصلی معاملات و هنگام برگزاری حراج پایانی استفاده می شود.

برای درک بهتر این شرایط با استفاده از داده های واقعی بورس اسپانیا، دامنه پویایی سهم برای یک ساعت جلسه معاملاتی در شکل زیر رسم شده است. این شکل تغییرات قیمت معاملات در بازار عادی و قیمتی که منجر به حراج شده را نشان می دهد. دامنه اینستای این سهم مثبت و منفی 6 درصد و دامنه پویای آن مثبت و منفی 3.5 درصد است.

قیمتی که باعث آغاز توقف معاملات و برگزاری حراج نوسان شده در واقع حاصل تطبیق سفارش های خرید و فروش خارج دامنه پویا است. البته این ترتیب با برگزاری حراج نوسان به معامله نینجامیده است. در مرحله حراج نوسان سفارش ورودی که قصد انجام معامله بیرون دامنه پویا را داشته، حذف و جلسه حراج نوسان برگزار شده است.

در این نمونه با توجه به استفاده از محدودیت دامنه نوسان پویا معاملات در محدوده امکان پذیر هستند که منجر به عبور قیمت معاملات از دامنه پویای 3.5 درصدی قیمت مبنا نشوند. در این مثال در طول 5 دقیقه حراج نوسان، قیمت آغازگر حراج از دید فعالان بازار پایین تشخیص داده می‌شود و قیمت حاصل از حراج نوسان کمی از آن بالاتر است. این حراج علاوه بر تعدیل دامنه پویا منجر به حرکت رو به پایین دامنه ایستا نیز شده است.

تغییرات در دامنه نوسان پویا و ایستا در اثر برگزاری حراج نوسان

حراج نوسان مربوط به دامنه نوسان پویا و ایستا در بورس های دیگر نیز برگزار می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان به بورس کشورهای همچون اتریش، برزیل، دانمارک ،فنلاند، آلمان، یونان، ایرلند، ایتالیا، نروژ، آفریقای جنوبی، کره‌جنوبی، سوئد ،سوئیس و انگلیس اشاره کرد. البته هر بورس بنا به شرایط اختصاصی دارای حدود نوسان و زمان حراج نوسان مختص است. به عنوان مثال در دانمارک و فنلاند طول زمان جلسه حراج نوسان برای عبور از دامنه ایستا 60 ثانیه و برای عبور از دامنه پویا 180 ثانیه است و حد نوسان برای دامنه ایستا 15 درصد قیمت ایستا و برای دامنه پویا 3 درصد قیمت پویا تعریف شده است.

انتهای پیام/