گسترش زبان فارسی و راه‌های نرفته ایران/ «فارسی» چه جذابیتی برای مردم عصر تکنولوژی دارد؟
نویسنده کتاب «میراث فراگیر» می‌گوید در شرایطی که زبان‌آموزی با درآمدزایی گره خورده است، می‌توان با راه‌های ابتکاری بر میزان فارسی‌آموزان در خارج از کشور افزود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، اگر نگاهی به نقشه زبان فارسی در طول تاریخ بیندازیم، با کاهش تدریجی میزان قلمرو این زبان و به‌تبع، افراد مسلط به آن طی دو سده اخیر مواجه می‌شویم؛ امری که سبب شده تا گستره عظیم زبان فارسی از محدوده عراق تا چین، تنها به ایران، مناطقی از تاجیکستان و افغانستان محدود شود.
در دنیای امروز که عوامل اقتصادی و سیاسی، بیش از هر زمان دیگری بر زبان و فرهنگ تأثیرگذار است، بیم آن می‌رود که محدوده زبان فارسی از آنچه امروزه شاهدش هستیم، کوچک‌تر شده و دایره تنگ‌تری را شامل شود. رقابت‌های جهان امروز در حوزه اقتصادی و سیاسی سبب شده تا دیگر انتخاب زبان دوم، نه به‌حسب علاقه که بیشتر به‌حسب آینده‌نگری از وضعیت فردای جهان صورت گیرد، در چنین شرایطی وضعیت زبان فارسی در جمع زبان‌های پرقدرتی چون چینی، انگلیسی و آلمانی به چه صورت است؟ آیا زبان فارسی با پشتوانه‌‌ای کهن از فرهنگ و تاریخ، هنوز برای مردمان عصر تکنولوژی جذابیت دارد و اگر دارد، ما چه کرده‌ایم تا این زبان را بیشتر معرفی و دایره نفوذش را وسیع‌تر کنیم؟
کتاب «میراث فراگیر» که به کوشش محمدحسن مقیسه، استاد زبان و ادب فارسی و پژوهشگر، تدوین شده است، نگاهی دارد به بیانات رهبر معظم انقلاب درباره گسترش زبان فارسی و اهمیت این زبان در حوزه تمدنی ایران. ترجمه بنگلادشی این کتاب قرار است فردا، 29 اردیبهشت‌ماه، در نمایشگاه کتاب تهران رونمایی شود. مقیسه در گفت‌وگویی با تسنیم، ضمن اشاره به نظرات رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت ترویج و گسترش زبان فارسی در خارج از مرزهای ایران، معتقد است باید با استفاده از راهکارهای خلاقانه، به گسترش این زبان در مناطق حوزه تمدنی ایران فرهنگی پرداخت. مشروح گفت‌وگوی این پژوهشگر با تسنیم را می‌توانید در ادامه بخوانید:
*تسنیم: آقای مقیسه پیش از این نیز از شما عناوینی مانند «امین زبان و ادب پارسی» با تمرکز بر بیانات رهبر معظم انقلاب درباره زبان فارسی منتشر شده است. قرار است فردا نیز ترجمه بنگلادشی از کتاب «میراث فراگیر» در نمایشگاه کتاب تهران رونمایی شود. این کتاب نیز دربردارنده بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب درباره زبان فارسی است. کتاب «میراث فراگیر» با دیگر آثار شما در این حوزه که پیش‌تر منتشر شده است، چه تفاوتی دارد؟
من در سال 1395 مجموعه رهنمودها و گفتارهای رهبر معظم انقلاب درباره زبان و ادب فارسی را در قالب کتابی با عنوان «امین زبان و ادب پارسی» تدوین کردم. این کتاب در واقع اولین کتاب از گفتارهای فرهنگی ایشان در مقوله زبان فارسی بود که مورد توجه علاقه‌مندان نیز قرار گرفت و در حال حاضر در آستانه چاپ چهارم قرار دارد؛ این در حالی است که کتاب، یک اثر تخصصی است و در هر چاپ، با سه هزار نسخه منتشر شده است. کتابی نیست که به درد عامه مردم بخورد؛ بنابراین استقبال خوبی از کتاب شده و تاکنون حدود 13 هزار نسخه از آن به فروش رفته است.
کتاب «امین زبان و ادب پارسی» در واقع مجموعه بیانات و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب درباره زبان فارسی است که هم به حوزه داخل و هم حوزه خارج از کشور را شامل می‌شود. این کتاب شش ماه پس از انتشار به همت رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی به زبان اردو ترجمه و توزیع شد. اما پس از انتشار، به این نتیجه رسیدیم که تمامی مطالب ارائه شده در کتاب «امین زبان و ادب پارسی» به درد مخاطب خارج از کشور نمی‌خورد. مثلاً در این کتاب بخش‌هایی هم آمده است که دستگاه‌های مربوط مانند صدا و سیما، وزارت امور خارجه و ... مورد خطاب قرار گرفته‌اند؛ این دست از مطالب برای دانشجویان زبان فارسی در خارج از کشور یا دانشجویانی که در حوزه شرق‌شناسی تحصیل می‌کنند، کاربردی نیست و برای آنها جاذبه ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین تصمیم گرفتیم به گردآوری و تدوین مجموعه‌ای از بیانات ایشان بپردازیم که به موضوع گسترش زبان فارسی و جایگاه این زبان در منطقه تمدنی ایران اشاره دارد.
در نهایت کتاب «میراث فراگیر» با در نظر داشتن این مهم، در 100 صفحه منتشر شد که موضوع آن، زبان فارسی در منطقه تمدنی ایران براساس بیانات رهبر معظم انقلاب است؛ از قسطنطنیه در ترکیه تا کلکته در هند؛ از سریلانکا تا تایلند و اندونزی؛ از سین کیانگ چین تا مناطقی از اروپا مانند بوسنی، یوگسلاوی و ... . ما در این مناطق شاهد به یادگار ماندن میراث فارسی هستیم. مرحوم دکتر صفا در کتاب «تاریخ ادبیات در ایران» نیز به این موضوع اشاره دارد و عنوان می‌کند که عثمانی‌ها که در واقع همان دودمان به جا مانده از سلاجقه بودند، به زبان فارسی علاقه داشتند و یکی از عوامل گسترش زبان فارسی در برخی از مناطق اروپای امروز بودند.
در مجموع می‌توان گفت که کتاب «میراث فراگیر» در واقع خلاصه‌ای است از کتاب «امین زبان و ادب پارسی» که با در نظر داشتن مخاطب و نکات کاربردی برای او، براساس بیانات رهبر معظم انقلاب تدوین شده است.
*تسنیم: با نگاهی به بیانات رهبر معظم انقلاب به زبان فارسی و دغدغه‌های ایشان در این‌باره، می‌توان به این نتیجه رسید که زبان فارسی، در نگاه ایشان تنها ابزاری برای انتقال پیام و ایجاد ارتباط نیست؛ بلکه ایشان به این زبان، به عنوان زبانی که تمدن‌ساز بوده است، نگاه می‌کنند. با توجه به تحقیقاتی که انجام دادید، نظرتان در این‌باره چیست؟
به نکته خوبی اشاره کردید. در لایه‌های سطحی و زیرین، زبان به عنوان عامل پیونددهنده مطرح است. در تعاریف اولیه، زبان عاملی است برای ایجاد ارتباط بین مردم و تسهیل امور در برقراری این ارتباط. اما در لایه‌های عمیق‌تر، زبان به عنوان یک عامل تمدن‌ساز مطرح است که می‌تواند فرهنگ‌های مختلف را به یکدیگر نزدیک کند. از سوی دیگر، زبانی بر فرهنگ‌ها و ملل می‌تواند تأثیرگذار باشد که دارای غنا و ارزش ذاتی فراوانی باشد. این نکته‌ای است که در نگاه آرمانی و بلند رهبر انقلاب به زبان فارسی می‌توان جست.
رهبر معظم انقلاب در این باب بیانات متعددی دارند که مجموع آن را می‌توان در تأکید ایشان بر گسترش زبان فارسی خلاصه کرد. به باور ایشان؛ هرچند ترجمه آثار فارسی به دیگر زبان‌ها مفید است، اما آنچه اهمیت دارد، گسترش این زبان است. ترجمه نافی اهدافی که داریم نیست، اما اگر یک فرد خود به زبان فارسی مسلط شود و بتواند آثار فارسی‌زبانان را بخواند، ارتباط بیشتری با فرهنگ ایرانی اسلامی برقرار کرده و بی‌واسطه مخاطب این آثار می‌شود. همانطور که می‌دانیم، در ترجمه اگر مترجم زبردست هم باشد، تنها قریب به 70 درصد مفاهیم هر کتابی قابل انتقال است و روح و جان کلام به طور کامل به دیگر زبان‌ها قابل برگردان و انتقال نیست و پیوند قلبی میان نویسنده و مخاطب را به طور کامل برقرار نمی‌کند. اما اگر کسی خود فارسی را بداند، به صورت کامل و عمیق مخاطب آثار ادبی ایران خواهد بود و با لایه‌های زیرین و عمیق تمدن و فرهنگ ایرانی ارتباط برقرار می‌کند.
*تسنیم: کتاب «میراث فراگیر» به زبان بنگلادشی منتشر شده است. زبان فارسی در دوره‌ای در منطقه شبه‌قاره، زبان رسمی بوده است. حتی در برخی زبان‌هایی که امروزه در این مناطق رایج هستند، مانند بنگلادشی و اردو، واژگان فارسی حضور دارند. در حال حاضر، زبان فارسی در این مناطق چه شرایطی دارند؟
من جسته و گریخته با این مناطق در ارتباط هستم. می‌توان گفت که وضعیت زبان فارسی در این مناطق، وضعیت خوبی نیست. دلیل آن هم این است که مردم این مناطق عموماً مردمی هستند که از نظر اقتصادی ضعیف هستند، به لحاظ جمعیتی نیز مناطقی پرجمعیت هستند، خانواده‌ها بچه‌های فراوانی دارند و جوان‌ها همین که بال و پر می‌گیرند، می‌خواهند از زیر سایه خانواده بیرون بیایند و به دنبال کاری هستند که بتوانند به خانواده‌ها نیز کمک کنند؛ بنابراین زبان فارسی را به عنوان زبانی نمی‌بینند که با آموختن آن بتوانند وضعیت اقتصادی خود را بهبود بخشند.
در کشورهایی مانند هند، تنها با گرفتن مدرک دکتری می‌توان امید داشت که موقعیتی در دانشگاه برای تدریس داشته باشند؛ تازه این مسیر بی‌درد سر گزینش هم نیست. متأسفانه جایگاه کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور و به ویژه در حوزه تمدنی، جایگاه پررونقی نیست. امیدواریم با قدرتمند شدن اقتصاد کشور، این موضوع بهبود پیدا کند. با این حال می‌توان به راه‌های میان‌بر و ابتکاری نیز فکر کرد.
*تسنیم: منظورتان از راه‌های ابتکاری چیست؟
یکی از راه‌های ابتکاری این است که ما روی مدارک دانشگاهی فکر نکنیم و از فرهنگ ایران و سابقه تمدنی آن بگوییم، از کتاب‌های ارزشمندی بگوییم که گنجینه زبان و ادب فارسی هستند و به غنای گنجینه ادبیات جهانی کمک کرده و قرن‌هاست که در تراز جهانی مطرح هستند. کدام فرهنگ، اثری مانند شاهنامه دارد؟ کدام فرهنگ و زبانی شعرهای عرفانی در تراز مثنوی مولوی، شعرهای عاشقانه در تراز غزلیات سعدی و داستان‌های عاشقانه و عارفانه در حد و سطح پنج گنج نظامی دارد؟ ما با بهره‌گیری از این منابع می‌توانیم برای آموزش زبان فارسی جاذبه ایجاد کنیم و دوره‌های عمومی برای آموزش زبان فارسی برگزار کنیم.
از سوی دیگر، از ظرفیت فعالان حوزه تجارت و بازرگانی نیز می‌توانیم استفاده کنیم و از آنها بخواهیم که در مراودات تجاری خود، از کلمات و ترکیبات فارسی بیشتر استفاده کنند.
سومین موضوعی که می‌توان به آن اندیشید، پیوند میان ادبیات با دیگر شاخه‌های هنری مانند تئاتر و سینما است. می‌توان قطعاتی از فیلم‌ها را به زبان فارسی ارائه کرد. تأکید من در انجام این راه‌ها بیشتر بر کشورهای پیرامونی است که در قیاس با دیگر کشورها مانند کره، تایلند و ... زمینه فارسی‌دانی بیشتری دارند.
*تسنیم: امروزه آموختن زبان دوم، عموماً وابسته به داشتن جذابیت‌های اقتصادی است. مثلاً طبق آماری که منتشر شده، در کشوری مانند انگلستان، میل به یادگیری زبان چینی در سال‌های گذشته در قیاس با دیگر زبان‌ها، در حال افزایش است که به باور بسیاری، این افزایش علاقه، با قدرت گرفتن چین در حوزه‌های مختلف از جمله اقتصادی در ارتباط است. در چنین شرایطی، یادگیری زبان فارسی به عنوان زبان دوم، چه جذابیتی می‌تواند برای فارسی‌آموز داشته باشد؟
بله، امروزه زبان‌آموزی با درآمدزایی و مسائل اقتصادی گره خورده است. اکثر کسانی که به سمت رشته‌های زبان سوق پیدا می‌کنند، به سمت زبان‌هایی می‌روند که بتوانند در آینده امورات خود را با آن بگذرانند. در این میان، کسانی که فارسی را انتخاب می‌کنند، بیشتر براساس میل و علاقه است.
در حال حاضر قدرت اقتصادی، قدرت سیاسی و پشتوانه فرهنگی سه عامل مهم در ایجاد جاذبه برای فراگیری هر زبانی به شمار می‌آید. ما الآن در زمینه قدرت سیاسی در برخی از حوزه‌ها خوب عمل کرده‌ایم. از سوی دیگر، زبان فارسی از منظر قدرت فرهنگی، دارای پشتوانه تمدنی قوی است. کشوری هستیم با سابقه پنج هزار ساله و تاریخ مکتوب هزار و 200 ساله. اما در موضوع اقتصاد ضعف‌هایی داریم که یکی از مهمترین علل اینکه رغبت کمتری به زبان فارسی ایجاد می‌کند، همین موضوع است. امیدواریم با انتشار کتاب‌هایی مانند «میراث فراگیر» دلگرمی بیشتری برای افرادی ایجاد شود که قصد دارند زبان فارسی را بیاموزند.
*تسنیم: یکی دو سال پیش زبان فارسی به عنوان زبان کلاسیک هند مطرح شد که همین موضوع، زمینه‌های آموزش این زبان در مدارس را فراهم می‌کند. به نظر می‌رسد که ما برنامه‌ریزی منسجمی نیز برای بهره بردن از چنین فرصت‌هایی نیز نداریم. چه اینکه طبق اطلاعاتی که از سوی مراکز مسئول در حوزه گسترش زبان فارسی در سال‌های اخیر مطرح می‌شود، کرسی‌های زبان فارسی گاه تعطیل یا جایگزین با زبان دیگری می‌شوند.
رصد میدانی این کار با سازمان‌های مسئول است. مراکزی مانند بنیاد سعدی که قریب به 15 سال پیش تأسیس شده، وظیفه گسترش و آموزش زبان فارسی در خارج از کشور را پیگیری می‌کنند، اما وقتی با مسئولان این بنیاد هم صحبت می‌کنیم، از کمبود بودجه و فشارهای اقتصادی گلایه دارند.
همانطور که گفتم، بخشی از این خلأ را باید با استفاده از راه‌های ابتکاری پر کرد. در این میان، رایزن‌های فرهنگی نقش مهمی ایفا می‌کنند. در انتخاب رایزن‌ها، باید ملاک علاقه و علقه آنها به گسترش فرهنگ و دلبستگی به زبان فارسی باشد. رایزنی یک کار فرهنگی است. رایزن‌هایی که این علقه را دارند، به محض ورود به کشور مقصد، خود آستین بالا می‌زنند و با طرح‌هایی مانند ایران‌گردی، آموزش زبان و ... سعی در گسترش و ترویج فرهنگ ایران و زبان و ادب فارسی دارند. اما در مقابل، رایزن‌هایی هم داشتیم که به این موضوعات علاقه‌ای نشان نمی‌دهند و به دنبال گذراندن چند سال مأموریت خود هستند. در این مناطق ما با درهای بسته بیشتری مواجه هستیم.
احمد شهریار، شاعر و مترجم پاکستانی، چندی پیش در برنامه «پیشواز» شبکه چهار سیما، می‌گفت برخی از مردم پاکستان هنوز فکر می‌کنند که رهبر ایران، امام خمینی(ره) است. شنیدن این سخن، آه از نهاد من برآورد. او می‌گفت شناخت پاکستانی‌ها از فرهنگ ایران و ادب فارسی کامل نیست. مثلاً کتابی ترجمه کرده بود که در آن زنان نویسنده و شاعر ایرانی را معرفی می‌کرد. می‌گفت چندین نفر از او پس از چاپ این کتاب پرسیده بودند که مگر زنان هم در ایران می‌نویسند؟ پاکستان همسایه دیوار به دیوار ماست، وقتی مردم این کشور از ابتدایی‌ترین موضوعات فرهنگی ما خبر ندارند، دیگر چه انتظاری می‌توان داشت که مردم دیگر مناطق جهان مانند آمریکای لاتین درباره ما چه می‌اندیشند؟
*تسنیم: مراسم رونمایی از ترجمه اردو کتاب «میراث فراگیر» چه زمانی برگزار می‌شود؟
این مراسم روز جمعه، 29 اردیبهشت‌ماه، ساعت 18 در سرای ملل بخش بین‌الملل سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران برگزار می‌شود.
انتهای پیام/