پاسخ به شبهه‌های عید قربان؛ آیا خداوند به قربانی ما نیاز دارد؟
درس مهم قربانی کردن در عید قربان، کسب تقوا و تقرب به سوی خدای متعال است، همان طور که در قرآن کریم می‌فرماید: «نه گوشت‌ها و نه خون‌های آنها، هرگز به خدا نمی‌رسد. آنچه به او می‌رسد، تقوا و پرهیزگاری شماست.»
روز دهم ذی‌الحجه برابر با عید قربان و یکی از اعیاد بزرگ و مهم برای مسلمانان است؛ روزی است که خداوند قربانی حضرت ابراهیم علیه السلام را به دلیل تقوا و خلوص آن حضرت، پذیرفت. بر همین اساس در ادیان الهی توصیه شده که اهل ایمان در این روز برای خدا قربانی کنند و یکی از واجبات دین اسلام برای حاجیانی که روز دهم ذی‌الحجه در سرزمین منا به سر می‌برند، قربانی کردن در راه خداست. البته برای حاجیانی که شرایط قربانی را ندارند، سه روز روزه گرفتن در ایام حج و هفت روز روزه بعد از برگشتن، به جبران قربانی توصیه شده است. اما با وجود اینکه قربانی کردن در راه خدا دارای اسرار و فلسفه‌های مهمی است، برخی بی‌اطلاع از حکمت‌های این عمل عبادی، شبهه‌هایی بر آن وارد می‌کنند.
خبرگزاری تسنیم، برای آشنایی بیشتر با فلسفه‌های قربانی کردن در دین اسلام گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام ادیب یزدی، کارشناس اسلامی، انجام داده است تا به برخی شبهات در این زمینه پاسخ داده شود.
فلسفه قربانی کردن
می‌دانیم که قربانی کردن یکی از اعمال عبادی در اسلام محسوب می‌شود. اما چرا تأکید شده که حاجیان گاو، گوسفند و یا شتر قربانی کنند؟ به هر حال این شبهه برای برخی وجود دارد که تصور می‌کنند قربانی کردن این‌همه حیوان در محل منا مشکلی را حل نمی‌کند و یا خداوند نیازی به قربانی ما ندارد!
قربانی کردن در آموزه‌های اسلامی دارای ریشه‌ها و فلسفه عمیقی است که تا زمانی که از آنها آگاهی نداشته باشیم، نمی‌توانیم مفهوم آن را درک کنیم. خدای متعال در قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ؛ هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است (ذبح کند)».
یکی از دلایل قربانی کردن در اسلام این است که انسان با نفس خود مبارزه کند و درواقع با قربانی کردن، نفس خود را در برابر خدای متعال قربانی می‌کند و حب و دوستی مال دنیا و غیر خدا را از دل بیرون می‌کند. وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام مأمور به قربانی کردن فرزند خود در راه خدا شد، به این مفهوم است که انسان کامل باید از عزیزترین‌های خود در راه خدا بگذرد و فرزند که مهمترین تعلقات انسان در دنیاست، در راه خدا باید کنار گذاشته شود.
البته خدای رحمان در نهایت حضرت اسماعیل علیه السلام را به پدرش برگرداند، ولی همین وحی الهی و عمل حضرت ابراهیم علیه السلام نشانه ضرورت گذشتن از تعلقات دنیایی در راه رشد معنوی و کسب رضای الهی است. در همین راستا بوده که به مردم مؤمن توصیه شده که در روز دهم ذی‌الحجه در حد توان مالی خود شتر، گاو و یا گوسفندی در راه خدا قربانی کنند و از آن مال به نیازمندان اطعام کنند. به این صورت حاجیان هم در مراسم حج تمتع با قربانی کردن، به جهاد با نفس خود پرداخته و وابستگی‌های دنیایی را کنار می‌زنند.
تقوی و پرهیزگاری هدف اصلی قربانی کردن
برای این شبهه که گفته می‌شود «خداوند به قربانی ما نیاز ندارد» چه پاسخی باید داد؟
برای پاسخ به این شبهه باید به فلسفه دیگر قربانی کردن توجه کنیم. چنانکه درس و آموزه دوم از قربانی کردن در روز دهم ذی‌الحجه، کسب تقوا و تقرب به سوی خدای متعال است، همان طور که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَٰکنْ یَنَالُهُ التَّقْوَیٰ مِنْکمْ؛ نه گوشت‌ها و نه خون‌های آنها، هرگز به خدا نمی‌رسد. آنچه به او می‌رسد، تقوا و پرهیزگاری شماست.»
این آیه شریفه مشخص می‌کند که اولاً خدای متعال، مالک همه عالم هستی است و به قربانی ناچیز ما هیچ نیازی ندارد، بلکه بالاتر از همه این ظواهر و اعمال عبادی که برای ما واجب یا مستحب شده، اهداف و آموزه‌های مهمی وجود دارد که باید به آنها توجه کنیم.
ثانیاً در عین توجه به باطن احکام عبادی، باید دقت کنیم که نهایتاً باید به سمت اخلاص و تسلیم در برابر خدای متعال حرکت کنیم و تنها تقوای ماست که به درگاه الهی پذیرفته خواهد شد.
یکی دیگر از نکات مهم در قربانی کردن، این است که وظیفه انسان مؤمن برای اطعام نیازمندان و گرسنگان عملی می‌شود. چون در قرآن کریم و آموزه‌ها و حدیث اهل بیت علیهم السلام بارها تأکید شده که یکی از مسئولیت‌های مهم مسلمانان و مؤمنان اطعام فقرا و نیازمندان است. قربانی کردن هم مسیری برای انجام این وظیفه است.
گوشت قربانی هدر نمی‌رود
با این وجود آیا گوشت حیواناتی که در روز عید قربان در سرزمین منا قربانی می‌شوند، به مصرف نیازمندان می‌رسد؟ این شبهه برای عده‌ای وجود دارد که این مقدار زیاد گوشت گاو و گوسفند به هدر می‌رود!
از آنجایی که یکی از درس‌های مهم برای قربانی کردن این است که انسان از گوشت قربانی خود استفاده کند و از آن به نیازمندان و فقرا هم اطعام کند، برای رسیدن به این منظور مهم، مسلمانان اجازه ندارند که در بعد از قربانی کردن، گوشت‌ها را روی زمین بیندازند که فاسد شود و یا در زیر خاک دفن کنند. بلکه باید این گوشت‌های قربانی به مصرف مردم نیازمند در اطراف برسد و اگر در آن زمان نیازمندی برای استفاده از آنها پیدا نشد، باید آن را به مناطقی ببرند که در نهایت به دست نیازمندان برسد.
اگر این منظور در نهایت ممکن نشد، تکلیف چیست؟ یعنی اگر گوشت‌های قربانی در نهایت به نیازمندان نرسید، آیا می‌توان با این بهانه از قربانی کردن امتناع کرد؟
خیر؛ حتی اگر نیازمندی پیدا نشد و گوشت قربانی فاسد شد، باز هم دلیل برای امتناع و سرکشی از حکم خدای متعال نیست. راهکار این است که مسلمانان با امکاناتی که خداوند در علم و دانش و تکنولوژی در اختیار آنها گذاشته مانند منجمد کردن برای استفاده طولانی‌مدت، امور را مدیریت کرده و گوشت‌های قربانی را به نیازمندان برسانند تا نعمت خدا هدر نرود.
بنابراین نمی‌توان گفت چون ممکن است گوشت‌ها فاسد شود، پس حکم خدا درباره قربانی انجام نشود؛ بلکه باید اعلام کرد که چون قربانی کردن واجب است و یکی از فلسفه‌های مهم آن رساندن به دست نیازمندان است، باید زمینه‌ها و امکانات لازم برای این کار فراهم شود.
نحوه قربانی کردن طبق آموزه قرآن کریم
آیا در مورد نحوه قربانی کردن در قرآن کریم مطلبی عنوان شده است؟
خداوند در آیه 36 سوره حج به این مطلب اشاره فرموده و نکاتی را به ما آموزش داده است. در این آیه می‌فرماید: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَکمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ؛ و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر و برکت است. نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که بر پا ایستاده‌اند بر آنها ببرید.» بنابراین بردن نام خدا اولین مرحله برای قربانی کردن در راه خداست.
آیا در این مورد باید نام خدا به شیوه خاصی برده شود و یا ذکر ویژهای در این مورد وجود دارد که باید گفته شود؟
خیر؛ بردن نام خدا برای قربانی کردن گوسفند یا گاو و یا شتر، ذکر ویژهای ندارد. هر نوعی که نام خدای متعال برده شود، کافی است، همان طور که ظاهر آیه بر این نکته دلالت دارد.
البته در بعضی روایت‌ها هم نوشته شده که ذکر مخصوصی برای قربانی کردن وجود دارد و باید گفته شود: «اللَّه اکبر، لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر، اللهم منک و لک».
همچنین در روایتی به نقل از امام صادق (ع) عنوان شده که آن حضرت فرموده‌اند: «زمانی که قربانی را تهیه کردی، آن را رو به قبله کن و در هنگام ذبح بگو: وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مسلما وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیک لَهُ وَ بِذلِک أُمِرْتُ وَ أَنَا من المسلمین، اللهم منک و لک بسم اللَّه و باللَّه و اللَّه اکبر، اللهم تقبل منی».
خداوند در آیه 36 سوره حج که به آن اشاره کردید، می‌فرماید: «فَاذْکرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ» کلمه صواف چه معنا و مفهومی دارد؟
صواف یعنی صف کشیده. طبق بعضی از روایت‌ها منظور این است که دو دست شتر قربانی را در حالی که ایستاده ببندیم تا در زمان قربانی کردن زیاد تکان نخورد و یا فرار نکند. این کار هم نکته دیگری است که در زمان قربانی کردن باید رعایت شود.
خوردن قربانی و توجه ویژه به نیازمندان خویشتن‌دار
چه نکات دیگری در زمان قربانی کردن باید رعایت شود که در قرآن کریم به آن اشاره شده است؟
نکته دیگر در ادامه همین آیه عنوان شده که می‌فرماید: «فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ» یعنی « چون پهلوشان به زمین افتد (و نحر کامل شوند) از گوشت آنها تناول نموده و به فقیر و سائل هم اطعام کنید.»
باید دقت شود که خداوند می‌فرماید «فکلوا منها؛ از آن بخورید.» به نظر می‌رسد برای شخصی که قربانی می‌کند و حاجیان واجب است که از قربانی خود بخورند. البته شاید این نکته برای رعایت برابری و مساوات میان حاجیان با نیازمندان و سائلان باشد.
سپس اشاره می‌فرماید که از قربانی خود به قانع و معتر بدهید. گفته شده قانع، به نیازمندی گفته می‌شود که وقتی چیزی به او می‌دهیم قناعت می‌کند و اعتراض نمی‌کند که بیشتر به او بدهیم. اما معتر شخصی است که خودش به سراغ حاجی و صاحب قربانی می‌آید و تقاضا می‌کند که از قربانی به او داده شود.
در این آیه، قانع قبل از معتر آمده تا مشخص کند که انسان مؤمن باید نیازمندانی را عفیف و خویشتن‌دار هستند را بیشتر مورد توجه قرار دهد و از قربانی به آنها بدهد.
انتهای پیام/