گسترش ۷۰۰ سالۀ زبان فارسی به قلب اروپا چگونه رقم خورد؟

خبرگزاری تسنیم؛ کارگروه «اندیشه اقتصاد»؛ پروندۀ ویژۀ «جهاد سازندگی»

پروندۀ جهاد سازندگی در خبرگزاری تسنیم، پرچم‌دار و مدعی این معناست که اکناف و ابعاد شکوهمند نهاد و دستگاه جهاد سازندگی، نزد نخبگان و فرهیختگان سرزمین ما خوب فهم نشده است. به همین دلیل است که مخالفان، الگوی کار جهادی را به مدل‌هایی مانند «کار هیئتی» (چیزی در معنای کار بی‌قواره و باری به هر جهت) تأویل می‌کنند، و حتی موافقان جهاد سازندگی نیز آنچنان که از ادغام آن با کشاورزی نیز پیداست، این الگو را به مفاهیمی همچون «خدمات روستایی» یا نهایتاً «فعالیت پرعزم و جدی»  فرومی‌کاهند. حال آنکه از نظر کارگروه جهاد سازندگی در خبرگزاری تسنیم، الگوی مفهومیِ این نهاد، یک الگوی خوش‌ساخت و قابل تکثیر و اساساً مدل نهادی مطمح‌‍‌نظر انقلاب اسلامی است که در منزل سوم از پنج ایستگاه «تمدن‌سازی اسلامی» (یعنی دولت‌سازی اسلامی، که در آن «نهادسازی اسلامی» محوری‌ترین فعالیت نخبگان کشور است)، می‌تواند برای تکثیر در سایر نهادها مدنظر قرار گیرد، مشروط بر اینکه اصول و منطق و مبانی و فلسفۀ نهادی این دستگاه، به‌درستی درک و مدل شود.

با این نگاه، در فترت ادبیات معطوف به چیستی و ابعاد تمدنی انقلاب اسلامی، ناچار شدیم ابعاد تمدن بزرگ ایران اسلامی را نیز در چند شماره توضیح دهیم. در شمارۀ پیشین، نفوذ حیرت‌آور تمدن ایرانیان مسلمان را تا شرق دور توضیح دادیم. در این بخش، کیفیت و تطوّر گسترش این تمدن را تا قلب اروپا توصیف خواهیم کرد. پیش از آغاز بحث، مروری بر بخش‌های پیشین پرونده خالی از لطف نیست. 

بیشتر ببینید

• اولین رئیس ناشناخته «جهاد سازندگی»
• «جهادِ» متناقض‌نما
• پرده‌های مقدس، بر آفتاب «جهاد»
• نسخه ایرانیِ «حکمروایی خوب»؛ از جهاد سازندگی تا دولت اسلامی
• جیم‌ هـ‌ الف‌ دال‌؛ الگوی مفهومیِ «دولت اسلامی»
• «جهاد»، بنیانگذار عصر طلایی تمدن ایران
• رونمایی | هزار سال حکمرانی «قند پارسی»؛ از اورست تا وین
• "نامه‌ فارسی" تیمور لنگ به پادشاه فرانسه + تصویر
• جایگاه ائمه‌ اطهار در برکشیدن "تمدن پارسی‌گوی ایران اسلامی" طی یک هزاره
• بیشترین قلمرو شیعه در تاریخ؛ کجا و در چه زمان؟
• روایت خواندنی از "نهضت‌های شیعی در قرن دوم"
• استانی که "11 برابر" سایر استانها "امامزاده" دارد
• نفوذ تاریخی زبان و ادب پارسی در بالکان
• سکۀ رایج زبان فارسی در قلب اروپا، طی «نیم هزاره» !
• چرا تمدن ایران طی یک هزاره در جهان پیشتاز بود؟
• روایت خواندنی حیات 800 ساله زبان فارسی در هندوستان

هندوستان بزرگ، که هشت سده محمل زبان فارسی و تمدن ایران اسلامی بود، توسط انگلستان تجزیه شد، تا هم از قدرتش کاسته شود، و هم قابل کنترل باشد، و هم از هویت و گذشتۀ عریق خود گسسته شود. این سرزمین امروزه حداقل شامل کشورهای هندوستان، پاکستان، بخش‌های معتنابهی از چین، برمه، لائوس، بوتان، نپال، تایلند و بنگلادش است. 

مقدمه‌ای بر توسعۀ زبان فارسی به آناتولی

بررسی نفوذ زبان فارسی به سرزمین‌های غربی ایران نشان می‌دهد، اگر نفوذ این زبان در مسیر غرب، بیشتر از هندوستان بزرگ نباشد، حتماً کمتر نیست. در سیاهۀ پیشِ‌رو خواهیم دید سرزمین‌های غربی ایران، یعنی از آذربایجان بزرگ و کل آناتولی تا مقدونیه و آن‌سوتر بلغارستان و آلبانی و مجارستان و رومانی و بوسنی و صربستان؛ تا مرزهای ونیز در ایتالیا، و حاشیۀ کیِف در شمال، و حصارها و باروهای شهر وین در قلب اروپا چندصد سال زیر لگام این زبان فرهمند بوده است؛ چه اینکه بر مرکب گسترش قلمرو ترکان سلجوقی به آناتولی و بعدتر عثمانیان به قلب اروپا، قند شیرین پارسی نیز گام‌به‌گام به این سرزمین‌ها توسعه یافت.

مانند آنچه دربارۀ ترکان گورکانی در امپراتوری هندوستان بزرگ و ثروتمند گذشت، زبان دیوانی و شعر و دانش در سراسر حکومت سلاجقه و عثمانیان نیز فارسی بود، با این تفاوت که با حضور عارف بزرگی چون مولانا در قلب آناتولی (قونیه) و گسترش فرهنگ پارسی‌گویی در این منطقه، به نظر می‌رسد برخلاف هند، نه‌تنها سویه‌های زبان دیوانی و شعر و دانش، که زبان محاوره نیز در بسیاری از موارد فارسی بوده است. عزیز پسر اردشیر استرآبادی (متوفی پس از 800 ق /1379م) از نویسندگان آن روزگار در کتاب «بزم و رزم» تصریح می‌کند که «جمهور اهالی ممالک روم» در قرن هشتم هجری «به زبان پارسی مایل و راغب بوده‌اند».[1] این قول درست و دقیق به نظر می‌رسد. در ادامه دلایل روشنی در این زمینه خواهد آمد.

آغاز و گسترش حکومت سلجوقی

ظهور اولیۀ ترک‌های سلجوقی در اوایل قرن پنجم هجری و مقارن زمان و حکومت سامانیان است. درحقیقت این خاندان پیش از کشورگشایی و فتح مناطق غربی خود، ذیل حاکمیت سامانیان، بر نواحی‌ای از خوارزم و ماوراءالنهر حکم می‌راندند.

این خاندان در ادامه خود را مستقل اعلام کردند و طی حدود سه سده (429 – 707 ق/ 1037 – 1307 م) گسترش سرزمینی‌شان تا آنجا ادامه یافت که مجموعاً از آن‌سوی سمرقند ــ در مجاورت حکومت قراختاییان[2]و دریاچۀ خوارزم ــ تا آذربایجان بزرگ، و همچنین کرانه‌های دریای مدیترانه و دریای سیاه، و نیز از جنوب کرانه‌های جنوبی خلیج فارس، تا عمان کنونی زیر چتر تسلط بلامنازع این سلسلۀ قدرتمند قرار گرفت. به این ترتیب که پس از اینکه خطبۀ حکومت در سال 429ق بر طغرل‌بیک[3] خوانده شد، او به سمت جنوب غرب لشگر کشید و در مرحلۀ اول به سال 431 قمری (مقارن 1040میلادی) در نبرد «دندانقان» ــ جایی نزدیک مرو ــ بر تنها سلسلۀ رقیب قابل اعتنا ــ غزنویان ــ چیره شد[4] و حاکمیت خراسان بزرگ را از دست غزنویان بیرون آورده، در نیشابور بر تخت نشست.^[5] طغرل، پس از تثبیت حکومتش در خراسان بزرگ، پیشروی به سمت غرب را ادامه داد و کمتر از دو دهه بعد در فاصلۀ سال‌های 451–447ق (مقارن حدود 1055میلادی) در بغداد بر آل‌بویه نیز چیره گشت و این سلسله را برانداخت؛ سپس دختر خلیفۀ عباسی را به همسری گرفت و با این سلسله نیز پیوند خویشاوندی برقرار کرد؛ بعدتر نقاطی از آذربایجان و ارمنستان، و مناطقی بین دو دریاچۀ وان و ارومیه نیز به سرزمین‌های تحت حاکمیت سلجوقیان ضمیمه شد.[6] سلاجقه در این زمان به مرزهای  ایران اسلامی با مسیحیت در شرق آناتولی رسیده بودند.

اولین شکست مسیحیت

سرحدات مسلمانان و مسیحیان (امپراتوری بیزانس) در این ایام، تقریباً بر مرزهای ایران و ترکیه کنونی منطبق است؛ یعنی سرزمین آناتولی، تقریباً به‌طور کامل مسیحی‌نشین است و تحت تسلط امپراتوری روم شرقی قرار دارد. به سال 463 قمری (1071 میلادی) در جنگ «ملازگرد» ــ در شرقی‌ترین نقطۀ ترکیۀ امروزی ــ ترکان سلجوقی، اولین شکست سنگین عالم اسلام به مسیحیت را رقم زدند. این جنگ سرآغاز چیرگی و نفوذ سلجوقیان روم ــ و بالطبع مسلمانان ایرانی و فرهنگ و زبان پارسی ــ بر شبه‌جزیرۀ آناتولی و رخنۀ همزمانِ این هر سه، به سرزمین‌های اروپای شرقیِ آن زمان ــ تا حوالی استانبول ــ است؛ نفوذی که در زمان سلجوقیان تا قسطنطنیه ــ استانبول یا اسلامبول ــ گسترش پیدا کرد.

قلمرو امپراتوری روم شرقی در گسترده‌ترین وضعیت در سال 555 میلادی

(رنگ سفید نشانگر دریاهای مدیترانه، سیاه و سرخ است)

یورش سلاجقه به آناتولی

آلپ‌ارسلان سلجوقی، پس از پیروزی در ملازگرد و به اسارت گرفتن امپراتور رومانوس دیوجانوس[7] با شرایطی او را بخشید و روانۀ قسطنطنیه‌اش کرد؛ اما پس از بازگشت، بیزانسی‌ها امپراتورشان را عزل و محبوس کرده، و اعلام نمودند که مسیح از او روی برتافته است. به این ترتیب قرارهای او با آلپ‌ارسلان نیز محترم شمرده نشد. این رویکرد بیزانس موجب شد سلاجقه، از جناح‌های گوناگون، بر نواحی گسترده‌ای از آناتولی یورش برند و امپراتوری سلجوقی را در سراسر این شبه‌جزیره تثبیت کنند. ضمن اینکه منطقۀ حساس و حیثیتیِ فلسطین و بیت‌المقدس نیز در سال 480 قمری (1087 م) به‌دست سلجوقیان افتاد.[8] این شرایط موجب شد آناتولی، اندکی پس از ملازگرد، به‌صورت کامل تحت سیطرۀ سلاجقۀ روم ــ و طبعاً در سایۀ سپهر فرهنگ ایرانی و زبان پارسی ــ قرار گیرد. جنگ ملازگرد نقطۀ عطف تاریخ سیطرۀ طولانی حاکمان‌ پارسی‌زبان سلجوقی و عثمانی بر آناتولی و بخش‌های شرقی اروپا، طی 850 سال بعد از آن (از 1071 تا 1923 م) است. 

نقشۀ فتوحات سلاجقه

پس از مرگ آلپ‌ارسلان در سال 465 قمری (1072 میلادی) پسرش ملکشاه[9] نیز بیست سال با اقتدار بر نواحی تحت سیطرۀ پدر حکومت کرد. طی دهه‌های 1170 و 1180 میلادی، امپراتوری روم شرقی هم آناتولی و هم بیت‌المقدس را از دست رفته دید اما در عین حال یارای حمله و تعرض به امپراتوری مقتدر سلجوقی را نداشت.

بلافاصله بعد از ملکشاه، امپراتوری روم به طمع بازپس‌گیری آناتولی و بیت‌المقدس، جنگ‌های صلیبی را کلید زد ــ که فرسایشی شد و دویست سال به درازا کشید. درخلال این جنگ‌ها، گرچه بیت‌المقدس در همان ابتدا به امپراتور بیزانس بازپس‌داده شد، اما پهنۀ آناتولی هرگز به دامان مسیحیت بازنگشت، و ترکان سلجوقی و سپس عثمانی ــ که فارسی‌زبان و قهراً حاملان تمدن ایران اسلامی بودند ــ نه‌تنها در این منطقه هرگز شکست نخوردند، بلکه سال به سال نفوذ فرهنگی و سیاسی آنان و سرزمین‌های تحت قیمومت‌شان گسترش یافت. کار به اینجا ختم نشد و بعدترها پادشاهان حکومت مقتدر عثمانی، پهنۀ حکمروایی و نفوذ این تمدن را تا قلب اروپا پیش برد و حداقل تا دو سده مسیحیت را مرعوب ساخت و در قلب اروپا عقب نگاه داشت.

بزرگان عهد سلجوقیان روم

از نگاه تمدنی، بستر حکمرانی سلجوقیان پارسی‌گوی، دوره‌ای شکوهمند از ریشه‌دواندن فرهنگ و تمدن ایران اسلامی، از «آستانه»‌ی قزاقستان تا دروازه‌های شرقی اروپای فعلی است.

از بزرگترین مشاهیر عصر سلجوقیان، می‌توان به اندیشمندانی مانند خواجه نظام‌الملک طوسی[10]، امام فخر رازی[11]، امام محمد غزالی[12]، ابوالفرج ابن‌جوزی[13]، شیخ شهید شهاب‌الدّین سهروردی[14]، امام‌الحرمین جوینی[15]، ابوالفضل بیهقی[16]، سدیدالدین محمد اوفی[17]، خواجه عبدالله انصاری[18]، اسدی طوسی[19]، حکیم ناصر خسرو[20]، عمر خیام[21]، سنایی[22]، جمال‌الدین و کمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی[23]، امیرالشعرای معزّی[24]، انوری ابیوردی[25]، خاقانی شروانی[26]، نظامی گنجوی[27]، ظهیرالدین فاریابی[28]، شهرستانی[29] و زمخشری[30] اشاره کرد.

مولانا، قلب تپندۀ تمدن ایران اسلامی در ترکیه

همین بستر تمدنی است که موجب می‌شود پدر مولانا ــ سلطان‌العلمای بلخی ــ در سال 626 قمری (مصادف با حدود 1228 میلادی) به دعوت امیر سلجوقی، علاءالدین کیقباد، به همراه جلال‌الدین به قونیه ــ در قلب ترکیۀ کنونی ــ کوچ کند.[31] مولانا 70 هزار بیت فارسی را ــ در کنار  هزار بیت عربی و تنها احتمالاً 50 بیت ترکی ــ در قلب ترکیه (ی فارسی‌زبان) سروده است. با این حال مردم ترکیۀ ترک‌زبان کنونی او را یکی از مهمترین نمادهای فرهنگی و تمدنی خود می‌دانند و به‌صورت مستمر مراسم‌های شکوهمندی ــ با حضور مقام‌های عالی سیاسی این کشور ــ جهت پاسداشت مقام ارجمند مولوی برگزار می‌کنند! مولوی در ترکیه، یک «نماد تمدنی» است، طوری‌که در پایان سال 1396 شمسی اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور، در دیدارش با پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، دو نسخۀ نفیس از مثنوی مولوی به زبان‌های ایتالیایی و انگلیسی به وی اهدا کرد.

این نوع مواجهۀ اردوغان با مولانا اتفاقی و مقطعی نیست. وی 10 سال قبل از این نیز در سمت نخست‌وزیر ترکیه در سخنانی به مناسبت هفتصد و سی و چهارمین سالروز وفات این عارف نامدار، در قونیه گفته بود دولت ترکیه قصد دارد زادگاه مولانا در بلخ افغانستان را بازسازی کند. این همه ارجمندی مولانا نزد مردم ترکیه، نه صرفاً به سبب جایگاه معنوی او، بلکه به‌دلیل تأثیرگذاری عمیقش در فرهنگ و تمدن این سرزمین است.

با این وجود باید دقت کرد که مولویِ پارسی‌سرا برای چه فرهنگی، تأثیرگذار و تمدن‌ساز بوده است؟ آیا زبان شیوای شعر مولوی، برای ترک‌هایی که او را نمی‌فهمیده‌اند این همه فرهنگ‌ساز بوده؟! یا باید بپذیریم که جامعۀ آن زمان آناتولی به مرکزیت قونیه ــ که چندی پایتخت سلجوقیان روم بود ــ آنچنان با زبان فارسی پیوند عریق و عمیقی داشت که از ملای روم چنین تأثیری بپذیرد و تأثیرگذارترین و نفیس‌ترین میراث‌های معنوی، و ارزشمندترین گنجینه‌ و متاع صادراتی فرهنگی‌اش را مثنوی مولانا بداند؟ گفت "تو خود حدیث مفصل بخوان..."

افول سلاجقۀ روم

زمانۀ مثنوی‌سراییِ مولوی، مقارن زمان افول و اضمحلال دولت سلجوقیان است. سلاجقه ــ در نمای کلی و نه فقط در آناتولی ــ از ابتدای قرن ششم به‌تدریج رو به زوال گذاشتند. سلجوقیان سوریه تا اوایل سدۀ ششم هجری، حکومت مرکزی سلجوقی ــ به مرکزیت خراسان ــ تا سال 552 قمری (مقارن حدود 1157 م)، سلجوقیان کرمان و عراق و کردستان تا اواخر سدۀ ششم و سرآخر سلجوقیانآسیای کوچک تا اوایل سدۀ هشتم در قلمروهای خود حکمرانی کردند و سپس مضمحل شدند.[32]

سلجوقیان روم در زمان حکمرانی فرزند همان علاءالدین کیقباد ــ یعنی سلطان غیاث‌الدین کیخسرو سلجوقی ــ در حوالی سال 641 قمری (مقارن 1242 میلادی) از مغولان شکست می‌خورند، اما با تدبیر مهذب‌الدین علی ــ وزیر کاردان و ایرانی این پادشاه بی‌کفایت ــ از شر ایلخانان امان می‌یابند و حکومت به شرط پرداخت خراج سالیانه در میان خاندان سلجوقیان بازمی‌ماند.[33] این روند رو به زوال ادامه دارد تا نهایتاً در سال 707 قمری (1307 میلادی) خورشید سلاجقۀ روم توسط غازان‌خان مغول غروب می‌کند.

پس از این، حکومت آناتولی یکدست نبود و به دست امرای محلی افتاد. یکی از این حکومت‌های محلی،  در حوالی قونیه، عثمانیان بودند. این شرایط ادامه داشت تا با برکشیده شدن تدریجی عثمانیان، حکومت مقتدری شکل گرفت که از کمی پیش از افول سلاجقه، از 1299 تا 1924 میلادی، طی حدود 625 سال، به گسترش نفوذ تمدن ایران اسلامی تا قلب اروپا کمک‌های شایان توجهی کرد.

عثمانی و تاج‌بخشی به درّ پارسی در قلب اروپا

دوران طولانی 625 سالۀ حکومت عثمانی، از حساس‌ترین مقاطع زمانی در مواجهۀ تمدن ایران اسلامی با غرب بوده است. در این دوره ابتدا عثمانیان به‌مرور قدرت می‌گیرند و با گذر از دروازه‌های غربی آناتولی، پایتخت امپراتوری روم شرقی را فتح می‌کنند که تا آن زمان رویدادی بی‌سابقه بود. سپس با گسترش فتوحاتشان به غرب، طی 80 سال مناطق یونان و بالکان و مجارستان و رومانی و لهستان را درمی‌نوردند و به دروازه‌های وین در اتریش کنونی می‌رسند که در آن زمان در اختیار امپراتوری هابسبورگ بوده است. در این شرایط، اروپاییان از سوی مسلمانان تحت شدیدترین فشارها قرار دارند و لذا واکنش‌هایی را که حدود دویست سال پیش از این آغاز کرده بودند، منسجم کرده، و از چند جبهه به دفاع جانانه از کیان و هستی‌شان می‌پردازند. حملۀ مستقیم به عثمانیان  بازپس‌گیری مناطق مرکزی و شرقی اروپا، اتحاد با مغولان و کلیسای نسطوری و هجمه به این تمدن از پشت سر، سرپل گرفتن در هندوستان و گسترش آن به غرب، ایجاد دو دستگی و کمک به روی کار آمدن حکومت صوفیانۀ صفویان و مشغول شدن عثمانیان به این حکومت همگی جزو تمهیدات غرب بوده است.

نمایی کلی از عصر نوزایش اروپا

تقریباً مقارن با شکست سنگین اروپاییان از تمدن ایران اسلامی در قسطنطنیه  به سال 1453 میلادی، ماشین چاپ به روش جدید هم توسط یوهانس گوتنبرگ[34] اختراع شد و نوزایش (رنسانس) را شتاب بخشید. درواقع در پی رونق صنعت چاپ در اروپا، انقلاب و نشر علمی فراگیر در اروپا رخ داد، و حلقۀ وصلی شد که نهضت ترجمۀ آثار اسلامی در اروپا را، که دو سده پیشتر آغاز شده بود، به تولید انبوه در حوزۀ علم متصل کند. متعاقب این انقلاب علمی، جنبش‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فکری متعددی در فاصله‌های کوتاه رخ می‌نمود که هر یک در جای خود شایان بررسی است. از مهمترین تحولات این عصر، به حاشیه رانده شدن کلیسا و بعدتر کنار رفتن هر نوع حاکمیتی به نفع انسان‌گرایی یا به تعبیر درست‌تر به نفع لیبرالیسم بود.

هفت سال پس از محاصرۀ دوم وین توسط عثمانی در قلب اروپا (1094ق/1683م) ماشین بخار اختراع و سپس در دهه‌های بعد تکمیل شد، و در نیمۀ قرن هجدهم توسط جیمز وات به کمال رسید، که به جایگزینی ماشین با انسان و اصطلاحاً «انقلاب صنعتی» منجر شد؛ تحول شگرفی که در کنار انقلاب‌های کشاورزی و الکترونیکی، سه رویداد مهم تاریخ بشر به شمار می‌روند.

در این زمان دویست سالی هست که صنعت دریانوردی در اروپا رونق دارد و به همین سبب جاده‌های تجاری در خشکی ــ مانند جاده ابریشم ــ کم‌رونق شده‌اند. همچنین همه‌چیز ــ حتی نهاد دین ــ در چنبرۀ اقتصاد و اصالت منفعت فرد گرفتار آمده است. در شمارۀ بعدی این پرونده خواهیم دید که پس از این تاریخ شرایط طوری رقم می‌خورد که در یک روند بطئی، و طی دو سه سده، از تمدن گستردۀ پارسی‌گویان شرق و غرب، جز رشته‌هایی از‌هم‌گسیخته، و جزایری پراکنده و بی‌رمق، چیزی باقی نمی‌ماند.     

برکشیده شدن عثمانی

عثمانیان در زمان سلاجقه به‌عنوان مرزبان در مرزهای غربی با روم به خدمت گمارده شده بودند. در پی اضمحلال سلاجقه در 552 قمری (مقارن 1307میلادی)، آناتولی دچار هرج و مرج شد و هر گوشه‌ای توسط خاندانی تحت سیطره قرار گفت. در این میان قونیه نصیب آل‌عثمان شد و عثمان اول[35] به عنوان سرسلسلۀ این پادشاهی بر تخت‌گاه قلمرو محدودش تکیه زد.

آغاز فتوحات در اروپا

حدود نیم قرن بعد یعنی در زمان سلطان مراد یکم[36]، نفوذ عثمانی به اروپا آغاز شد. مراد یکم، توانست ادرنه[37] را فتح کرده و پایتخت عثمانی را به آنجا منتقل نماید. سپس موفق شد مقدونیه، بلغارستان و صربستان را به خاک عثمانی ضمیمه کند و این آغاز یورش عثمانیان به اروپای شرقی بود. طرفه اینکه امپراتور بیزانس از هراس عثمانی، معاهده‌ای را در حدود سال 764 قمری (1363 م) با مراد یکم منعقد کرد و تمام فتوحات عثمانی در اروپا را به رسمیت شناخت. در نهایت مراد یکم در کوزوو در صربستان کشته شد.

فرزند او، بایزید اول[38]، طی حدود یک دهه‌ بعد، یونان و تتمۀ بلغارستان را نیز به حکومت عثمانی ضمیمه کرد. بایزید در 804 قمری (مقارن 781 شمسی و 1402 میلادی) در آنکارا در جنگی با تیمور لنگ[39]، به اسارت او درآمد و یک سال بعد در 805 قمری (مارس 1403 میلادی) در همان اسارت درگذشت. به این ترتیب پیشروی عثمانی به‌سمت قلب اروپا، برای مدت کوتاهی متوقف شد. جالب است که بایزید اول به فارسی سخن می‌گفته و حتی بنابر قول سعید نفیسی شعر پارسی هم می‌سروده است. (تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی؛ 1344)

از این گذشته، طرفه اینجا نامه‌ای است که تیمور به زبان پارسی و با مطلع «صد هزار سلام و آرزومندی ازین محّب خود» به پادشاه فرانسه می‌فرستد و به او بشارت می‌دهد که «دشمن مشترک» را متوقف کرده است.[40]

پس از بایزید ایلدیریم، 10 سال میان فرزندانش هرج و مرج درگرفت تا یکی از آنها به نام محمد چلبی[41] حاکم شد و توانست بخش‌هایی از آلبانی را هم به قلمرو عثمانی اضافه کند.

پس از محمد، فرزندش مراد دوم[42] بر تخت پادشاهی نشست. وی فتوحات صربستان را تا دانوب ادامه داد و همچنین بلغارستان را فتح کرد. وی اولین پادشاه عثمانی است که با ونیزی‌ها در شمال ایتالیای کنونی هم وارد جنگ شد.

فتح بیزانس، توسعه به غرب

پس از مرادخان ثانی، نوبت به فرمانروایی فرزند نامدارش، سلطان محمد فاتح[43] رسید. او در سال 857 قمری (1453 م) برای اولین بار در تاریخ قسطنطنیۀ مسیحی، پس از حدود دو ماه محاصره، این شهر شکوهمند را تصرف نمود.

هدف بعدی او قلعۀ استراتژیک «ناندور فهروار»[44] (بلگراد کنونی) بود که دروازۀ جنوب مجارستان به حساب می‌آمد. سقوط این پایگاه می‌توانست راه امپراتوری عثمانی را تا  همسایگی وین ــ قلب اروپای مرکزی ــ باز کند، اما خلیفۀ عثمانی در این محل شکست سختی خورد و به استانبول بازگشت. این شکست موجب شد تا حدود 70 سال بعد عثمانیان دست از این منطقه بردارند. به هر صورت فتح امپراتوری بیزانس، نقطۀ عطف این سال‌های حکومت عثمانی است.

قلمرو عثمانی در سال وفات محمد فاتح (886 ق /1481 م)

در این سال‌ها نیز زبان شعر و زبان دیوانی سلطان محمد فاتح، زبان پارسی است. او پس از فتح بوسنی عهدنامه‌ای برای کاتولیک‌های آن دیار فرستاده و از اعطای آزادی کامل مذهبی حمایت کرده است.

تصویر نامۀ فارسی سلطان محمد فاتح به کاتولیک‌های بوسنی

غیر از مراسلات دیوانی، برخی معتقدند او به پارسی آن اندازه مسلط بوده که به این زبان شعر هم می‌سروده است.[45]

پس از سلطان محمد فاتح، فرزند او که بایزید ثانی[46] نام داشت، فتوحات پدر را پی گرفت و علاوه بر مولداوی در حاشیۀ رود دانوب، هرزگوین، بخش‌هایی از مجارستان و بنادر مهمی از ایالت ونیز ایتالیا را به سرزمین‌های پارسی‌گوی عثمانی ضمیمه نمود. این تاریخ همزمان با پایه‌گذاری حکومت فراگیر و مقتدر صفویان در ایران، در قفای امپراتوری عثمانی است.

رضا خسروشاهی، در تحقیقی، بایزید ثانی را نیز دارای اشعاری به زبان فارسی می‌داند.[47] او با شاعرانی همچون حکیم مولانا قبولی[48] معاشرت کرده و نیز با جامی[49] مشهورترین و مبرزترین شاعر ایرانی آن عصر، مکاتبه نموده و صله‌های فراوان و ارزشمندی برای او ارسال کرده است.[50]

بایزید دوم را فرزندش سلیم[51]، طی کودتایی از کار برکنار کرد. وی طرف دیگر جنگ چالدران با صفویان ایران بود و طی تنها هشت سال قلمرو حکومت عثمانیان را به سه برابر گسترش داد. بعد از این هشت سال، شرایط برای یورشی دیگر به قلب اروپا آماده بود، اما اجل سلیم را امان نداد. جالب اینکه برخی او را نیز صاحب دیوان شعر فارسی حاوی دو هزار بیت و با تخلص «سلیمی» می‌دانند.[52]

 قلمرو عثمانی در سال وفات یاووز سلیم (926 ق /1520 م)

پس از یاووز سلیم، فرزندش سلیمان[53] بر تخت نشست، وی 46 سال مقتدرانه حکمرانی کرد و از این جهت در میان عثمانیان رکورددار است. دوران سلطنت او، اوج اقتدار حاکمان عثمانی است. پس از او به‌مرور انحطاط عثمانی رقم می‌خورد. سلیمان، پس از تاج‌گذاری فوراً حرکت به سمت غرب را آغاز کرد. تا اینجا، صرب‌ها، بلغارها، بیزانسی‌ها، و آلبانیایی‌ها مغلوب شده بودند. سلطان سلیمان بلگراد را هم در 927 قمری (1521م) تصرف کرد. سپس شوالیه‌های جزیرۀ رودس در غرب مدیترانه را بعد از 5 ماه جنگ، به‌سختی شکست داد. مجارستان را که دوباره به‌دست هابسبورگ‌ افتاده بود بازپس‌ستاند، و در 936 قمری (1529 م) تا محاصرۀ وین پیش رفت، که نهایتاً در فتح این شهر مهم ناکام ماند.

سلیمان قانونی و صفویه سه جنگ علیه یکدیگر ترتیب دادند که هرسه فرسایشی شد و به نتیجۀ قطعی نرسید. این سه جنگ در سال‌های 1533، 1547 و 1554 میلادی رخ داد و سرآخر به معاهدۀ صلحی میان سلیمان و شاه طهماسب صفوی ختم شد. به این ترتیب، مشکلات عثمانی با صفویه، حل نشده باقی ماند. همچنین طی این سال‌ها سرزمین‌های وسیعی در شمال قارۀ آفریقا به قلمرو عثمانی ضمیمه شد، طرابلس، تونس و الجزایر از آن جمله‌اند. در این سال‌ها، ناوگان دریایی عثمانی نیز تقریباً حاکم بلامنازع دریاهای مدیترانه، سرخ و حتی خلیج فارس بود. ناپل و سیسیل هم در این سال‌ها از هجمه‌های او در امان نبود. سلیمان با تخلص «محبی» شعر می‌سروده و علاوه بر ترکی، دیوانی با 700 بیت فارسی دارد.[54]

سلیمان همچنین ارتباط خانوادگی مستحکمی با اروپاییان شرقی برقرار کرد. از میان چهار همسر او، خرم و گلفام، لهستانی بودند و ماه‌دوران اصالتی آلبانیایی یا چرکسی داشت. همچنین کارا احمد پاشا که مدتی به سمت وزیر اعظم سلطان سلیمان نائل شده بود، اصالتاً آلبانیایی‌تبار و همسر دختر سلطان سلیم بود.گذشته از این سلیمان، پزشکی یهودی و متنفذ به نام موسی هامون داشت؛ و نیز می‌توان از ابراهیم پاشای پارگایی نام برد که از دوستان دوران کودکی سلیمان و اصالتاً اهل یونان و مسیحی بود؛ وی چندی به صدارت رسید و دست آخر توسط سلیمان کشته شد. این نفوذ مسیحیت و یهود در تخت‌گاه سلسلۀ مقتدر عثمانی و تأثیرات آن در افول این سلسله را نباید از نظر دور داشت.

دوران رکود

تا 120 سال پس از سلیمان، یعنی تا محاصرۀ دوم وین در 1094 قمری (1683 میلادی) گرچه امپراتوری عثمانی از فتوحاتش عقب ننشست، اما آن اندازه نیرومند نبود که توان پیشروی بیش از این و فتح قلب و پایتخت اروپای آن روز ــ وین ــ را داشته باشد. این شرایط ادامه داشت تا زمان سلطان محمد چهارم[55]، که در پی بیش از سه دهه فرمانروایی، یکی از گسترده‌ترین و منسجم‌ترین قلمروهای عثمانی را در اختیار داشت. او پیش از حمله به وین، به روسیه در جبهۀ اوکراین یورش برد. پس از کشته شدن 20 هزار سرباز روس در اوکراین، روس‌ها در معاهده‌ای موسوم به «باغچه‌سرای» (این شهر اکنون در 10 کیلومتری پایتخت شبه‌جزیرۀ کریمه در اوکراین واقع شده‌) فرمانروایی بر اوکراین را هم به محمد چهارم واگذاشتند. اینجا مرزهای شمالی عثمانی به حوالی کیِف رسیده بود.

دوران افول عثمانی، اروپا برمی‌خیزد

سلطان محمد عثمانی، پس از فتح اوکراین عزم وین کرد. اروپاییان که هستی و هویت‌شان در گرو مقاومت بود، علیه عثمانی هم‌قسم شده بودند. پس از دو ماه محاصرۀ این شهر، نبرد وین با مشارکت ائتلاف امپراتوری مقدس روم، مشترک‌المنافع لهستان‌ــ‌لیتوانی و اتحاد مقدس، علیه امپراتوری عثمانی به وقوع پیوست. شمار نیروهای عثمانی را در این جنگ 300 هزار نفر ذکر کرده‌اند. با این حال، طی تنها دو روز، ارتش عثمانی شکست سختی خورد و عقب نشست.

قلمرو عثمانی پیش از محاصرۀ دوم وین (1094 ق /1683 م)

جنگ دوم وین، نقطۀ آغاز عقب‌نشینی و از هم گسستگی تمدن هزارسالۀ پارسی‌گویان مسلمان در برابر مسیحیت است. متعاقب این شکست، به‌سرعت و طی کمتر از دو دهه، مناطقی همچون بالکان، جنوب مجارستان و ترانسیلوانیا از عثمانی باز پس گرفته شد. فشار آنچنان شدت گرفت که سلطان محمد چهارم، در 1687 میلادی در پی شکست‌های مکرر، ناچار شد از سلطنت کناره بگیرد. این زمان دقیقاً مقارن با اختراع ماشین بخار (1690 م) و انقلاب صنعتی در اروپاست.

دیدیم که مقارن همین جنگ وین، وقتی هم خیال اروپا از عثمانیان و جبهۀ مستقیم تا حدودی آسوده شد، و هم اینکه در پی انقلاب صنعتی حرص به «تولید انبوه» نیاز اروپای غربی را به مواد اولیه و بازار مصرف تشدید کرد، جبهۀ جدیدی پشت سر تمدن ایران اسلامی در هندوستان باز شد: انگلیس‌ها فتح گام به گام از درگاه هند را در دستور کار قرار دادند، تا علاوه بر اینکه این سرزمین بارانداز تجاری غرب در آسیا باشد، به سرپل استیلای سیاسی اروپا بر تمام آن تمدن عریق ــ و بلکه بیش از آن ــ تبدیل شود.

در مطلب بعد به ابعاد مختلف بیداری غرب، و هجوم آنها به سوی سه امپراتوری بزرگ پارسی‌زبان (هند و ایران و عثمانی) خواهیم پرداخت.