انقلاب شعر؛ از چه زمان ورق به نفع زنان ایرانی برگشت؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، ویژه‌برنامه «پاسداشت مادر شعر انقلاب، بانو سیمین دخت وحیدی با نگرشی بر پیشرفت‌های کمی و کیفی شعر بانوان» شب گذشته، 23 دی‌ماه، همزمان با روز زن و میلاد مبارک حضرت فاطمه(س)، با حضور جمعی از شاعران فارسی‌زبان به صورت مجازی در گروه هندایران برگزار شد. 

نغمه مستشار نظامی، شاعر، در ابتدای این مراسم به بررسی شعر زنان پرداخت و سیمین‌دخت وحیدی را شاعری دانست که حق استادی به گردن دیگر شاعران دارد. وی در همین‌باره گفت: من خود به شخصه نکته‌های بسیاری از ایشان آموختم؛ گذشته از مفاهیم ادبی و مضامین شعری، حضور شایسته و به‌موقع در وقایع مختلف از جمله جنگ از جمله نکاتی است که از او به عنوان یک بانوی شاعر آموخته‌ام.

وی با اشاره به برگزاری محافل شعرخوانی شاعران زن در منزل وحیدی، ادامه داد: تواضع، فروتنی و مهربانی از جمله نکاتی است که در منش وحیدی وجود دارد و آموختنی است. او با وجود آنکه تنها زنی بود که در همه این سال‌ها استوار ایستاد و فعالیت ادبی داشت، هرگز دچار غرور نشد و همیشه تواضع را می‌توان در رفتار و منش او دید. او با وجود آنکه در جلسات نیمه رمضان شرکت می‌کرد و حضور داشت، نوبت خود را به شاعران جوان‌تر می‌داد تا شعرهای خود را بخوانند. 

بخش دیگر صحبت‌های مستشار نظامی به رشد کمی و کیفی شعر زنان در چهار دهه اخیر اختصاص داشت. او پیشرفت‌ها در این زمینه را «غیر قابل انکار و کتمان» توصیف کرد و یادآور شد: آنگونه که در کتار تاریخ شعر زنان آمده، در طول تاریخ ادب فارسی تا پیش از انقلاب، هشت هزار شاعر مرد در تاریخ ادبیات ثبت و شناخته شده است که از این میان، بنا بر روایت آمار، تنها از 400 زن شاعر یاد شده است. در میان این نام‌ها ما به اسامی شاعرانی برمی‌خوریم که تک‌ستاره بوده‌اند؛ مانند پروین اعتصامی که هم‌پای مردان در عرصه شعر گام برداشت و فعالیت کرد. از دیگر شاعران زن، عموماً تک‌بیت‌ها و ابیات کمی به یادگار مانده است. 

وی با طرح این پرسش که آیا شعر زنان در آن زمان هویت مستقل خود را داشته است یا خیر، اضافه کرد:  آنگونه که از تاریخ و سابقه فرهنگی کشور برمی‌آید، باید گفت که بانوان ایران همواره بانوان فرهیخته‌ای بوده‌اند. آنها اگرچه فرصت تحصیل نداشتند، اما به گواه آثاری که به جا مانده، مانند آثاری که جزو ادبیات شفاهی قرار می‌گیرند، مانند لالایی‌ها و ...، همواره اهل ادب و فرهنگ بوده و از همین طریق فرزندان خود را با مفاهیم دینی و الهی و شاعرانی چون سعدی و حافظ آشنا می‌کردند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که بی‌شک ما بانوانی در طول تاریخ داشته‌ایم که شعر می‌سرودند. بسیاری از مادربزرگ‌ها و مادران ما در این عرصه فعالیت می‌کردند اما جایگاه اجتماعی به آنها داده نشده تا بتوانند این آثار ادبی خود را ارائه کنند و به صورت مکتوب درآورند.

این شاعر با بیان اینکه ساختار تاریخی فرهنگی هر دوره به عنوان بستر تولید اثر می‌تواند به پویایی ادبیات آن دوره کمک کند، به حیات شاعران زن و آثار آنها در طول چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اشاره کرد و گفت: خوشبختانه در این 40 سال اخیر این فرصت فراهم آمده که خانم‌ها بتوانند با حفظ هویت مادرانه، همسرانه و جایگاه اجتماعی خود اشعارشان را ارائه کنند و مفاهیم عالی را در آثار خود بگنجانند؛ مفاهیمی که گاه بیان آن از عهده یک شاعر مرد شاید خارج و یا سخت باشد. بیان مفاهیم حس خواهری، حس مادری، بیان احساسات یک دختر و ... از عهده یک زن برمی‌آید.

مستشار نظامی با یادی از شاعران برجسته این دوره افزود: در نسل ما چهره‌های شاخصی در حوزه شعر بانوان فعالیت کردند که از این جمله می‌توان به سیمین‌دخت وحیدی، زنده‌یاد طاهره صفارزاده و مرحوم سپیده کاشانی اشاره کرد که حضور آنها برای فعالیت دیگر شاعران زن راه‌گشا و مؤثر بوده است. طی سال‌های اخیر در کنار حوزه شعر، ما با فعالیت زنان در عرصه جشنواره‌های ادبی و فرهنگی به عنوان دبیر، داور و برگزیده نیز مواجه هستیم. آثار بسیاری از بانوان شاعر تجدید چاپ می‌شود و این نشان‌دهنده پویایی و موفقیت شعر زنان است.

سیدحکیم بینش، از شاعران و فعالان فرهنگی افغانستانی، نیز در ادامه این مراسم با اشاره به موفقیت‌هایی که شعر زنان در دهه‌های اخیر کسب کرده‌اند، گفت: وقتی می‌خواهیم از زنان شاعر نام ببریم، شاید اسم‌های زیادی به یادمان نیاید و فقط چند نام مانند رابعه بلخی، زیب‌النسا و از معاصرین پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد از ذهن‌مان بگذرد. سؤال اینجاست که آیا زنانِ شاعرِ خوب ظهور نکرده‌اند یا آثار آنها تحت تأثیر فضای مردانه دیده نشده است؟ 

وی ادامه داد: شاید درباره زنان شاعر و اشعارشان تحقیقات زیادی شده باشد و دربارۀ علل اینکه چرا شاعران کمی ظهور کرده و تنها چند نام در اذهان باقی مانده، ادبا، شاعران و محققان به طور مفصل بحث کرده باشند، اما به نظر من یکی از دلایلی که ما شاهد درخشش ادبی کمتر در میان زنان در گذشته هستیم، این است که به زنان، استعدادها و توانایی‌های آنها توجه جدی نمی‌شده و حتی این استعدادها سرکوب می‌شده است. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، زنان شاعر همپای مردان شاعر حضور دارند، به آنها فرصت داده می‌شود که خودشان را نشان بدهند و به لطف همین فضایی که ایجاد می‌شود، ما شاهد ظهور و بروز شاعران بسیار توانمندی هستیم که هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی آثار خیلی خوبی خلق کرده‌اند.

این شاعر افغانستانی یادآور شد: شعر انقلاب اسلامی از تنوع مفاهیم و مضامین برخوردار است. ما در هیچ دوره‌ای از تاریخ ادبیات اینگونه گستردگی مفاهیم و مضامین را سراغ نداریم. اگر در گذشته مفاهیم عاشقانه و عارفانه و کمی هم مسائل اجتماعی را در اشعار شاعران می‌بینیم، در شعر انقلاب این موضوع به اوج خود می‌رسد. می‌توانیم بگوییم که در ادبیات انقلاب، زندگی با تمام جزئیاتش در شعر شاعران حضور دارد؛ شعر و زندگی یکی هستند. به گستردگی مفاهیم زندگی، مضامین شعری نیز داریم.

وی با بیان اینکه سهم زنان شاعر در این میان بسیار زیاد است و در موارد بسیاری هم از مردان جلو هستند، افزود: سپیده کاشانی از اولین بانوان شاعرِ انقلاب بود که شعرش را در کتاب‌های درسی خوانده بودم. شعرش زبان و بیان متفاوتی داشت، گیرا و جذاب بود. آثار طاهرۀ صفارزاده و چند بانوی شاعر دیگر را بعدها به طور پراکنده خواندم. تعداد این نام‌ها هنوز زیاد نبود اما آثار شان در پیشانی شعر انقلاب قرار دارد. از اواسط دهۀ 70 و بعد هم در دهۀ 80 و 90 شاهد پرورش نسل جدیدی از زنان شاعر هستیم. چهره‌های درخشانی هم در میان این شاعران ظهور کردند که در واقع تربیت شده در فضای شعری انقلاب هستند. این یعنی در فضای انقلاب فرصت خوبی به زنان شاعر داده شده و آنها هم از این فضا و فرصت به خوبی بهره گرفته‌اند.

به گفته بینش؛ مفاهیمی زنان شاعر در این دوره به کار می‌گیرند، مفاهیم زندگی است و به همان تنوعی که پیشتر یاد کردیم. درخشش زنان را در شعر بسیار چشم‌گیر می‌بینیم. در جشنواره‌ها هم که شاعران بسیار مطرحی شرکت می‌کنند، بانوان مقام می‌آورند و در واقع همپای مردان حرکت می‌کنند. زنان در شعرشان با تمام ویژگی‌های مختص به خودشان حضور دارند. آنها در بیت بیت شعرشان به عنوان یک هویت غیر قابل انکار حضور دارند.

وی با بیان اینکه شعر انقلاب بدون شعر زنان کامل نیست، اضافه کرد: بانوان شاعر هر روز بالنده‌تر از پیش در مجامع ادبی حاضر می‌شوند و دفترهای شعری زیادی هم منتشر کرده‌اند. در یک کلام باید بگویم، اگر ادبیات و شعر بعد از انقلاب متحول شده است، یک طرف کفۀ این تحول بر عهده زنان شاعر و ادیب بوده است.

فاطمه نانی‌زاد، شاعر، نیز در ادامه درباره جایگاه سیمین‌دخت وحیدی در شعر معاصر گفت: سیمین‌دخت وحیدی که مادر شعر انقلاب می‌خوانیمش، از بانوان تأثیرگذار در ادبیات انقلاب اسلامی ایران است. او که با قدم و قلمش در راه تحقق آرمان‌های والای انقلاب اسلامی از هیچ تلاشی فروگذار نکرد، الگوی شایسته و ارزشمندی برای بانوانی است که در این عرصه فعال و پرتلاش‌اند.

وی ادامه داد: یکی از زیباترین درس‌هایی که من از وحیدی آموختم، ایثار و از خودگذشتگی است؛ او بارها با وجود آنکه در بسیاری از برنامه‌های مهم و ارزشمند فرصت خواندن آثار باشکوه خود را داشتند، این موقعیت را در اختیار جوان‌ترها قرار داد و به ما آموخت جلوه همیشه در ارائه اثر ادبی نیست؛ بلکه در گروِ اخلاق و بزرگ‌منشی و والا اندیشی است.

بخش دیگر این مراسم به سروده‌هایی اختصاص داشت که شاعران به خانم وحیدی تقدیم کرده بودند. سروده‌ای که در ادامه از الهام نجمی منتشر می‌شود، از جمله این اشعار است:

شکوه شیرزنان قبیله ما را
به سرزمین غزل‌های تازه آوردی

برای روشنی چشم‌های پر اندوه
همیشه واژه امیّد را به پا کردی

میان هجمه غم‌ها صبور و پا برجا
قلم پناه تو بوده به وقت سختی‌ها

چقدر نم‌نم باران به چهره‌ات داری
به وقت ذکر شهیدان به دفترت حالا

برای باورت این بیت‌ها چه کوتاهند
کدام شعر به پایت رسیده بانو جان؟

تویی که عشق وطن را به ما نشان دادی
کسی شبیه تو را نه، ندیده بانو جان

نماد شیرزنان قبیله شعری
میان شب‌زدگان، آفتاب‌مان هستی

چه خوب، مادری تو برای شعر وطن
سفیر روشنی انقلاب‌مان هستی

تویی که چشم دلم را به صبح وا کردی
بگو ز خاطره روزهای طوفانی

بگو که آخر این قصه می‌رسد خورشید
پس تمامی این رنج‌های طولانی

در این برنامه شاعران و هنرمندانی همچون علیرضا قزوه، رضا اسماعیلی، امیر عاملی، سید مسعود علوی،سید حکیم بینش، مسعود ربانی، نغمه مستشار نظامی،فاطمه نانی‌زاد، مهسا ایمانی، زیبا فلاحی، ، فاطمه ناظری، سارا عبدالهی فر، سمانه رحیمی، الهام نجمی، و حمیده پارسافر حضور داشتند.

انتهای پیام/