راهکارهایی برای سامان‌بخشی به هیئت‌های مذهبی / لزوم غنابخشی محتوایی برای مجالس
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با اشاره به اینکه توصیف ظواهر جریان عاشورا ناشی از ضعف توجه به ابعاد معرفتی است، راهکارهایی برای سامان‌بخشی به هیئت‌های مذهبی ارائه داد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هر ساله مراسم محرم با شور و حالی بهتر از سال‌های گذشته در کشورمان و بلکه سایر کشورهای جهان برگزار می‌شود. اگر بخواهیم به یکی از مهم‌ترین ماهیت‌های هیئت‌های مذهبی اشاره کنیم، حس محضریت نسبت به خداوند و اهل بیت وحی علیهم‌السلام باشد. مبتنی بر این حس حضور است که شخصیت انسان در این مجالس شکل می‌گیرد. هر گونه عواملی که سبب کمرنگ شدن این اصل اساسی (محضریت) شود، انسان مؤمن را از ثمرات حقیقی مجالس آل‌الله یا به تعبیری، بیوت نورانی خاندان وحی باز می‌دارد.
از این رو شناسایی آسیب‌های هیئت‌های عزادارای و ارائه تذکرات ضروری از سوی منتقدان، نه از باب تخریب این محافل دینی بلکه از باب بازگشت به اصل و فلسفه عزاداری است. عدم اصلاح چالش‌های مربوط به هیئات و محافل مذهبی، به مرور زمان سبب ایجاد آفت‌های غیر قابل جبران و به دنبال آن خروجی‌های ناصواب خواهد بود. شاید بتوان گفت خارج کردن محوریت از وعاظ و سپردن محوریت به مداحان محترم، نقطه‌عطف این آسیب‌هاست که نادانسته صورت گرفت. مداحی که تخصص او روضه بود نه منبر، حماسه‌سرایی بود نه وعظ، بیان مصائب بود نه خطیبی توانا، در رأس تمام این امور قرار گرفت و به دنبال آن، تفسیرهای ناصواب از ماجرای امام حسین علیه‌السلام و قیام عاشورا بین مردم رواج یافت. در واقع بخشی از تلاش‌هایی که امثال شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی در راستای زدودن تحریف‌های این حماسه به خرج داده بود، از بین رفت؛ به این دلیل که مداح یک هیئت مذهبی، اصلاً یک بار هم کتاب حماسه حسینی بلکه یک کتاب مقتل هم مطالعه نکرده بود و لذا در شبی که منسوب به قاسم بن حسن (ع) کرده‌اند، سفره‌ی عقد می‌اندازند و هلهله می‌کنند و عکس این مراسم هم در فضای مجازی منتشر و کل ماهیت مذهب تشیع در اذهان عمومی تضعیف می‌شود.
درباره پاره‌ای از این چالش‌ها با سیدحسین شرف الدین، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) برای بار دوم به گفت‌وگو نشستیم.
* در گفت‌وگوی قبل به عوامل مؤثر در تغییر کارکردهای سنتی هیئت‌های مذهبی و گرایش به هیئت‌های عام‌پسند پرداختیم. چه علل و دلایلی در ظهور هیئات‌های عامه‌پسند در ایران بعد از انقلاب مؤثر بوده‌اند؟
ابتدا عرض کنم این آسیب‌هایی و عللی که مطرح می‌کنم، به این معنا نیست که تمام هیئت‌ها درگیر این آسیب‌ها هستند بلکه مورد هدف ما، هیئت‌هایی است که خارج از چارچوب رایج اقدام می‌کنند؛ اما عمده‌ترین عواملی که در این خصوص وجود دارد، شامل غلبه سکولاریسم در ساحت‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی تحت تأثیرسلطه جهانی آن، وقوع تغییر در الگوی دینداری به ویژه به تبعِ تغییر در سبک زندگی، رواج گرایش به معنویت‌های نوظهور، کمیت بالای جمعیت جوان کشور با ویژگی‌های شخصیتی و انتظارات آرمانی خاص، افزایش اوقات فراغت و فقدان برنامه‌ی مناسب برای پوشش بهینه‌ی آن، غلبه روند صنعتی شدن و کالایی شدن اقلام فرهنگی، تأثیرات آشکار و عمیق رسانه‌های نوظهور به ویژه اینترنت و فضای سایبر در فرهنگ عمومی، ارتباطات میان فرهنگی گسترده‌ی کشور با جهان، تهاجم فرهنگی، کاهش موقعیت اجتماعی روحانیت و ظهور جریانات بدیل، ناتوانی نظام اسلامی در تحقق برخی وعده‌ها، میدان‌یابی مهارناپذیرخلاقیت‌های هنری در ساماندهی فرمی و محتوایی هیئات یعنی میل به رهایی از تعینات، جداییِ نسبیِ آیین‌های مذهبی از منابع مشروعیت‌بخش، هدایت‌گر و تغذیه‌کننده محتوایی آنها مثل منابع دینی، علمای دین، مؤمنان بصیر ودغدغه‌مند، تسامح غالب علما در برخورد قاطع با آسیب‌ها و انحرافات فزاینده هیئات و گاه توجیه آنها و...
کمرنگ شدن نقش واعظان در هیئت‌ها یک آسیب جدی است
* این نوع هیئات یعنی عام‌پسند از چه ویژگی‌ها و کارکردهایی برخوردارند؟
عمده‌ترین ویژگی‌های توصیفی این نوع هیئت، حسب مشاهدات عینی اخیر به این صورت بود: جوان‌گرایی و اقبال شایان از گروه‌های سنی جوان و نوجوان و نیز محوریت‌یابی و صحنه‌گردانی مداحان. عزیزانی که به رغم برخی قوت‌ها و جاذبه‌ها، ضعف‌های آشکاری برای ایفای برخی نقش‌ها متناسب با ظرفیت‌های هیئت، انتظارات مؤمنان و اقتضائات زمانه دارند و در عوض، کمرنگ شدن نقش واعظان، سخنوران و خطبای روحانی. نکته بعد درباره ویژگی‌های هیئت‌های عام‌پسند، غلبه جنبه‌های احساسی و هیجانی بر جنبه‌های معرفتی و روشنگری است که از آن با تعبیر غلبه شور برشعور یاد می‌شود. همچنین فقدان رویه و الگوی جمعی واحد در برگزاری مراسمات و کنش‌های سوگوارانه و به بیان دیگر، روزمره شدن به جای تأکید بر سنت‌های دیرپای مراسم.
در کنار این آسیب‌ها، ابتلای به برخی چالش‌ها مثل تفسیر ضعیف برخی آموزه‌ها، عدم ارجاع به منابع اصلی، بعضاً طرح دعاوی غیرمستند، غیرمعقول، ناموجه، شاذ، تحریف‌شده، غلوآمیز، موهن، شبهه‌انگیز، زبان حال‌های بی اساس، تقدس‌بخشی بی مورد به برخی امور و نیز توسل به مستندات غیرمعتبر مثل اسناد به منابع مجهول الهویه، منابع ضعیف و فاقد ارزش علمی، شخصیت‌های ساختگی، خواب و رؤیا، داستان‌ها و حکایات بعضاً باورناپذیر، تمایل وافر به اسطوره‌سازی و افسانه‌پردازی. با اینکه شهید مطهری مقابل بسیاری از این آسیب‌ها ایستاد، دوباره در عصر فعلی شاهد احیای برخی خرافات درباره ماجرای عاشورا هستیم. اصرار بر توصیف ظواهر عاشورا هم از دیگر مسائل است.
توصیف ظواهر جریان عاشورا ناشی از ضعف توجه به ابعاد معرفتی است
* اینکه اشاره داشتید "اصرار بر توصیف ظواهر" از ماجرای قیام امام حسین علیه‌السلام و جریان عاشورا وجود دارد؛ توصیف ظواهر یعنی چه؟
منظورمان اصرار بر توصیف ظواهر و فیزیک بدنی و قدرت رزم‌آوری بازیگران اصلیِ صحنه کربلا، التفات زیاد به صحنه جنایت‌بار واقعه عاشورا که ناشی از ضعف توجه به ابعاد انسانی، معرفتی و اخلاقی شگرف این ماجراست. زمینه‌سازی برای بروز برخی کنش‌های غیر شرعی، غیر اخلاقی و ناموجه همچون لخت کردن بدن، استفاده از آلات و ابزارموسیقی شبهه‌ناک، استفاده از سبک‌های تقلیدی نامتناسب و بعضاً مبتذل، کاربرد ادبیات سخیف در مقام ارادت‌ورزی به ائمه علیهم‌السلام، فاش‌خوانی مصیبت و تحمیل فشارهای روحی سنگین برافراد، دامن زدن به اختلافات فرقه‌ای و جناحی، رقابت‌های سطحی هیئات با یکدیگر در جذب افراد، کم‌توجهی و گاه بی‌توجهی به واقعیت‌های عینی زندگی روزمره، مواجهه‌ی خنثی با مسائل سیاسی و بعضاً ابراز مخالفت با برخی اقدامات حکومت دینی مثل تقویت نظریه جدایی دین از سیاست، کاهش تعلق خاطر به هویت ملی و جمعی و بعضاً بی‌تفاوتی به ارزش‌ها و سنت‌های ملی، کم‌توجهی به اقامه نماز به هنگام تلاقی با برنامه عزاداری، تأکید برجنبه‌های کارناوالی و تفریحی مراسم و... از جمله این آسیب‌هاست.
لزوم غنابخشی فکری و محتوایی برای مجالس مذهبی
* در راستای مهار این انحرافات تاکنون چه اقداماتی صورت گرفته یا می‌توان صورت داد؟
رفتارهای آیینی به اعتبار جنبه قدسی و ماهیت فرهنگی‌شان، پدیده‌هایی چندلایه و نسبتاً پیچیده‌اند و استعداد بالایی برای جلوه‌نمایی در قالب‌های متکثر دارند. به بیان دیگر، خلاقیت‌ورزی در قلمرو سنت‌ها، رسوم و ترجیحات فرهنگی و تحت تأثیر دریافت‌ها، امیال و سلایق فردی و گروهی؛ در جنبه‌های نمایشی این نوع رفتارها، باب وسیعی دارد. از این رو، تأکید و تحفظ بر برخی اشکال و انحرافی تلقی کردن سایر الگوهای محقق، کارآسانی نیست و معمولاً چندان هم مقبول نمی افتد. در هرحال، مواجهه آسیب‌شناسانه و انتقادی مؤثر با این سنخ رفتارها، دقت‌ها و ظرائف و راهکارهای خاصی می‌طلبد. از جمله اقداماتی رسمی در این خصوص، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 1386/2/11 است که به منظور ساماندهی به برنامه‌های جاری در مناسب‌های مذهبی، بر لزوم رعایت چند سیاست کلان تأکید کرده است:
1. غنابخشی فکری و محتوایی به مجالس و مراسم سوگواری 2.صیانت از روش‌های اصیل و سنتی عزاداری 3. زدودن خرافات و انحرافات پدیدآمده 4. شناسایی و مقابله ریشه‌ای با عناصر و جریان‌های سازمان‌یافته و منحرف تأثیرگذار در مراسم سوگواری 5. ایجاد ساز و کارهای مناسب جهت ساماندهی و تقویت هیأت‌های مذهبی، مداحان، مدیحه‌سرایان و نهادهای متصدی امر عزاداری. مجری انجام این سیاست‌ها سازمان تبلیغات اسلامی تعیین شده است و سایر دستگاه‌ها نظیر سازمان صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی و نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها موظف به همکاری با آن شده‌اند.
برجسته‌سازی مداحان موفق و به انزوا کشاندن مداحان هنجارشکن
در تکمیل سیاست‌های فوق به اقدامات بایسته دیگری نیز می‌توان اشاره کرد. از آن جمله: ساماندهی به نظام تبلیغات دینی، ایجاد مرکزیتی ستادی برای رصد اطلاعات، انجام تحقیقات، تحلیل داده‌ها و ارزیابی مستمر وضعیت تبلیغ درجامعه، دادن اطلاعات لازم معرفتی و مهارتی به طلاب برای ایفای موفق‌تر نقش در این عرصه، ساماندهی به امور مداحان و رده‌بندی آنها، برگزاری مستمر جلسات آموزشی و توجیهی با آنها، ترغیب فضلای حوزه به مشارکت در امرتبلیغ در کنار سایرفعالیت‌ها، ایجاد زمینه برای مشارکت افراد واجد صلاحیت غیر روحانی و غیرمعمم، تدوین و تألیف منابع علمی مناسب جهت تقویت بنیه‌ی علمی خطبا و وعاظ، نظارت آشکار و پنهان بر فرآیندهای جاری تبلیغات دینی، شناسایی و یادآوری مکرر آسیب‌ها و انحرافات، برخورد مناسب با انحرافات و عوامل مؤثر در ایجاد و رواج آنها، تعیین شاخص‌هایی برای ارزیابی هیئات و رده‌بندی آنها، قدردانی از هیئات، خطبا، مداحان و بانیان وظیفه‌شناس و متعهد، برجسته‌سازی مداحان موفق و ارزشی برای منزوی کردن مداحان هنجارشکن، ترغیب عموم به اعمال حساسیت و واکنش مناسب به انحرافات حوزه تبلیغ دین، پیگیری شکایات مردم از هیئات و عملکرد آنها، ساماندهی به فرایند ظهور و آفرینش هیئات و جلوگیری از رشد قارچ‌گونه و بی ضابطه آنها.
گفت‌وگو از سعید شیری
انتهای‌پیام/