روایت خواندنی حیات ۸۰۰ ساله زبان فارسی در هندوستان

خبرگزاری تسنیم؛ گروه «اندیشۀ اقتصاد»؛ پروندۀ ویژۀ «جهاد سازندگی»

پروندۀ تمدنی جهاد سازندگی به ایستگاه هندوستان رسید. در این بخش، به هندوستان بزرگ، که تا شرق کلکته و حوالی اورست کنونی گسترش یافته بود، به‌عنوان بخش شرقی فرهنگ و تمدن حیرت‌آور و عالمگیری خواهیم پرداخت که ایرانیان پس از مسلمان شدن پدید آوردند. پیش از ادامۀ مطلب می‌توانید بخش‌های قبلی را در فهرست زیر از نظر بگذرانید.   

• «جهادِ» متناقض‌نما
• پرده‌های مقدس، بر آفتاب «جهاد»
• نسخه ایرانیِ «حکمروایی خوب»؛ از جهاد سازندگی تا دولت اسلامی
• جیم‌ هـ‌ الف‌ دال‌؛ الگوی مفهومیِ «دولت اسلامی»
• «جهاد»، بنیانگذار عصر طلایی تمدن ایران
• رونمایی | هزار سال حکمرانی «قند پارسی»؛ از اورست تا وین
• "نامه‌ فارسی" تیمور لنگ به پادشاه فرانسه + تصویر
• جایگاه ائمه‌ اطهار در برکشیدن "تمدن پارسی‌گوی ایران اسلامی" طی یک هزاره
• بیشترین قلمرو شیعه در تاریخ؛ کجا و در چه زمان؟
• روایت خواندنی از "نهضت‌های شیعی در قرن دوم"
• استانی که "11 برابر" سایر استانها "امامزاده" دارد
• نفوذ تاریخی زبان و ادب پارسی در بالکان
• سکۀ رایج زبان فارسی در قلب اروپا، طی «نیم هزاره» !
• چرا تمدن ایران طی یک هزاره در جهان پیشتاز بود؟

راه‌یابی پارسی به هندوستان بزرگ

گرچه اولین مواجهۀ ایرانیان مسلمان با اهالی هندوستان به قرون اول و دوم هجری بازمی‌گردد، اما از منظر حاکمیت سیاسی، «سبک‌تگین»[1] – سرسلسلۀ غزنویان – اولین حکمران اسلامی است که در اواخر قرن دهم میلادی، کابل و بخش‌هایی از پنجاب را تصرف می‌کند؛ پس از او سلطان محمود غزنوی، بین سال‌های 1005 تا 1027میلادی (مصادف با 421 قمری)، بیش از 15 نوبت به این منطقه حمله برده است.

با راهیابی به هند در این دوران، بسیاری از حکما و دانشمندان تراز اول ایرانی در بسط و گسترش تمدنی به این دیار همت گماشتند و این سرزمین را به یکی از قطب‌های مهم تمدن ایران اسلامی مبدل ساختند؛ درباریان هند در این دوران به پارسی سخن می‌گفته‌اند و می‌نوشته‌اند. نمونۀ بارز این اندیشمندان، ابوریحان بیرونی است که با توجه به تسلطش بر زبان‌های رایج مناطق مختلف، آثار متعددی را در ترجمۀ هندی، سانسکریت، عربی و فارسی در کارنامه دارد و اثر ارزشمند و سترگ «تحقیق ماللهند»[2] حاصل سفر او به شبه‌قارۀ هند است.

این شرایط کژدار و مریز ادامه یافت تا ابتدای قرن سیزدهم میلادی که اسلام رسماً بر دهلی و شمال هند حاکم شد. سلسله حکومت‌های مسلمان - که عموماً عمری کوتاه داشتند - از سال 602 هجری قمری (1206 میلادی) تا 932 هجری (1526 م) بر هند تسلط یافتند، که مشتمل بر سلسله‌های ترک و افغانِ «مملوک»[3]، «خلجی»[4]، «تغلق»[5]، «سادات»[6]، «لودی»[7] و «سوری»[8] بود. در 932 هجری (1526 م)، با تسلط «بابر»[9] بر هند، سلسلۀ گورکانیان - به‌عنوان اولین امپراتوری فراگیر مغولان مسلمان هند - تأسیس شد و فصل دیگری از حکومت مسلمانان بر این سرزمین رقم خورد که تا سه و نیم قرن بعد ادامه داشت.

نوعروسی که به بنگاله می‌رود

کاملاً مشهود است که فرزندان تیمور در ایران و هند – از جمله شاهرخ[10]، گوهرشادآغا[11]، بایسنقر و الغ‌بیگ – مستغرق در فرّهی و شکوه تمدن ایران اسلامی، یک خط تمدنی را پی گرفته‌اند. مقارن همین زمان است که حافظ دربارۀ نفوذ شعر و ادب پارسی تا اقصای هند – بنگال – معتقد است که زبان فارسی، زمان و مکان را درنوردیده و طی راه یک ساله در یک شب را هموار کرده است:

ساقـی حدیث سرو و گل و لالـه مـی‌رود                ویـن بحـث با ثـلاثـه غســاله مـی‌رود

می ده که نوعروس چمن حد حسن یافت               کار ایـن زمـان ز صنعت دلالـه مـی‌رود

شکـرشـکن شونـد همـه طـوطیـان هند                زیـن قنـد پارسـی که به بنگالـه می‌رود

طی مکـان ببین و زمان در سلـوک شعر                 کاین طفل یک شبه ره یک ساله می‌رود

نیمۀ سدۀ یازدهم قمری (یا هفدهم میلادی)، مقارن زمان شاه‌جهان[12]، اوج اقتدار این سلسله بود؛ در این زمان فرمانروایی اسلامی در هند یکی از بزرگترین و ثروتمندترین امپراتوری‌های جهان به شمار می‌رفت. آثار به یادگار مانده از این دوران، از جمله «تاج محل» جزو شگفت‌انگیزترین آثار دوران تمدن اسلامی است که یکی از پایه‌های الهام‌بخش برای معماری‌های بعدی (از جمله آثار گران‌قدر دوران صفویه) به شمار می‌رود. این اوج تمدنی تا 1151قمری - 1739 میلادی، مقارن با جنگ «کرنال»[13] - ادامه داشت. بخش قابل توجهی از کتیبه‌های آثار و متون مضروبات هند در این دوران به زبان فارسی نوشته شده است. علی‌اصغر حکمت[14]، وزیر فرهنگ پهلوی در اثری با عنوان «نقش پارسی بر احجار هند: فهرستی از کتیبه‌ها و خطوط فارسی بر لوح‌سنگ‌های هندوستان، (تهران و کلکته، 1958)» حدود 200 سنگ‌نویس فارسی آثار هندوستان را برشمرده و گردآورده است. جالب است بدانید تاج محل، که یکی از عجایب هفتگانۀ جهان است، درحقیقت مزار همسر یکی از پادشاهان گورکانی است، که شاهزادۀ صفوی بوده و اصالت شیرازی داشته است![15]

در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل (از عجایب هفتگانه جدید جهان در یونسکو) قبر شاه جهان و ارجمندبانو وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است؛ کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط فارسی نوشته شده‌است: «مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل متوفی سنه...» کنار سنگ گور شاه جهان نوشته شده: «مرقد مطهر اعلی‌حضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه 1076 ق»

کتیبه فارسی دوره اکبرشاه گورکانی

فارسی در آگره

فارسی نوشته در مسجد دهلی

کتیبه حضرت بال کشمیر سرینگر

در یک دورۀ هفتصد ساله، بخش اعظم زبان دیوانی و زبان شعر در هندوستان، زبان فارسی است؛ تا 1836 میلادی که «لرد ویلیام بنتینک»[16]، فرماندار کل کمپانی هند شرقی، انگلیسی را جایگزین این زبان کرد.

آقا محمدعلی داعی‌الاسلام[17] در مقدمۀ جلد پنجم «فرهنگ نظام» تعدادی از فرهنگ‌های لغت فارسی در هند را بررسی کرده است. حدود 25 فرهنگ لغت فارسی در هندوستان طی این هفتصد سال نوشته شده که فرهنگ فخر قوامی، فرهنگ رشیدی، سراج‌اللغه، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ برهان قاطع، غیاث‌اللغات، آصف‌اللغات و فرهنگ آنندراج از آن جمله است. محمدعلی ربانی رایزن فرهنگی ایران در هند در شهریور 1398 با اشاره به رواج زبان فارسی در منابع علمی هندوستان اعلام کرد که وجود 10 میلیون نسخۀ خطی در هندوستان وجود دارد که از این تعداد یک میلیون نسخه خطی فارسی است.[18]

سبک هندی یکی از سه سبک اصلی ادبیات فارسی است. در این دوران شخصیت‌های فارسی‌سرای سبک هندی فراوانی در سپهر ادبیات این سرزمین پدیدار شدند. میرغلامعلی ابن نوح آزاد حسینی واسطی بلگرامی[19]، شاعر و تذکره‌نویس هندی قرن دوازدهم هجری است، که در تذکرۀ «خزانة عامره»، که یکی از چند تذکرۀ ارزشمند فارسی است و در تاریخ 1177 هجری قمری نگارش یافته، اشعار، شرح حال و گاه نقدی بر اشعار شاعران صاحب صلۀ ایران و هند را به رشتۀ سخن کشیده است. از بزرگترین شعرای فارسی‌گوی هندی‌تبار بیدل دهلوی، امیر خسرو دهلوی و علامه اقبال لاهوری را می‌توان نام برد. یکی از محققان غربی دربارۀ رواج ادبیات فارسی در هند می‌نویسد:

«زبان فارسی پیش از آنکه هندوستان مستعمرۀ انگلستان شود، دومین زبان رسمی این کشور (در دورۀ گورکانیان زبان رسمی) و زبان فرهنگی و علمی به‌شمار می‌رفت. اما پس از استعمار، انگلیسی‌ها در سال 1832 با زور انگلیسی را جایگزین فارسی کردند.»[20]

تکانه‎‌ای برای حضیض یک فراز هفتصدساله

در جنگ کرنال نادرشاه – متعاقب بی‌حرمتی و کشته شدن فرستاده‌اش در دربار گورکانی – با حمله به دهلی، در یک روز 20 تا 30 هزار نفر از لشگریان هندی را از دم تیغ گذراند و بر محمدشاه گورکانی[21] چیره گشت. حکمرانی بر هند برای نادرشاه جذابیتی نداشت یا میسر نبود؛ به همین دلیل در ازای گرفتن کلید خزانۀ سلطنتی به محمدشاه امان داد و او را در سلطنت هند باقی گذاشت. گویند ارزش این غنائم – از جمله کوه نور، دریای نور و تخت طاووس - چنان بود که نادرشاه سه سال مردم ایران را از مالیات معاف کرد.

خالی شدن خزانه در زمان محمد شاه، که پیش از آن در هفده سالگی بر تخت جلوس کرده بود و حکمروایی نمی‌دانست، زمینه‌ساز اضمحلال امپراتوری بزرگ گورکانیان پارسی‌زبان شد. پس از این تاریخ است که کمپانی هند شرقی، سنگر به سنگر به فتح هند می‌پردازد.

گریزی به حضور بریتانیا در هند

آنچنان که ذکر شد، متعاقب شکست هندیان از نادر شاه افشار در کرنال، حکومت هندوستان رو به زوال نهاد و به‌تدریج تحت سیطرۀ بریتانیا قرار گرفت. در نگاه کلی استعمار انگلستان بر هند شامل دو دوره است: دورۀ اول (1170 – 1247 ق/ 1757 – 1858 م) که کمپانی بزرگ هند شرقی به مرور بر این سرزمین حاکم شد و دورۀ دوم (1247 – 1366 ق/ 1858 – 1947 م) که هند رسماً و در حوزۀ سیاسی به مستعمرۀ انگلستان مبدل شد.

پیش از انگلستان، حاکمان دول دیگر اروپایی – از جمله هلندی‌ها، دانمارکی‌ها و پرتغالی‌ها – نیز به تجارت در این سرزمین زرخیز – خصوصاً به‌عنوان سرپل تجارت دریایی آسیا - اشتغال داشتند. در قرن 16 میلادی، بیشترین حضور کشورهای اروپایی را در این سرزمین توسط پرتغالی‌ها می‌بینیم. در این زمان، بنادر هند در حقیقت بارانداز بارگیری مواد اولیۀ بخش وسیعی از آسیا – از شرق دور تا ایران بزرگ – و محل تخلیۀ مصنوعات اروپاییِ تولید شده بودند. اما با قدرت گرفتن بانکداران بریتانیایی، به‌تدریج قدرت نفوذ کشورهای سه‌گانۀ فوق‌الذکر نیز رو به ضعف نهاد و حاکمیت سیاسی اقتصادی انگلستان جایگزین آن شد.[22]

اولین جای پاهای انگلستان در هند به سال 1600 میلادی باز می‌گردد؛ زمانی که الیزابت اول در 31 دسامبر این سال حکمی خطاب به کمپانی هند شرقی صادر کرد که در حقیقت مجوز تجارت این کمپانی در بخش‌های شرقی هندوستان به شمار می‌رفت.[23]

رفت‌وآمد تجاری انگلیس‌ها به هند ادامه داشت تا در سال1170 قمری (مقارن 1757 م) با گذشت کمتر از دو دهه از شکست گورکانیان توسط نادرشاه، و ضعف روزافزون این امپراتوری بزرگ 350 ساله، مسئولان کمپانی هند شرقی شرایط را مهیا دیدند که پس از بیش از یک سده حضور صرفاً تجاری در هندوستان بزرگ، با ورود به حوزۀ سیاست، استیلای همه‌‌جانبه‌ای را بر این کشور بزرگ رقم بزنند. در همین راستا، نبرد «پلاسی»[24] نخستین جنگ انگلیس‌ها با اهالی هند درگرفت. پس از پیروزی انگلستان در این نبرد، و آشکار شدن ضعف عمیق حاکمان محلی هند، این جنگ‌ها دامنه‌دار شد و گسترش یافت؛ از مهمترین جنگ‌های پس از این تاریخ می‌توان به نبرد «بکسر»[25] اشاره کرد که در واقع رویارویی مستقیم گورکانیان با کمپانی هند شرقی بوده است – اروپا پس از 6 سده کشمکش، و عقب‌نشینی نوبت به نوبت، این بار شکافی برای رخنه و شکست سدّ تمدن قویم ایران اسلامی پیدا کرده بود.

هرچه پیش می‌رفت دایرۀ نفوذ سیاسی و اقتصادی کمپانی هند شرقی در شبه‌قاره افزایش می‌یافت تا آنجا که در سال 1218 قمری (معادل 1803 میلادی) بیش از 260 هزار سرباز – معادل دو برابر پیاده‌نظام کل بریتانیا – در خدمت این کمپانی بوده‌اند[26] و بخش قابل توجهی از تجارتِ دنیای صنعتی به بارانداز دنیای شرق - شامل تجارت پنبه، ابریشم، رنگ نیل، نمک، ادویه، چای، و تریاک – نیز در انحصار این کمپانی قرار گرفته بود.[27]

سلطان تیپو؛ آخرین سنگر

در این سال‌ها آخرین سدهای مقاومت هندی‌های پارسی‌زبان در برابر نفوذ تمدن غرب، یک‌به‌یک درهم‌شکست. شاید مقاومت تیپوسلطان[28]، حاکم شیعی غرب هند را بتوان آخرین سنگر و نمادی از مقاومت تمدن ایرانِ شاخۀ هند، در برابر غرب دانست. وی آخرین حاکم میسور در جنوب‌غربی هند و از ارادتمندان خاص امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – بود.[29] بیشتر اوقات به زبان فارسی می‌نوشت و سخن می‌گفت.[30] به همین جهت تعداد زیادی نامه به زبان فارسی از تیپوسلطان باقی مانده است.[31] یک دهه پس از شهادتش، برخی از این نامه‌ها ترجمه شد و با اضافه کردن حواشی و پاره‌ای توضیحات توسط ویلیام کرک پاتریک[32] در سال 1811 میلادی در لندن به چاپ رسید.[33]

تیپوسلطان در زمان زمامداری‌اش بر میسور، حتی دستور داد سکه‌های جدیدی ضرب کنند و نام ائمۀ هدی را بر آنها نهاد. این سکه‌ها عبارت بودند از «صدیقی» (معادل شانزده روپیه)، «امامی» (معادل دو روپیه)، «باقری» (معادل نیم روپیه)، و همچنین«جعفری» و «کاظمی» (به عنوان سکه‌های خردتر).[34]

وی آشکارا با نفوذ بریتانیا مخالف بود و برای دعوت به مبارزه با این کشور، سفرای متعددی به سوی مسئولان سایر حکومت‌ها فرستاد؛ از جمله کشورهایی که برای آنها سفیر فرستاد، می‌توان به فرانسه، عثمانی، عمان، زندیه، قاجار، عربستان، کشمیر، حیدرآباد، پونا، دهلی و درانی اشاره کرد.[35]

متعاقب خیانت اطرافیان این شهید والامقام[36] و شکست سپاه او توسط ارتش بریتانیا در سال 1213 قمری (مقارن 1799 میلادی) ستون فقرات مقاومت هندوستان در هم شکست و اقتدار و نفوذ انگلیسی‌ها در هند به‌سرعت افزایش یافت.[37]

محل ولادت سلطان تیپو

 در سر در ورودی شرقی مقبرۀ تیپوسلطان این دوبیتی نوشته شده:

از فاطمه زوجه علی شیر خدا

شد سبط نبی سیدشهدا پیدا

این فاطمه زاد از علیّ حیدر

تیپوسلطان که گشت شاه شهدا

و در سر در جنوبی حک شده:

در ملک حجاز از علی حیدر

مفتوح شده هفت قلاع خبیر

زین حیدر دکنی دول کز نانک

گشتند مطیع یک خدیو کشور 

جمع‌بندی

تمدن غرب با محوریت بریتانیا جای پای محکمی یافته بود، با این هدف که از کانون هند، گام‌به‌گام ریشه‌های تمدن بزرگ ایران اسلامی را بخشکاند؛ امری که با روی کار آمدن دولت سیاسی «راج بریتانیا» به‌جای کمپانی هند شرقی، تا میانه‌های سدۀ بیستم و استقلال هند از این کانون، مستمراً ادامه یافت. پس از استقلال هندوستان از بریتانیا، دیگر از آن تمدن شکوهمند که هفت سده بر این سرزمین حکم رانده بود، اثری یافت نمی‌شد؛ گو اینکه ارتباط این سرزمین با بسیاری از همسایگانش – که دیرزمانی هم‌وطن و هم‌زبان و هم‌کیش بودند – ارتباطی خصم‌آلود بوده و هست - چنان‌که در کشمیر شاهدیم؛ و با این شرایط، از آن تمدن عریق هفتصد ساله – لااقل در حوزۀ سیاسی و در ابعاد فراملی - جز لاشه‌ای بی‌هویت و ناشناخته باقی نمانده است. نقطۀ عطف و موجد این «گسست هویتی و تمدنی» تجزیۀ این سرزمین بزرگ به چندین کشور کوچک، و همچنین تغییر زبان و تسلط زبان انگلیسی – به‌جای فارسی - بر این شبه‌قاره است، که نفس تمدن سرزمین شرقی این تمدن را گرفت و ارتباط سرزمین‌های هندوستان بزرگ را با گذشته و ریشه‌های تمدن مادر بکل از هم گسست؛ گرچه آثار ارتباطات تاریخی متقابل ایران و هند هنوز کم و بیش پابرجاست.

پی‌نوشت‌های مهم زیر را ببینید