جشن‌های شیعی که دیگر امروز نیستند/ زمانی که جشن نیمه شعبان بین شیعیان رسمی شد
ما گزارش‌هایی از سفرنامه‌نویسان داریم که از دوره ناصرالدین شاه این روز رسمی و به عنوان میلاد امام زمان به عنوان جشن رسمی تصویب می‌شود و توسط دربار و مردم مراسم‌های مختلف گرامی داشته می‌شود .
به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم، محسن حسام مظاهری نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع است. تمرکز فعالیت علمی او بر مناسک و آیین‌های شیعه است. او همچنین در حوزه مطالعات اجتماعی دوران دفاع مقدس نیز آثاری دارد. اخیرا از این نویسنده کتابی با عنوان «جشن‌های اسلامی –شیعی» توسط نشر آرما منتشر شده است که به بهانه انتشار این کتاب گفت‌وگویی با او داشتیم که در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: آقای مظاهری! کتاب جدیدی از شما منتشر شده با عنوان «جشن‌های اسلامی –شیعی» از این کتاب بگویید و اینکه مراحل تحقیق پژوهش و نگارش چقدر طول کشید و چقدر مطالب دسته اول در این کتاب هست که تا به حال منتشر نشده بود؟
نگارش این کتاب حدود 3 سال زمان برد. البته «جشن‌های اسلامی –شیعی در ایران» در ادامه آثار قبلی است که در این حوزه داشتم؛ مشخصاً مجموعه‌ی سه‌جلدی «عنوان تراژدی جهان اسلام» که سال 97 چاپ شد. در تراژدی جهان اسلام به بررسی تاریخ آیین‌های عزاداری در ایران از صفویه تا دوره معاصر پرداخته بودم و در این کتاب به مجالس جشن از صفویه تا دوره پهلوی اول. مبنای این دو مجموعه گزارش‌ها و اسناد سفرنامه‌نویسان و مستشرقان و ایران‌شناسان بوده است. بخش مهمی از اطلاعات ما از تاریخ اجتماعی مردم ایران و فرهنگ و رسوم و آداب زندگی عامه مردم در قرون گذشته مرهون گزارش‌های این سفرنامه‌نویسان خارجی است که به عنوان یک ناظر بیرونی به ثبت مشاهداتشان پرداخته‌اند. این کتاب چند فصل دارد: فصل اول در باب پدیده مناسک جشن در ادیان مختلف است و با یک نگاه تطبیقی تأثیر چیزهایی مثل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی را در جشن‌های اسلامی شیعی بررسی کردم و به جشن‌های مذهبی یهودیت و مسیحیت و هندو و بودیسم و صابئین که در ایران هستند به تفکیک پرداختم. فصل بعدی جشن‌های ایران باستان است. بخشی از جشن‌های اسلامی شیعی متأثر از جشن‌های ایران باستان هستند و مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان را در یک فصل اجمالاً بررسی کردم و در فصل بعدی یک دسته‌بندی که ابداعی خودم است از مجموعه جشن‌های اسلامی شیعی آوردم که به هرحال جشن‌های مشترک شیعه و سنی و جشن‌های اختصاصی اهل سنت و اختصاصی شیعه را در منطق نظری تفکیک کردم و تاریخچه و فرم‌های برگزاری هرکدام براساس گزارشی که در خود کتاب هست و گزارش‌های منابع دیگر در تحلیل ارائه دادم. در بخش اول مخاطب کتاب با یک تاریخچه و زمینه‌ای از هر کدام از این 33 جشن آشنا می‌شود و جایگاهش را در فرهنگ اسلامی نه فقط در ایران بلکه در جهان اسلام می‌یابد و در بخش دوم کتاب وارد بررسی اسناد می‌شود.
تسنیم: به چه تعداد منبع دست اول برای بررسی این آیین‌ها رسیدید؟
برای کتاب جشن‌ها بیش از 600 منبع به قلم 500 نفر سفرنامه‌نویس و پژوهشگر غیرایرانی غیرمسلمان را بررسی کردم و در نهایت گزارش‌ها و اسناد 89 نفر آنها در کتاب آورده و بررسی شده است. این گزارش‌های توصیفی به همراه تحلیلی از جشن‌های مذهبی به ترتیب زمان ثبت گزارش و سفر به ایران در فصل‌های مختلف منظم شده است و بررسی جشن‌ها در دوره صفویه، زندیه، قاجار و پهلوی اول بدنه اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد. از این 89 نفر از 25 نفرشان تاکنون منبعی به فارسی ترجمه نشده است.
جشن‌های شیعی که دیگر امروز نیستند
تسنیم: این منابع در داخل کشور موجود بودند؟
همه آنها خیر. علاوه بر منابعی که در کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس و چند مرجع دیگر بررسی شد، از نسخه‌های دیجیتالی چاپ‌های سنگی موجود در آرشیو کتابخانه‌های دانشگاه‌های اروپایی استفاده کردم. بخشی هم نسخه‌هایی بودند که خریداری کردم.
تسنیم: در این گذر زمان به چند جشن اسلامی و شیعی رسیدید؟
در مجموع در این کتاب اطلاعات و اسناد و گزارش‌هایی از 33 جشن اسلامی و شیعی در ایران آورده شده است. از جشن‌های معروفی مثل جشن‌های عید فطر و عید قربان و غدیر تا جشن‌هایی که امروزه نامی از آنها باقی نمانده است.
تسنیم: مثل چه جشن‌هایی که قبلاً بودند و امروز دیگر نیستند؟
مثلاً در دوره صفویه جشنی به نام تصدق انگشتری بوده که به مناسبت روزی که امام علی (ع) در نماز انگشترش را به یک فقیر بخشیدند، برگزار می‌شده. در تقویم‌های صفوی هم این مناسبت ثبت شده بود. یا فتح خیبر یکی از مناسبت‌هایی بود که قبلاً جشن گرفته می‌شد. یا همین‌طور تاریخ نزول سوره هل آتی و...
تسنیم: این جشن‌ها مردمی بودند یا در دربار برگزار می‌شدند؟
هر دو اینها را داشتیم. بخشی از جشن‌ها جشن‌هایی هستند که رسمی بودند. یعنی دربار یا دولت و حکومت برگزار می‌کردند و بخشی جشن‌هایی بودند که به شکل مردمی برگزار می‌شدند و گستره برگزاری و رسمی شدن آنها و احیاناً توسعه یا حتی محدود بودنشان تاریخچه‌ای است که در بخش اول کتاب به آن پرداختم که از چه زمانی چه جشنی تأسیس شد و چه زمانی توسعه پیدا کرد چه زمانی ممنوع شد و چه زمانی افول پیدا کرد. در بخش اول در کنار گزارش مردم شناسانه از کیفیت برگزاری و فرم‌های مختلفی که دارد، آدابی که یک جشن در کشورهای مختلف اسلام و مناطق مختلف ایران دارد و تنوع برگزاری‌اش، یک گزارش اجمالی آورده‌ام.
تسنیم: سؤالی که سال‌های اخیر به‌طور عموم شنیده می‌شود این است که بسیاری از این جشن‌ها و عزاداری‌هایی که داریم قبل از صفویه نبودند. یعنی در صفویه ابداع و وارد فرهنگ ما شدند. با توجه به این پژوهشی که داشتید این حرف را چقدر درست می‌دانید؟
همان‌طور که در بخش اول کتاب و بررسی تاریخچه جشن‌ها ذکر کرده‌ام، اتفاقاً بخش مهمی از جشن‌های شیعی مربوط به دوره حکومت فاطمیون در مصر است که چند قرن فاصله دارد با دولت صفویه. البته طبیعی است که در دولت‌های شیعی جشن‌های شیعه توسعه پیدا کردند. منتها بخش مهمی از این جشن‌ها آنهایی است که قبل صفویه شروع شده بودند. دولت فاطمیون در مصر سهم مهمی در پایه‌گذاری جشن‌های مشخصاً اختصاصی شیعیان دارد و در قرن چهارم این جشن‌ها را پایه‌گذاری کردند و هنوز استمرار دارند و حتی برخی جشن‌ها که به شیعه ارتباط نداشتند در دولت فاطمیون توسعه پیدا کردند. نمونه دیگر جشن غدیر است که دولت آل بویه در قرن چهارم در عراق پایه‌گذاری کردند. البته برخی جشن‌ها هم هرچه جلوتر آمدیم در تقویم مذهبی اسلامی شیعی مفصل‌تر و مناسبتش بیشتر شدند. طبیعتاً وقتی قدرت بعضی از علما و نفوذ اجتماعی آنها بیشتر شد، جشن‌ها هم توسعه پیدا کردند و تعدادشان زیادتر شد. منتها این منحصر به برخی از جشن‌ها است و این نیست که همه جشن‌ها در دولت صفویه پایه‌گذاری شده باشند.
تسنیم: کدام جشن‌ها مشخصاً از زمان صفویه به این طرف پایه‌گذاری شدند؟
بعضی از جشن‌ها را داشتیم که پیش از آن به شکل رسمی برگزار نمی‌شد، از جمله جشن 13 رجب. میلاد امام علی (ع) جشنی است که تا قبل از آن سراغ نداریم که شیعیان به این شکل و در این روز مشخص جشن بگیرند. اقوال مختلف در مورد تولد حضرت علی هست و از اواخر دوره صفویه این جشن تثبیت شد، یا جشن تصدق انگشتری درتقویم‌های قبل صفوی ثبت شده بود، منتها گزارشی پیدا نکردم که در‌آن دوره‌ها به شکل آیینی جشن گرفته می‌شدند. به هرحال برخی از این جشن‌ها اگرچه در قبل از دوره صفویه در تقویم‌های شیعی و اسلامی و در منابع حدیث یا کتاب‌های عبادی ثبت شده بود منتها به شکل آیینی گرامی داشته نمی‌شدند و از صفویه به بعد است که صورت آیینی به آنها افزوده می‌شود.
نقش پر رنگ هویت‌سازی عاشورا برای شیعیان در طول تاریخ
تسنیم: چیز دیگری که درباره مراسم در کشور ما گفته می‌شود این است که عزاداری در فرهنگ ما پررنگ‌تر از جشن است و این طور نتیجه می‌گیرند که مردم ما تمایل بیشتری به غم و اندوه و عزاداری دارند تا جشن. شما این صحبت را چقدر درست می‌دانید؟
مناسک و آیین‌ها بسته به موقعیت هر گروه دینی و همین‌طور اقلیم متفاوت است. مناسک مذهبی در تشیع ایرانی یک سرگذشت دارد و در تشیع شبهه قاره هند یا در تشیع عراق یا شام و لبنان این سرگذشت را ندارد و هرجایی مسیر خودش را رفته است. گرچه مشابهت و نزدیکی دارند اما لزوماً یکسان نیستند و تا حد زیادی این روندها و مسیر رشد آیین‌ها متأثر از مجموعه عواملی ویژگی‌های موقعیتی و مجموعه شرایط اجتماعی فرهنگی سیاسی و تاریخی هر کشور است. اما به طور کلی این هست که در تشیع و در بین مجموعه آیین‌های مختلف از 33 جشنی که برگزار می‌شود، بیش از 20 جشن اختصاص به شیعیان دارند اما با این حال محوری‌ترین آیین برای شیعیان عاشورا بوده است و این برمی‌گردد به تاریخ تشیع و جایگاهی که واقعه عاشورا در این تاریخ دارد و نقش هویت‌سازی را برای شیعیان در طول تاریخ داشته است و بقیه آیین‌هایی که مورد اهتمام عامه شیعیان بوده، نوعاً با همین رویکرد هویت‌سازی بودند و به نظر می‌رسد آیین‌های عزاداری قابلیت بیشتری برای هویت‌سازی داشتند. این تفاوت می‌کند با این نگاه و نتیجه‌ای که بعضاً گرفته می‌شود که ایرانی‌ها متمایل به عزا هستند. به گمان من آیین‌های عزاداری قابلیت بیشتری برای مرزگذاری و هویت‌سازی جامعه شیعه به عنوان جامعه‌ای داشت که در اقلیت بود و می‌خواست خودش را حفظ و تثبیت کند.
تسنیم: یعنی این عاشورا بود که به شیعیان برای ادامه راه هویت و انگیزه می‌داد؟
برای بقای تشیع که یک اقلیت در طول تاریخ در جهان اسلام بوده، آیین‌ها یکی از ابزارها بوده است. عزداری عاشورا مطلوبیتش مشخص است و نمودش را در زیارت عاشورا می‌بینیم که به تعبیری مرزگذاری سیاسی برای تشیع است. به همین دلیل است که جشن غدیر در جشن‌های مختلف برای شیعیان مورد اهمیت بیشتری بوده؛ چون غدیر هم قابلیت مرزگذاری و هویت‌سازی خیلی برجسته‌ای دارد. یا در بین عامه شیعیان جشن 9 ربیع بسیار برجسته بوده و در دوره‌هایی خصوصاً از صفویه به این طرف چون این جشن قابلیت هویت‌سازی بیشتری داشته، در مقابل جشن میلاد پیامبر و به یک معنا برای شیعیان یک جشن برجسته‌تر بوده است.
زمانی که جشن نیمه شعبان بین شیعیان رسمی شد
تسنیم: درباره جشن نیمه شعبان که ربط پیدا می‌کند به آینده تشیع و ظهور منجی هم برایمان صحبت می‌کنید؟ چقدر این جشن در طی سال‌ها برای شیعیان پررنگ بوده است؟
به شکل کلی روز و شب نیمه شعبان نه فقط برای شیعیان بلکه در جهان اسلام اهمیت داشته است، به این دلیل که روز مبارکی شناخته می‌شده و شب آن هم به عنوان شب برات یا لیله البرات یا شب برائت شناخته می‌شده است و در کشورهای مختلف جهان اسلام همچنان این جشن برگزار می‌شود، چون این روز و شب پرفضیلت شناخته می‌شود و آیین‌های مختلف برای گرامیداشت آن وجود داشت. در مناطق مختلف ایران هم شب برات گرامی داشته می‌شود و آیین‌های خودش را دارد. منتها اینکه از چه زمانی به عنوان جشن میلاد امام زمان مطرح شده، به نظر می‌رسد در اواخر دوره صفوی با این مناسبت هم گرامی داشته می‌شد. در برخی از مناطق از جمله در شبهه قاره هند به هر دو مناسبت جشن گرفته می‌شد. ما گزارش‌هایی از سفرنامه‌نویسان داریم که از دوره ناصرالدین شاه این روز رسمی می‌شود و به عنوان میلاد امام زمان(عج) به عنوان جشن رسمی تصویب می‌شود و هم توسط دربار و هم توسط مردم مراسم‌های مختلف گرامی داشته می‌شد و از جمله آتش‌بازی که یک رسم متداول در جشن‌های دوره قاجار و ناصرالدین شاه به بعد بوده است درباره این جشن برگزار می‌شود. تا قبل از این به عنوان جشن رسمی میلاد امام زمان نبوده و توسط خود شیعیان مناطق مختلف به صورت مقطعی جشن گرفته می‌شده است.
انتهای پیام/