گزارش تحلیلی تسنیم| واکاوی علمی دلایل اعوجاج و نقص مرمتی گنبد میدان نقش‌جهان/ مقصر این اشتباه کیست؟
اعوجاج و نقص مرمتی گنبد میدان نقش‌جهان بعد از بازگشایی داربست‌های این گنبد، انتقادات و نظرات مختلفی را به‌دنبال داشت و تشکیل کمیته نظارت برای رصد لحظه‌ای مرمت آثار تاریخی کنار واکاوی دلایل این موضوع ازجمله مهمترین خروجی پیگیری‌ها به‌شمار میرفت.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، مسجد امام(ره) یکی از آثار به‌یادگارمانده از عهد صفوی است، که به‌واسطه هنرمندی‌های ماندگار معماران و هنرمندان معماری ایرانی اسلامی تاکنون پابرجاست و به‌واسطه ویژگی‌های خاص و متفاوت خود، به ثبت جهانی رسیده است. به‌دنبال اهمیت این بنای تاریخی و پیرو تلاش به‌منظور تثبیت وضعیت کنونی گنبد آن، مرمت‌های چندباره‌ای پیرامون آن صورت پذیرفته است، در آخرین روند انجام مرمت، بیش از 11 سال از وجود داربست بر بدنه فیروزه‌ای آن می‌گذرد که بعد از این سالها و با حضور مدیرکل جدید میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در 3 ماه پیش نسبت به بازگشایی داربست‌های این هنر به‌یادماندنی عصر صفوی اقدام شد. پس از آغاز این فرایند وجود اعوجاجات و عدم مرغوبیت مرمت بر پوسته بیرونی گنبد مسجد امام(ره) و عدم تقارن بخش‌هایی از این گنبد نفیس نظر فعالان میراث فرهنگی و اصحاب رسانه را به خود جلب کرد و نقد و نظرات عدیده‌ای را به‌ویژه در بستر شبکه‌های اجتماعی به‌همراه داشت.
به‌دنبال نگرانی‌های شکل‌گرفته پیرامون این اثر ثبت ملی و جهانی، بسیاری از مردم، دلسوزان و فعالان مواریث تاریخی خواستار تشکیل کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) و رسیدگی به شناسایی مقصران این موضوع شدند که به‌دنبال آن کمتر از یک ماه کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) در تاریخ 21 مرداد 1401 با حضور سیدمرتضی فرشته‌نژاد استاد حوزه معماری و مرمت بناهای تاریخی، اسکندر مختاری طالقانی، پژوهشگر و استاد دانشگاه حوزه معماری و میراث فرهنگی، مهرداد حجازی استاد دانشگاه رشته عمران و علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان تشکیل شد.
علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم از اصفهان، پیرامون تشکیل کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) اظهار داشت: با آقای مهندس ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی و دکتر دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، نشست‌های مختلفی را داشتیم و توضیح داده‌ام که ما در اصفهان به‌واسطه تنوع کمّی و کیفی بناهایمان خواستار نوع نگاه متفاوت نسبت به برخی استانها هستیم که خوشبختانه این موضوع منجر به تشکیل کارگروه ویژه با حضور معاونان وزیر به‌دبیری اینجانب در تهران شد. مقرر شد به‌صورت فصلی موارد خاص اصفهان در این کارگروه مطرح شود و بتوانیم موارد و مشکلات اصفهان را با هدف کسب نتیجه مطلوب بررسی کنیم.
بهره‌مندی از ظرفیت کارگروه ویژه به‌منظور جذب اعتبارات در پروژه‌های مرمتی
وی افزود: این موضوع امکان آن را فراهم می‌سازد ضمن تغییر نگاه‌ها، اعتبارات متناسب‌تر و بهتری را جذب کنیم. یکی از مباحث مربوط به کارگروه که در جلسه نخست آن با حضور وزیر میراث فرهنگی تشکیل شد آن بود که در حوزه مرمتی نیز بتوانیم اقدامات مناسبی را انجام دهیم که بحث مسجد امام(ره) و سایر موارد جزء این موضوعات این کارگروه است که از جمله اهداف آن می‌توان به جذب اعتبارات و بودجه بیشتر و از سوی دیگر داشتن نگاه ویژه نظارتی بر موارد مرمتی در استان اشاره کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با بیان آنکه یکی از خروجی‌های نشستی که با وزیر میراث فرهنگی و معاون ایشان برگزار شد آن بود که تعدادی از اساتید به‌عنوان هسته اولیه شورای‌عالی نظارت بر روندهای مرمتی در آن حضور داشته باشند، اضافه کرد: خوشبختانه با حضور اساتید اهل‌فن، این شورا با حکم آقای دکتر دارابی قائم‌مقام و معاون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شکل گرفت. ابتدا دکتر حجازی، مهندس فرشته‌نژاد و دکتر مختاری درخواست ما را قبول کردند که در این راستا با توافق و تعامل دوستان تعداد دیگری نیز به این شورای‌عالی اضافه خواهند شد.
ارتقاء کیفیت و سرعت اقدامات مرمتی از طریق بهرهگیری از نظرات متخصص
وی ادامه داد: به‌دنبال آن هستیم که با تعامل اعضای کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) قوه محرک ناظر اهل‌فن و اهل‌تجربه شکل گیرد و در آن بتوانیم مباحث مربوط به مرمت را پالایش و ویرایش کنیم، همچنین در زمان اجرا ضمن نظارت و داشتن ناظران مشخص، کیفیت کار را افزایش و سرعت کار را ارتقاء دهیم.
اتفاقاتی که تاکنون گریبانگیر گنبد مسجد امام(ره) شده است، نشان از عدم‌شناخت کافی دارد
اسکندر مختاری طالقانی پژوهشگر و استاد دانشگاه حوزه معماری و میراث فرهنگی در پاسخ به سؤال خبرنگار تسنیم از اصفهان پیرامون تشکیل کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) اظهار داشت: تلاش می‌کنم که شناخت شخصی خود را نسبت به این موضوع تا حد ممکن افزایش دهم چرا که به‌نظرم هرچقدر شناخت افزایش یابد تصمیم‌گیری راحت‌تر است. اتفاقی که تاکنون رخ داده است نشان از عدم‌شناخت کافی دارد که منجر به بروز مشکلات شده است، این موضوع هنگامی جالب می‌شود که با بررسی‌ها درمی‌یابیم که این اتفاق تنها در یک مقطع نبوده و حداقل در طول 80 سال اخیر چندین دفعه تکرار شده است.
وی افزود: سؤال این است؛ آیا می‌شود از بروز این اتفاقات پیشگیری کرد؟ آیا می‌شود این‌بار سخنان و تصمیمات ما پیرامون گنبد مسجد امام(ره) متکی بر شناخت کامل باشد؟ آیا می‌توان این پروژه را به یک موضوع ملی ارتقاء داد و هم‌افزایی لازم را پیرامون آن ایجاد کرد؟ اگر شناختمان را کامل، مستندنگاری، آسیب‌شناسی، شناسایی راه‌حل‌ها و برنامه‌ریزی مناسبی برای تحقق‌پذیری راه‌حل‌ها انجام دادیم و توانستیم دولت را به اینکه این موضوع یک پروژه ملی است قانع کنیم و نه آن شود که در بهترین شکل پیمانکاری را که تنها کاشی‌کاری بلد است جذب کنیم، در این صورت اتفاق خوشایندی را شاهد خواهیم بود.
پژوهشگر و استاد دانشگاه حوزه معماری و میراث فرهنگی در پاسخ به این سؤال که "ارزیابی شما از وضعیت کنونی گنبد مسجد امام(ره) چیست؟"، خاطرنشان کرد: در گام نخست باید از سوی اعضای این کمیته بازبینی مناسبی از محل و سازه‌های زیرین این کاشی‌ها صورت پذیرد، بدین صورت که بتوانیم آن فضای حدفاصل دو پوسته را ببینیم و آنچه را به وقوع پیوسته است تحلیل کنیم، گام بعدی آن است که دیگران را نیز برای بازدید از این سازه دعوت کنیم و پس از آن به برنامه‌ای که شامل الزامات فنی است دست یابیم بدین معنا که حتماً باید فتوگرامتری و اسکن از وضع موجود گنبد صورت گیرد، سپس تحلیل‌های لازم برای فهم پایداری اولیه و شناسایی تغییرات در مرور زمان انجام شود و راه‌حل‌های کوتاه‌مدت، بلندمدت و مهم‌تر از آن سازوکار مرمت این سازه را برای آنکه بتواند استوار بماند تعیین کنیم.
وی با تذکر آنکه "در بررسی کشورهای دیگر می‌بینیم که برای سازه‌های بسیار بی‌اهمیت‌تر از میدان نقش‌جهان اصفهان داربست را طراحی و به‌اندازه یک ساختمان برای یک داربست هزینه می‌کنند، تصریح کرد: در اتفاقی که برای نصب داربست درخصوص گنبد مسجد امام(ره) افتاده است، باید گفت که پهنه 22 متر است، هر طرف 11 متر داربست کنسول شده است، بدین معنا که داربست در هر طرف به‌اندازه 11 متر پیش‌نشستگی دارد. ما باید به فکر داربستی باشیم که کنسولش بر بار خودش باشد و باید کاری کنیم که از داربستی استفاده کنیم که بار آن به گنبد وارد نشود که این موضوع نیازمند طراحی و صرف هزینه است.
مختاری افزود: اگر کارشناسان و متخصصان جمع شوند و ضرورت این موضوع را تأیید کنند دولت نیز متوجه میزان اهمیت و پروژه گنبد مسجد عباسی خواهد شد چرا که این اتفاق در گذشته رخ نداده است.
وی با تأکید به آنکه باید نسبت به این موضوع دیدگاه ملی داشت، خاطرنشان کرد: ضروری است که مقدماتی برای تعیین بودجه تهیه شود، به‌طور فرض اگر ما به این نتیجه رسیدیم که این گنبد به 3 قالب احتیاج دارد، این 3 قالب با یک قالب تفاوت دارد و باید موارد مختلف را در تثبیت سازه به‌شکل وضع موجود آن پیش‌بینی و بررسی کرد، همچنین این موضوع مشخص است که با یک قالب ترتیب مشخص در نهایت دیده نخواهد شد به همین دلیل باید موارد را پیش‌بینی، به مقامات انتقال و ضمن ارائه طرح بودجه مدنظر را به‌منظور پیشبرد امور دریافت کرد.
به‌دلیل دست‌کم‌گرفتن مسائل و موضوعات شاهد چنین اتفاقاتی هستیم
پژوهشگر و استاد دانشگاه حوزه معماری و میراث فرهنگی با اشاره به مرمت‌های انجام‌شده در کشورهای اروپایی گفت: در لندن برای مرمت ساعت بیگ‌بن که اهمیت آن نسبت به میدان نقش‌جهان بسیار کمتر است، یک ساختمان برای انجام مرمت ساخته شد و عامل اجرایی آن توانست بدون داشتن هیچ‌گونه نگرانی و دغدغه کار خود را انجام دهد. با دست‌کم گرفتن موضوعات و مسائل شاهد چنین اتفاقاتی هستیم. از نظر من گنبد مسجد عباسی می‌تواند یک نقطه پرافتخار مرمتی در سطح ملی و جهانی باشد، در این صورت می‌توانیم مدعی میراث‌داران خوب باشیم.
وی درخصوص میزان اثربخش بودن این کمیته برای رفع مشکلات مرمتی گنبد مسجد امام(ره) بیان کرد: من اگر عمری را برای حل مسائل مرمتی این گنبد بگذارم هیچ اشکالی ندارد. در نخستین گام باید بین 2 پوسته گنبد رفت و متوجه شد که بهترین راه درمان برای این بیمار چیست. به‌نظر من پوسته کاشی که بیماری را نشان داده گام آخر است، همچنین ضروری است همه فرضیه‌ها را در نظر گرفت و بررسی نمود. قالب گردان که باید بالای گنبد باشد خود یک سازه است، در حالی که این قالب باید روی یک ریل پای گنبد حرکت کند و در آن بالا به یک محور متصل باشد، اگر این نسل نتواند این کار را انجام دهد به نسل‌های آتی بدهکار است.
سیدمرتضی فرشته‌نژاد، عضو دیگر کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) و استاد و پیشکسوت معماری و مرمت بناهای تاریخی در اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم پیرامون تشکیل کمیته نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام(ره) اظهار داشت: مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان طی تماسی با من پیرامون حضور در این کمیته صحبت کردند که حکمی به‌عنوان یکی از اعضای این کمیته برای من صادر شود و من نیز پذیرفتم.
برای مرمت اصولی ضروری است به ضوابط مرمت توجه شود
وی پیرامون ارزیابی درخصوص وضعیت کنونی گنبد مسجد امام(ره) بیان کرد: اگر بخواهند مرمت اساسی، علمی و اصولی نسبت به گنبدهای مسجد امام(ره) و مسجد شیخ لطف‌الله انجام دهند ضروری است که به ضوابط و اصول مرمت تمکین کنند، اما متولیان کنونی تمکین نمی‌کنند و همیشه افراد را ترجیح می‌دهند، مثل این می‌ماند که کسی را از سر چهارراه بیاوری و از او بخواهی امر مرمت را انجام دهد، که در این صورت از چنین فردی نمی‌توان انتظار داشت. فرض کنید استاد علی‌اکبر با امکانات و علم امروز زنده شود و ایشان را در حوزه مرمت گنبد کنار بگذارند و هر روز به او بگویند "نظر شما برای بهرهگیری از فلان نفر و فلان استاد چیست؟".
مهمترین تأثیر تشکیل کمیته نظارت، فراهم‌شدن فضایی برای طرح سخنان است
استاد و پیشکسوت معماری و مرمت بناهای تاریخی در اصفهان ادامه داد: ما علم مرمت بناهای تاریخی داریم که این علم به‌موازات علم معماری به‌طور همزمان برای هر بنایی آغاز می‌شود و ضوابط بین‌المللی دارد. متفکران، متخصصان و افراد صاحب تجربه زیادی دراین‌باره ضوابط تدوین کرده‌اند و اگر بخواهیم این مطالعات را کنار بگذاریم و مطابق میل و سلیقه خود عمل کنیم، کار به‌درستی پیش نخواهد رفت.
وی پیرامون ایرادات اصلی مرمت گنبد مسجد امام(ره) خاطرنشان کرد: در ابتدا ضروری است که آسیب‌شناسی و نقشه فتوگرامتریک مطابق با آنچه من می‌گویم صورت گیرد، این‌گونه است که تمام معایب گنبد به‌طور دقیق مشخص خواهد شد. نقشه‌برداری فتوگرامتریک در بسیار از محل‌ها در حال استفاده است که ما نیز برای مسجد جامع عتیق از آن بهره برده‌ایم و کمک ویژه‌ای به امر مرمت می‌کند، همچنین شاید بتوان گفت هزینه آن در مقابل هزینه‌های هنگفتی که به هدر می‌رود 50 میلیون تومان هم نباشد.
متولیان کنونی از شیوه آزمون و خطا برای امر مرمت بهره گرفته‌اند
فرشته‌نژاد تصریح کرد: در ابتدا باید آسیب‌شناسی اصولی و علمی صورت گیرد و اگر این کار انجام نشود امر مرمت به‌درستی پیش نخواهد رفت. متولیان کنونی از شیوه آزمون و خطا برای مرمت این آثار بهره می‌گیرند و آن را نیز تکرار می‌کنند. اگر کنگره نقد مرمت برگزار کنند تمام نظرات و صحبت‌هایم را پیرامون مرمت گنبدهای میدان نقش‌جهان خواهم گفت، همچنین باید بگویم مهمترین تأثیر تشکیل این کمیته آن است که می‌توانم نظراتم را در آن بگویم و درصورتی که اعضا با آن موافق باشند اقدامات لازم عملیاتی شود.
اعوجاج، مشکلات ناشی از استقرار طولانی‌مدت داربست، نقص مرمتی، عدم نظارت کافی یا هر مشکل دیگری که ماحصل آن در پوسته گنبد میدان نقش‌جهان اصفهان خود را نشان داده، همه و همه نیازمند عزمی ملی، اراده همگانی و تخصیص بودجه لازم برای رفع مشکل و جلوگیری از تکرار این اتفاق ناگوار در سایر آثار ارزشمند تاریخی اصفهان است. اگرچه تشکیل کمیته نظارت بر مرمت آثار تاریخی با پیگیری مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و البته با دستور مستقیم وزیر میراث فرهنگی اتفاق مبارکی به‌شمار می‌رود اما نباید فراموش کرد که پیگیری دلایل این اتفاق ناگوار و مشکلاتی که منجر به وقوع چنین نقصی در گنبد ارزشمند مسجد امام(ره) اصفهان شده است و البته مقصران این موضوع، از مهمترین اقداماتی است که به‌نظر می‌رسد باید در خصوص آن اتفاقی جدی عملیاتی شود.
انتهای پیام/163/+
