بررسی دلایل فقدان تولیدات عاشورایی در سینما؛ از آفت معناگرایی تا کم‌کاری دولت و ترس بخش خصوصی
اشاره سینماگران به فقدان سینمای ما از فیلم‌های عاشورایی با وجود فیلم‌های مختلف درام غیرتاریخی، پر بی‌راه نیست؛ چراکه تنها ۳ فیلم تاریخی داریم که درباره قیام امام حسین است و ژانرهای درام نیز عموماً از جذابیت و کیفیت بالایی برخوردار نیستند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، تولید فیلم‌هایی با موضوع عاشورا و امام حسین (ع) هر سال در ایام محرم مورد بررسی و کارشناسی قرار می‌گیرد و از مسائل محتوایی و فرمی که در بخش مباحث نظری و نقد قرار دارد گرفته تا موضوعی چون مدیریت سینمایی مورد کنکاش قرار می‌گیرد.
اما یکی از رایج‌ترین بحث‌ها که حتماً به گوش ما آشنا است، این است که بعد از 40 سال هنور کار خاص و برجسته‌ای درباره امام حسین نساختیم. حتی بعضاً گفته می‌شود که هیچ کاری نساختیم. البته جمله آخر به نظر می‌رسد که بیشتر به معنای عدم تولید همان کار برجسته و شاخص باشد، هرچند که این تعبیر نیز از نظر نقد و بررسی نیز چندان صحیح نیست، زیرا دست کم فیلم "روز واقعه" به عنوان یک فیلم مطرح در زمینه عاشورا شناخته می‌شود.
اما بررسی ساده نشان می‌دهد که تعداد فیلم‌های عاشورایی ما آنقدر هم کم نیست که عموماً به تعداد کم و یا فقدان آن اشاره می‌شود. در طول تاریخ سینمای ایران، فیلم‌هایی که با امام حسین (ع) به اشکال گوناگون ارتباط داشته‌اند کم نیستند. تنها فیلم‌های دفاع مقدسی ما عموماً نهضت و ایثار خونین حسینی را توانسته‌اند به صور مختلف و گوناگونی بازتاب دهند. به یاد بیاوریم، صحنه نبرد "مهدی نریمان" با بازی مرحوم "فرج الله سلحشور" در "پرواز شب" ساخته مرحوم "رسول ملاقلی‌پور" را که حاج مهدی نریمان درحالی که سربند بر سر دارد و قمقمه‌های آب را به کمر بسته مانند یک سرباز جان بر کف در راه آرمان‌ها و ارزش‌های حسینی به سوی دشمن می‌رود و آنان همانگونه که مشک حضرت عباس را لشکریان عمر سعد دریدند، قمقمه‌های آب را نابود کردند و آب‌ها به روی زمین ریخت.
یا سکانس زیبای سینه‌زنی فیلم "افق" ساخته مرحوم "رسول ملاقلی‌پور" که به زیبایی هرچه تمام‌تر لحظات عزاداری برای امام حسین (ع) را به تصویر کشید. دیگر فیلم‌های دفاع مقدس چون "مهاجر" و "به وقت شام" ساخته‌های "ابراهیم حاتمی‌کیا" که در اولی سکانس‌های توسل به حضرت زهرا (س) و در دومی هنگام بریدن سرها سلام پدر و پسر به حضرت زینب و امام حسین علیهما سلام را نشان می‌دهد که بار دیگر موضوع توسل به اهل بیت و سالار شهیدان را زنده می‌کند و در حقیقت عشق و علاقه ما را به این خاندان استمرار می‌بخشد.
دیگر فیلم‌های دفاع مقدسی نیز وجود دارد که هرکدام الهام‌بخش قیام عاشورا است. جدای از فیلم‌های دفاع مقدس، فیلم‌های درام دیگری مانند به‌خاطر هانیه، عصر روز دهم، من و زیبا، کربلا جغرافیای یک تاریخ، شب دهم، ناسور، هیهات، سینه سرخ، بال‌های سپید و... وجود دارد که می‌توان آنها را خیلی بیشتر از دیگر آثار با امام حسین (ع) مرتبط دانست. دو فیلم "روز واقعه"، "سفیر" و "روز رستاخیر" نیز فیلم‌های مطرح در ژانر تاریخی سینمای ایران‌اند که کاملاً روایت‌گر حادثه عاشورا از زوایای خاص خودند که البته رستاخیر ساخته احمدرضا درویش به‌طور روشن‌تری به وقایع روز عاشورا می‌پردازد.
بنابراین می‌توان گفت که در این سال‌ها نور حسینی در سینمای ایران خاموش نبوده و نخواهد بود. اما چرا با این وصف از نبود فیلم در این زمینه یا آثار خوب یاد می‌شود. کمی دقت در همین آثار نامبرده ما را متوجه چند نکته در این خصوص می‌کند، که در ادامه آنها را بیان می‌کنیم.
فیلم‌هایی که کمتر آنها را دیدیم
شاید اولین و مهم‌ترین نکته منفی درباره فیلم‌های فوق این باشد که عموماً آنها را ندیدیم و یا تنها اسمشان را شنیدیم و زمانی که در تلویزیون در حال پخش بوده گذرا چشم‌مان به آنها افتاده است. اما همین نکته نیز معلول موضوعات دیگری است که می‌توان مهم‌ترین آنها را فقدان جذابیت برای عموم مردم دانست. جذابیت اصلی‌ترین عامل برای تماشا و گردآوردن مخاطبین است. سینمای درام دینی ما عموماً دچار چالش مفهوم‌گرایی و معناگرایی است. آفتی که به‌جای آنکه مخاطبین عمومی را جذب فیلم کند بیشتر آنان را از خود دور کرده و دانشجویان رشته‌های فلسفه و هنر را به سمت خود می‌کشاند. (البته این نکته بیشتر شامل فیلم‌های درام است تا تاریخی و دفاع مقدس چراکه فیلمی مانند روز واقعه در جذابیت موفق عمل کرده است.)
علت دیگر عدم آشنایی ما با این آثار عدم موفقیت آنها در سینما بوده است. فروش کم آنها که با مسائلی چون تبلیغات ضعیف و اکران بی‌برنامه بوده است باعث شده تا این فیلم‌ها در زمان خود در اکران از فروش و سروصدای لازم برخوردار نباشند.
به خاطر هانیه
زمانی هم این که این آثار از تلویزیون پخش می‌شوند تبلیغات چندانی برای آنها نمی‌شود. البته پخش آنها چون در بازه‌های زمانی مانند ایام عزاداری است و مردم بیشتر در مجالس عزاداری‌اند، کمتر هم دیده می‌شوند. البته مجموعه‌های تلویزیونی اجتماعی که درباره امام حسین (ع) ساخته شده مانند شب دهم و سفر سبز نشان می‌دهد که به‌شرط رعایت عناصر و مؤلفه‌های جذابیت مانند داستان، بازیگر و انتقال حس توانسته جای خود را برای مخاطب باز کند.
نکته دیگر عدم برندسازی برای این فیلم‌ها است. فیلم‌های عاشورایی در قالب یک برند در چرخه تجاری سینمایی ما جایی ندارند. در پلتفرم‌ها را هم که نگاه کنید در لابه‌لای بخش‌های مختلف جایی را به آنها می‌دهند که بیشتر شامل برنامه‌های تولیدی خود پلتفرم است. باید این فیلم‌ها از پشت صحنه گرفته تا گفت‌وگو با عوامل و بازیگران در بسته‌ها و پک‌های شیک و همراه با فیلم‌های بازسازی شده برای مخاطبین با قیمت بسیار مناسب آماده شوند یا در نمایش خانگی نمایش داده شوند. اینگونه فیلم‌ها از مهجوریت و خاک‌خوردگی درمی‌آیند و کمی بهتر دیده می‌شوند.
گونه تاریخی هنوز اولویت مردم است
مسأله بعد، توجه ویژه مردم و سینمادوستان به فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی است. نمونه‌های مهمی چون سفیر، روز واقعه، معصومیت از دست رفته، مسافر ری و مختارنامه نشان می‌دهد که مردم ما علاقه زیادی به تماشای آثار تاریخی دارند. آنها تشنه تماشای حقیقت دین و زندگی معصومین علیهم السلام در لابلای صفحات تاریخ‌اند. دوست دارند که بدانند مرادان و الگوهای زندگی‌شان چه کسانی هستند و چه اتفاقاتی برای آنها افتاده است. از این رهگذر کارهای تاریخی همواره از جذابیت دوچندانی برخوردار بوده است. این موضوع در خصوص دیگر ادیان نیز صادق است. آنقدر که فیلم‌های 10 فرمان، مسیح، بن هور، و مصائب مسیح مورد توجه قرار داشته و فروش بالایی را کسب کردند، دیگر آثار دینی مسیحی مورد توجه جدی مخاطبان قرار نداشتند.
فیلم 10 فرمان
دولت‌های ما در این 40 سال تنها سه فیلم تاریخی تولید کردند که مهم‌ترین آن یعنی "رستاخیر" به‌خاطر بی‌درایتی برخی مسئولین سینمایی سلاخی شد و حالا برای مخاطبین خارجی در پلتفرم "هلال" در حال نمایش است. فیلم "سفیر" در دهه 1360 و "روز واقعه" در اوایل دهه 1370. بعد از آن تا به امروز تنها رستاخیر در اوایل دهه 90 ساخته شده و این یعنی تقریبا هر 10 سال یک فیلم که یک دهه بدون فیلم نیز داشتیم.
در دهه گذشته نیز هیچ فیلم تاریخی با موضوع قیام و نهضت امام حسین (ع) ساخته نشده است بلکه تمام توان خود را به‌جای آنکه صرف حل مشکلات فیلم رستاخیز کند، دست روی دست گذاشت تا شاهد آرشیو شدن فیلم احمدرضا درویش باشد که در اولین جشنواره فیلم فجر همین دولت توانست سیمرغ بهترین فیلم و کارگردانی را کسب کند. البته انیمیشن "ناسور" و مستند "کربلا جغرافیای یک تاریخ" نیز درباره واقعه تاریخی کربلا است اما به‌خاطر همان دلایل مربوط به حوزه اکران، نتوانستند مورد توجه عموم مردم قرار بگیرد.
کربلا جغرافیای یک تاریخ
هزینه بالای تولید این فیلم‌ها دلیل دیگری برای فاصله فیلمسازان از ساخت این سبک است. البته این موضوع بر گرده دولتی‌ها است که کم‌کاری آنها بیان شد. بخش خصوصی نیز بعد از اتفاقی که برای فیلم "رستاخیز" افتاد از ترس عدم بازگشت سرمایه وارد این میدان نشده است. ناگفته نماند انتظار از سازمان سینمایی دولت تازه این بود که مشکل اکران این فیلم را حل و فصل کند تا شاهد نمایش آن بر پرده نقره‌ای باشیم اما اتفاق خاصی رخ نداد.
برای همین جمهوری اسلامی ایران، تقریباً از نظر نمایش واقعه عاشورا در این 43 سال تنها 3 فیلم دارد. بنابراین حتی اگر چندین فیلم درام اجتماعی و دفاع مقدس هم الهام‌گرفته از حادثه عاشورا باشد، کفه اصلی این ماجرا فوق‌العاده خالی است. نه تنها فیلم‌های حسینی بلکه فیلم‌هایی که درباره دیگر ائمه شیعه باشد جایشان در قاب سینمای ایران خالی است.
انیمیشن ناسور
در نتیجه می‌توان گفت که نکاتی که در ابتدای این گزارش اشاره شد، یعنی کم رمق بودن کارنامه سینمایی کشور ما در زمینه قیام و نهضت امام حسین (ع)، سخن پُر بی‌راهی نیست. چشم‌های عاشقان امام حسین (ع) سال‌ها است که منتظر دیدن برگی دیگر از قیام و حماسه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است. سینمای ایران با این وسعت از حیث هنرمندان و بودجه مالی که عاشقان حضرتش حاضرند در این مسیر بپردازند، وضعیت خوبی ندارد. البته لطف و عنایت ایشان بار دیگر شامل حال سینمای ما شده است چراکه به‌تازگی خبر تولید فیلم دیگری با عنوان "نامیرا" بر اساس رمانی به همین نام نوشته "صادق کرمیار" و با قلم "داوود میرباقری" و به‌کارگردانی "شهریار بحرانی" آمده است که انتظار می‌رود تا پایان سال مراحل تولید آن طول داشته باشد. شاید بتوان این فیلم را قدم اول دولت رئیسی برای ساخته شدن فیلم تاریخی با موضوع امام حسین (ع) دانست. البته خبر دیگری که به‌تازگی منتشر شد، تولید فیلمی با عنوان "راه شیری" در بنیاد سینمایی فارابی است که به موضوع پیاده‌روی بزرگ اربعین اختصاص دارد که در نتیجه دو فیلم در انتهای اولین سال فعالیت این دولت می‌شود.
انتهای پیام/