رَج به رَج تا ترنج /وقتی نغمه تار فرش "ابریشمین خودرنگ" مهدیشهر به جان می‌نشیند
گروه استانها- برگزاری رویداد "فرش خودرنگ"مهدی‌شهری به‌عنوان شاهکار هنری ایل سنگسری نشان می‌دهد که شاید به‌روزهای خوب رونق این هنر اصیل نزدیک می‌شویم و به‌زودی دوباره نغمه تار فرش "ابریشمین خودرنگ" مهدیشهر به جان خواهد نشست.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از سمنان ، شاید چند سال قبل که چند جوان علاقه‌مند و البته خوش‌فکر مهدی‌شهری موضوع احیای «فرش خودرنگ» ایل سنگسری به‌عنوان میراثی کهن و باارزش و یادگاری از یکی از بزرگ‌ترین ایلات عشایری ایران سخن می‌گفتند، کمتر کسی گمان می‌کرد که کارها با این سرعت به‌پیش برود و امروز یک رویداد هنری در این زمینه برگزار شود.
بسیاری مهدیشهر را به‌ویژه آنهایی که به این شهرستان خوش آب‌وهوا سفر کرده‌اند با گوسفندهای اصیل سنگسری و محصولات لبنی خوشمزه‌اش مانند "چیکو" و "آروشه" می‌شناسند.
شاید تا همین چند سال قبل کسی نمی‌دانست که مهدیشهر در قدیم مهد فرش با ارزش خودرنگ در ایران بوده و شاید تا همین 100 یا 50 سال قبل خانه‌های مردم عشایری این شهرستان پر از نغمه "دستین" یا " دستوک" بر "تاروپود" دارهای "بلندبالای" قالی خودرنگ سنگسری بود.
فرش‌هایی که بافندگانش آنچنان از عمق و جان می‌بافتند، که به دلیل استحکام و بافت محکمی که داشت به "فرش‌های آهنین" شهره بود.
فرش‌هایی که به‌واسطه سبک زندگی عشایر ایل سنگسری و رنگ رنگین نخ‌های پشمین ریسیده شده که در بافت آن به کار می‌رفت؛ چون "فرش‌های ابریشمین" می‌درخشید. فرش‌هایی که رنگرزی شامل مراحل بافت آن نمی‌شد و به قول امروزی‌ها ارگانیکِ ارگانیک" بود.
اما امروز دیگر نه از آن قالی‌های آهنین و ابریشم‌گون خبری هست و نه از صدای دستوک بر "تار" قالی، اکنون شاید بیش از نیم‌قرن است که زنان ایل سنگسری احتمالاً کارهای دیگر را به هنر "فرش‌بافی"و خلق شاهکارهایی مانند "فرش خودرنگ" مهدی‌شهری ترجیح می‌دهند و گویا "مرگ" سرنوشت نامیمون قالیچه‌های با ارزش خودرنگ ایل سنگسر در سال اخیر بوده است.
علت این روند "نامبارک" هرچه باشد نباید از بی‌تفاوتی مسئولان در این مدت نسبت به این میراث ملموس هنری و تاریخی دیار ایل سنگسری به‌سادگی گذشت. البته شاید در این میان کم‌توجهی مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد به این هنر اصیل نیز در خاموش شدن روشنای آتش عشق عشایر هنرمند ایل سنگسری به بافتن فرش‌هایی نه از جنس ابریشم اما به جلوه‌گری و ارزش آن بی‌تأثیر نبوده است.
کسی دیگر قالی‌بافی را "هنر" نمی‌داند
دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری با اشاره به علل کم‌رونق شدن بافت فرش‌های اصیل خودرنگ ایل عشایر سنگسر در شهرستان مهدیشهر معتقد است که امروز قالی‌بافی آن شأن و جایگاه گذشته را به‌عنوان یک عرصه هنری و زمینه‌ساز خلق آثار فاخر صنایع‌دستی ازدست‌داده است و این مهم تنها مختص به "فرش خودرنگ" نیست.
پویا خادمیان درباره علل این مهم به خبرنگار تسنیم می‌گوید: شاید تأسیس "شرکت فرش" در ایران و دعوت از بافندگان برای بافتن فرش‌های سفارشی با مواد "متریال" رنگ‌شده و ناهمگون با روح حاکم بر بافت "فرش خودرنگ" به‌عنوان یک هنر اصیل و فاخر یکی از مهم‌ترین علل فراموش‌شدن این هنر در کشور و به‌ویژه در شهرستان مهدیشهر بوده است.
وی می‌افزاید: با رویکرد جدید شرکت فرش بافندگان با متریالی که این شرکت از دیگر نقاط کشور در اختیار آنان قرار می‌داد؛ اقدام به بافت فرش در قبال دریافت حق‌الزحمه شاید بسیار بالاتر از گذشته- کردند؛ اما چه سود که گذشته از نوع مواد اولیه بافت فرش خودرنگ، دیگر از آن عشق و علاقه و دقت که برای بافت این آثار فاخر هنری به کار گرفته می‌شد در بافت فرش‌های سفارشی خبری نبود و دریافت اجرت بیشتر جای خود را به عشق و علاقه برای خلق شاهکارهای فاخر هنری داد.
این فعال هنری اضافه می‌کند: با ورود فرش‌های سفارشی و جایگزین شدن آن بر "دارهای قالی" مهدی‌شهری، گویا بافت فرش خودرنگ نیز "به دار زده شده" و دیگر اثری از آن شور و علاقه بافندگان، "ذهنی بافی" (بافت بداهه فرش بدون استفاده از نقشه) نبود و به‌تدریج فرش دیگر شهرها با بافت سنگسری در این منطقه رواج پیدا کرد و نگاه صنعتی به هنر فرش‌بافی به‌جای نگاه هنری به آن حاکم شد.
خادمیان با بیان اینکه به‌مرورزمان دیگر حتی پشم و نخ لازم برای بافت فرش‌های خودرنگ در مهدیشهر وجود نداشته و این به معنای بسته شدن پرونده بافت فرش خودرنگ سنگسری بود یادآور می‌شود: «با نوسان قیمت ارز و کاهش ارزش صادرات فرش‌های ایرانی به خارج از کشور پرونده بافندگی فرش‌های سفارشی در کشور هم‌بسته شده و بافندگان هم به شغل‌های دیگر روی آوردند.
وی با اشاره به تغییر نگاه به بافت فرش به‌عنوان یک هنر اصیل و فاخر نسبت به سال‌های گذشته تصریح می‌کند که کسی دیگر قالی‌بافی را "هنر" نمی‌داند و این یکی از مهم‌ترین موانع بر سر راه احیای هنر بافت فرش خودرنگ مهدی‌شهری است.
دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری با اشاره به لزوم تغییر نگاه به هنر بافندگی فرش در شهرستان مهدیشهر و حتی کشور به‌منظور تسهیل در احیای این هنر فاخر عنوان تأکید می‌کند که «ابتدا باید نگاه‌ها به هنر بافندگی تغییر یابد و درواقع شاید باید برای احیای این هنر اصیل باید فرهنگ‌سازی هم رخ بدهد.
"فرش خودرنگ" نماد ریزبافی زنان عشایر سنگسری؛ تلألوء ابریشم‌گونه فرش پشمین ایل سنگسر
این فعال هنری با اشاره به مهم‌ترین ویژگی‌های فرش خودرنگ مهدی‌شهری نسبت به معدود فرش‌های خودرنگ برجای‌مانده در دیگر نقاط کشور و دنیا خاطرنشان می‌کند که "فرش خودرنگ" نماد ریزبافی زنان عشایر سنگسری بوده و درواقع به دلیل چند ماه زندگی شهرنشینی ایل سنگسری در سال، فرش‌های خودرنگ شهرستان مهدیشهر ریزنقش‌تر از دیگر فرش‌های خودرنگ است.
خادمیان می‌افزاید: فرش سنگسر به دلیل اینکه با داشتن گره متقارن بافت بسیار قوی و محکمی داشته و در سال 1373 در نمایشگاه فرانسه به آن قالی آهنین نیز لقب داده‌اند.
وی با بیان اینکه مواد اولیه بسیار مرغوب فرش خودرنگ سنگسری یکی دیگر از ویژگی‌های این آثار فاخر هنری زنان ایل عشایر سنگسر نسبت به فرش‌های خودرنگ در دیگر نقاط است بیان می‌کند: طول بلند الیاف پشم‌های بره‌های شیرخوار با نژاد سنگسری که در ارتفاع 2000 متری از سطح دریا پرورش می‌یابند و البته زمان درست و شست‌وشوی بره‌ها قبل از تراشیدن پشم آن سبب شده است تا فرش "پشمین" خودرنگ سنگسری تلالو ابریشم گونه داشته و مانند آن بدرخشد.
از سفید تا "کَهو پشو" و مشکی تیره؛ طیف‌های 33 گانه پشم بره‌های سنگسری
دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری طیف رنگی متنوع را یکی دیگر از ویژگی‌های فرش خودرنگ مهدی‌شهری نسبت به سایر فرش‌های خودرنگ عنوان و تصریح می‌کند: فرش خودرنگ سنگسری حاصل قرار گرفتن 33 طیف رنگی از نخ‌های پشمین بره‌های ایل عشایر سنگسر در کنار هم از سفید تا "کَهو پشو" (طیف‌های کبود رنگ) و مشکی تیره است؛ درحالی‌که متنوع‌ترین طیف رنگی در دیگر فرش‌های خودرنگ به عدد 6 هم نمی‌رسد.
خادمیان در تشریح چگونگی این تنوع رنگ در نخ‌های مورداستفاده در فرش خودرنگ سنگسری می‌افزاید: دقت بالای کاربران در هنگام "سورت" پشم‌های چیده شده از گوسفندان و البته نژاد متفاوت گوسفندهای سنگسری نسبت به سایر نقاط کشور از دلایل این مهم است.
وی اضافه می‌کند که گاهی طیف رنگی پشم چیده شده از قسمت گردن بره سنگسری با قسمت پشت آن متفاوت بوده و این مهم از چشمان دقیق و تیزبین کاربر "سورتینگ" پشم‌ها دور نمی‌ماند.
رَج به رَج" تا "ترنج"
با وجود همه ناملایماتی که هنر بافت فرش خودرنگ سنگسری به خود دیده و همین‌ها هم سبب فراموش‌شدن این هنر اصیل شده است؛ گویا امروز بارقه‌هایی از امید برای تلألوء دوباره فرش‌های فاخر خودرنگ ایل سنگسری نمایان است و آن‌گونه که دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری وعده می‌دهد.به‌زودی زمان رونق بافندگی این نوع فرش‌های اصیل در شهرستان مهدیشهر و شاید هم دیگر شهرهای استان سمنان فرا خواهد رسید.
خادمیان با اشاره به تلاش سه‌ساله انجمن توسعه و آبادانی شهرستان مهدیشهر برای احیای فرش خودرنگ مهدی‌شهری بیان می‌کند: کارگروه فرش خودرنگ سنگسری انجمن توسعه و آبادانی شهرستان مهدیشهر سه سال است که تلاش‌های خود را برای احیای این هنر فاخر ایل عشایر سنگسری آغاز کرده و این تلاش‌ها امروز تا حدود زیادی به بار نشسته است.
وی با اشاره به حل ریشه‌ای بسیاری از موانع پیش روی احیای فرش خودرنگ سنگسری در سه سال گذشته و با پیگیری‌های متعدد صورت گرفته یادآور می‌شود که امروز با امضاءدار شدن فرش‌های خودرنگ بافته‌شده، دیگر فرش‌بافی به‌ویژه بافت فرش خودرنگ، نه به‌عنوان یک "شغل کم‌ارزش و دم‌دستی، که به‌مثابه یک هنر با رتبه‌های فاخر و والا پنداشته شده و بافنده هر یک از این فرش‌ها به‌عنوان خالق یک اثر ارزشمند هنری شناخته می‌شوند.
دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری کشف استعدادهای هنری علاقه‌مند در زمینه بافت فرش خودرنگ و مهارت‌آموزی به این افراد را یکی دیگر از اقدامات در این زمینه عنوان و تصریح می‌کند: با گذشت یک سال از انعقاد تفاهم‌نامه میان انجمن توسعه و آبادانی شهرستان مهدیشهر با اداره کل فنی‌وحرفه‌ای استان سمنان و برگزاری سه دوره آموزشی، امروز 20 بافنده آموزش‌دیده در شهرستان مهدیشهر پس از آموزش‌های لازم، آماده بافت فرش خودرنگ مهدی‌شهری بوده و 20 متقاضی دیگر از این شهرستان و البته شهرستان‌های اطراف نیز منتظرند تا دارهای قالی آنان بر اساس استانداردهای مطالعه شده "چله‌کشی" شده و با دریافت نخ‌های ریسیده شده از پشم بره‌های سنگسری کار بافت فرش خودرنگ را آغاز کنند.»
خادمیان با اشاره به تکمیل مراحل مختلف تأمین مواد اولیه برای بافت فرش سنگسری عنوان می‌کند که «امروز نیروهای انسانی موردنیاز برای چیدن و سورت رنگی پشم بره‌های سنگسری با همه مراحل آن از حمام بره‌ها گرفته تا چیدن و سورت رنگی و سایزبندی شده آن تأمین‌شده و تعداد متقاضیان آموزش‌دیده در این زمینه همچنان در حال افزایش است.»
وی با اشاره به انجام پژوهش‌های متعدد برای اقدامات علمی در راستای احیای بافت فرش خودرنگ ایل سنگسری می‌افزاید: «در این راستا تا کنون 6 پژوهش از سوی مراکز دانشگاهی در شهرهای مختلف ایران انجام شده است.»
"بیمه" بافندگان "پاشنه آشیل" احیای هنر فراموش‌شده؛ رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری برگزار می‌شود
دبیر اجرایی رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته برای احیای این هنر فراموش‌شده، رفع برخی موانع پیش رو در این عرصه را خواستار شده و معتقد است: «همراهی مسئولان در رفع این موانع بسیار ضروری و راهگشاست.
علی صفایی "بیمه" بافندگان را "پاشنه آشیل" احیای هنر فراموش‌شده بافت فرش خودرنگ ایل سنگسری دانسته و می‌افزاید: "امروز بافندگان دغدغه بیمه خود را دارند و این مهم می‌تواند بر فرایند احیای بافت فرش خودرنگ مهدی‌شهری اثر منفی بگذارد.
وی با اشاره به برگزاری نمایشگاه و رویداد هنری "فرش خودرنگ ایل سنگسری" در شهرستان مهدیشهر عنوان می‌کند که برگزاری این رویداد هنری و نمایشگاه ملی یکی از زمینه‌های بسیار مطلوب برای آغاز فرایند احیای بافت فرش خودرنگ ایل سنگسری است.
رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری از فردا شانزدهم خردادماه سال 1401 آغاز شده و تا بیستم این ماه به مدت پنج روز در عمارت خیل خان شهر مهدیشهر برگزار می‌شود.
آن‌گونه که دبیر اجرایی رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری می‌گوید؛ قرار است تا علاوه بر اختصاص زمان‌هایی برای بازدید عموم، تورهای گردشگری از جای‌جای کشور نیز با هدف حضور در این رویداد مهم و ملی هنری، در این ایام به شهر مهدیشهر سفر کرده و درواقع حضور گردشگران و هنرمندان در این رویداد نیز در برنامه تورهای گردشگری کشور قرار گیرد.
صفایی همچنین از دعوت 2 معاون وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و رئیس مرکز ملی فرش ایران به رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری خبر داده و مدعی است که این برای نخستین بار است که در یک رویداد هنری در حوزه فرش، "کلکسیونی" (مجموعه‌ای) نفیس از فرش‌های خودرنگ مربوط به سراسر کشور به‌ویژه فرش خودرنگ ایل سنگسری در معرض دید عموم قرار می‌گیرد.
وی با دعوت از عموم مردم علاقه‌مند به عرصه هنر به‌ویژه هنر فرش‌بافی برای حضور در این رویداد ملی از اختصاص سه روز نخست این رویداد هنری برای حضور عمومی و بازدیدهای انفرادی رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری خبر داده و می‌افزاید: به دلیل شرایط کرونایی و حفظ سلامت شهروندان، مدت بازدید از این رویداد هنری و نمایشگاه آن، یک ساعت بوده و ساعت‌های 17، 18 و 19 برای بازدیدهای انفرادی از آن در نظر گرفته‌شده و روزهای نوزدهم و بیستم خردادماه 1401 نیز برای بازدیدهای گروهی و حضور تورهای گردشگری در رویداد هنری"فرش خودرنگ" ایل سنگسری پیش‌بینی‌شده است.
قول مساعد فرماندار مهدیشهر برای حل مشکل بیمه‌ای بافندگان فرش خودرنگ
فرماندار مهدیشهر نیز با ابراز خرسندی از تلاش‌های صورت گرفته برای احیای فرش خودرنگ ایل سنگسری، برگزاری رویداد هنری ملی در این عرصه به میزبانی یک مکان تاریخی را گامی مهم در راستای توسعه صنعت توریسم این شهرستان هدف گردشگری می‌داند و با اشاره به ظرفیت‌های مهم گردشگری شهرستان مهدیشهر اضافه می‌کند که «گردشگری باید به‌صورت واقعی به یکی از محورهای توسعه شهرستان مهدیشهر تبدیل شود.
مهدی شیردل با اشاره به نقش مهم رسانه‌ها در تحقق این هدف معتقد است که «رسانه‌ها می‌توانند با جریان سازی مناسب، افکار عمومی را در مسیر مطالبه‌گری درست در این زمینه هدایت کنند.
وی با تأکید بر لزوم حل مشکل بیمه‌ای بافندگان فرش خودرنگ ایل سنگسری، از برگزاری جلسات متعدد برای حل این مشکل خبر داده و می‌افزاید: امیدواریم به‌زودی خبرهای خوبی در این زمینه برای فعالان این عرصه در چارچوب قوانین موجود داشته باشیم.
باید اعتراف کرد که احیای پیکر نیمه‌جان هنر فرش خودرنگ ایل سنگسری کاری بسیار دشوار و البته در گرو حمایت‌های جدی و مسئولانه مسئولان بوده و اقدام ارزشمند تعدادی از جوانان علاقه‌مند به این عرصه برای احیای این هنر اصیل فراموش‌شده زمانی به نتیجه خواهد رسید که موانع پیش روی آن برداشته شود. آن زمان است که نغمه دل‌نشین زخمه‌های "دستوک" بر "تار" قالی در بیشتر خانه‌ها و چادرهای ایل سنگسری به گوش می‌رسد.
گزارش از محمدرضا خزر
انتهای پیام/ن