اهتزاز پرچم عزا در مازندران با تمسک به آیین‌های تاریخی عزا

به گزارش خبرگزاری تسنیم از ساری، مازندران را با آئین‌ها و سنت‌های خاصی می‌شناسند که هر یک از این سنت‌ها قدمتی کهن دارد و  ارادت مردم این دیار به برپایی آیین‌ها را نشان می‌دهد. ارادتی که امروزه و با وجود زندگی ماشینی و مدرن، همچنان در ماه محرم و صفر به شکل‌های متفاوت نمایان می‌شود.

مردم این دیار معتقدند که این ارادت ریشه در خون‌شان دارد و با سر تعظیم بر تبار علوی شان آداب و سنن را با جان و دل اجرا می‌کنند و محبت خود را به خاندان نبوت نشان می‌دهند.

ارادت خالصانه به سید و سالار شهیدان آقا عبدالله حسین (ع)، در قالب اجرای آیین های مختلف از همین نوع است؛ آیین هایی که قدمت آنها به 600، 300 و 150 سال برمی‌گردد.

آیین‌هایی چون نخل گردانی روستای نوا آمل، سلام علم و کوزه بهشهر، مجمعه گردانی روستای کوهستان، پیر علم روستای کلوده شهرستان سرخ‌رود، مراسم پیشکشان ساروی ها، دیگ پزان و یا مراسم پلوخوران کیاسری‌ها، نقاره خوانی رامسری‌ها و سنت‌های دیگری که بسیاری از آنها برای ماندگاری نسل آیندگان این دیار در فهرست ملی میراث معنوی کشور قرار گرفته است.

علی حسن‌نژاد؛ کارشناس و محقق آیین‌ها و سنت‌های مازندران دراین باره به خبرنگار تسنیم گفت: شیعیان چندین روز به شروع محرم الحرام تا 28 ماه صفر و یک هفته پس از اربعین با نگاهی متفاوت از رفتار، کردار و گفتار و پوشش آیین‌ها، جشن‌ها، تعطیلی‌ها و تلاقی با نام امام حسین (ع) طولانی‌ترین آئین مذهبی جهان را به وجود آورده‌اند. آن چیزی که درخصوص واقعه تاریخی قیام حسین بن علی(ع) اتفاق افتاد با اسناد و روایت‌های درست ثبت شده که این موارد را می‌توان به مورخان تاریخ کربلا واگذار کرد.

حسن‌نژاد با اشاره به اینکه ورودی، موضوع مهم در آیین‌ها بحساب می‌آید، افزود: این ورودی مثل آیین نوروز که پیش تولید و آیین نوروزخوانی، نو شدن لباس و نو نوار شدن را پیش از نوروز داریم، در محرم نیز به این شکل ورودی داشته و مردم برای ورود محرم و اندوهگین شدن دل‌ها سازوکارهای مختلفی در نقاط متعدد مازندران دارند که به آن پیشواز آیین‌های ماه محرم قبل از مدرن شدن ابزارها و رفتارها و نیازها گفته می‌شود.

کارشناس فرهنگ عامه مازندران با بیان اینکه شست‌وشوی و غبارروبی و نظافت  بسیار برای مردم این استان حائز اهمیت است، عنوان کرد: با اجرای مراسم مذهبی و مرثیه خوانی اعم از شستن ظروف، فرش‌ها، دیگ ها، تکان دادن و ضد عفونی کردن نمدها با همکاری بانوان و بردن فرش‌ها پای رودخانه در گذشته از ماه محرم و عزاداری استقبال می‌شد.

وی با اشاره به اینکه "تکیه بن دَوِستِن" یا تمیز کردن تکیه با استفاده از کاهگل و اندودهای محلی حائز اهمیت بوده تا تکیه نونوار از گل تمیز و کاه تازه برخوردار باشد، گفت: این از طرف بانوان با ترکیب گل و تفاله دام و کاه برای نو کردن دیوارها و ستون تکایا و حسینیه‌ها انجام می‌شد که امروز با بهره‌گیری از ابزارهای نوین، این تمیزکاری صورت می‌گیرد. 

حسن‌نژاد ادامه داد: تامین سوخت مورد نیاز مساجد برای پخت و پز، از چوب تنه درختان و تفاله دام انجام می‌شد، این کار به‌ویژه توسط کسانی که نذر داشتند، صورت می‌گرفت.

این کارشناس بومی و محلی مازندران با تاکید براینکه روشنایی، چراغ موشی، لمپا، چراغ نفتی و فانوس، بعدها چراغ زنبوری، سپس برق و برق کشی و روشنایی صحنه‌سراهای امام حسین جزو نذرهای مردم مازندران است که حائز اهمیت بوده و از طریق وقفنامه‌ ها و وصیت‌نامه‌ها اجرا می‌شد.

"تکیه دوستن" یا زیباسازی تکایا

محقق آیین‌ها و سنت‌های مازندران، "تکیه دوستن" یا زیباسازی تکایا یعنی فضاسازی محیطی از پرچم، علم بیرق و پارچه سیاه را جزو آیین های مازندران مطرح و بیان کرد: این فضاسازی به مرور زمان در آیین‌ها و جشن‌ها به شکل کلام، پوشش و تعزیه تغییر می‌کند؛ تامین و تعمیر وسایل عزاداری مثل زنجیرها، علم‌ها، کوتل‌ها، طبل‌ها، سنج‌ها، بوق‌ها جزو وصایای ارثی بوده و حتی نذر شده تا این اقدامات انجام شود.

حسن‌نژاد گفت: مدیریت چگونگی برپایی ماه محرم نیز حائز اهمیت است که در این حوزه صاحب فرهنگ غنی و قوی در بسیاری از روستاها هستیم.

وی افزود: به مرور زمان در شکل‌گیری آیین، پذیرایی رایگان صبحانه، ناهار، عصرانه و شام در روستاها رایج و مرسوم شد. به این ترتیب در روستاهای نزدیک به هم با برنامه‌ریزی‌ علاوه بر عزاداری و تعزیه، پذیرایی هم انجام می‌شود و امروز رسم شده نسبت به تعداد روستاهای نزدیک به هم پذیرایی آماده کنند تا وقتی از جاهای مختلف برای مشاهده عزاداری‌های‌ روستاهای خاص حضور می‌یابند، پذیرایی هم بشوند، مثل روستاهای سورک، روستای کسیلیان سوادکوه، تومد کلا، سنگ گینشت و پاشاکلا و روستاهای مختلف که بده بستان‌های چند روزه در  دارند.

این محقق آیین‌ها و سنت‌های مازندران گفت: تهیه جوشی‌ها، نوحه‌ها، طبق خوانی‌ها و مداحی‌ها نیز حائز اهمیت است و خوش صداهای هر محلی قبل از محرم برای اینکه شور حسینی اتفاق بیفتد، اقدام به جمع‌آوری نوحه‌های جدیدتر و لحن های متفاوت‌تر یا بازسازی لحن‌های خاطرانگیز محله و منطقه خود با بهره‌گیری از اشعار مختلف می‌‌کنند.

وی افزود: در مازندران از دو سه قرن گذشته از شعر شاعران گوناگونی چون فدایی تلاوکی، عبدالعظیم زاهد، مشمولی با اشعار دهه‌های گذشته بهره می‌برند که شعرهای نوحه و جوشی گونه این مداحان فراوان دیده می‌شود. 

تعزیه‌خوانی به سبک عباس خونی مازندرانی‌ها 

محقق آیین‌ها و سنت‌های مازندران تعزیه را در لغت به معنای عزاداری و در اصطلاح به معنای نمایش مذهبی عنوان کرد و گفت: در مناطق شیعه‌نشین برای بازسازی واقعه کربلا و رحلت حضرت رسول، شهادت امیرالمؤمنین، موضوعات متعدد مذهبی نمایش تعزیه وجود دارد که بالغ بر یکصد نسخه تعزیه در ایران شناسایی و اجرا شده است و پربارترین آن در دوران ناصرالدین شاه بوده است؛ هنری که در جهان مورد توجه است.

وی ادامه داد:  تعزیه از شعر، موسیقی، آواز و لباس و نمادها بهره می‌گیرد و کارگردانی در صحنه نوع شکل‌گیری و نوع پوشش و شعر را رقم می‌زند؛ در مازندران این هنر در 40 نسخه شناسایی و اجرا می‌شود و طوطی خوان استرآبادی از تعزیه‌خوان های برجسته دوران اواخر قاجار و نامی ماندگار در تعزیه به حساب می‌آید.

این کارشناس با بیان اینکه این سنت دیرینه نسل به نسل در دهه‌های اخیر حفظ شده است، گفت: تعزیه داری میراثی است و نذر و وصیت حضور در تعزیه خوانی از ویژگی‌های برجسته تعزیه‌خوانی در مازندران است. در کنار تعزیه‌ها حدود 20 سالی موسیقی را در این هنر می‌بینیم مثل للوا و آواز امیری و مراسمی که عمق اندوه و عزاداری در آن دیده می‌شود و لحن معروف "عباس خونی" که از لحن های مطرح موسیقی این استان و برگرفته از تعزیه مازندرانی است. اگرچه تعزیه مشخص به زبان مازندرانی نداریم اما به ذوق تعزیه‌خوان‌ها این سال‌ها به زبان مازندرانی چه امیرخوانی و چه دو بیتی‌های آن در تعزیه جا افتاده است.

آیین تبادلی تشت‌گذاری‌های آذری‌ها در میان قائم‌شهری‌ها 

محقق آیین‌ها و سنت‌های مازندران گفت: از ویژگی‌های جالب آئین‌های ماه محرم مازندران تبادل رسوم بین اقوام مهاجر چون آذری در جاهای مختلف به ویژه قائم‌شهر و ساری و ... است که باعث تلاقی آئین‌های محبوب ماه محرم شده است. مهم‌ترین آیین پررنگ و مشترک در ایران تشت‌گذاری است که سنت 600 ساله در این استان بین آذری زبان‌ها پربار برگزار می‌شود و مازندرانی‌ها از آن استقبال بی‌نظیری می‌کنند؛ بهره‌گیری از تشت نماد فرات به حساب می‌آید.

حسن نژاد با اشاره به اینکه "علم بن دانی" یا "ون دانی" پیشینه دیرینه‌ای در مناطق شیعه نشین دارد و در بین مسیحیان هم رواج دارد، عنوان کرد: حمل عَلَم نماد معرفی اقوام در جنگ‌های قبیله‌ای بوده و عَلَم عباس بن علی عَلَم معروفی است. شکل علم و نوع کارکرد علم متفاوت است و استفاده از حیوانات اسطوره‌ای در علم که نشانه قدرت است، این روزها افزایش پیدا کرده و عَلَم کوچک تبدیل به عَلَم‌های چندین متری شده، اما همچنان اعتقاد به عَلَم به عنوان نماد مقاومت و استقامت در کربلا مورد توجه مردم است.

عَلَم‌بندانی و عَلَم‌گردانی

این کارشناس و محقق مازندرانی بیان کرد: نذر بستن‌های عَلَم، عَلَم بندانی‌ها، نذر علم به مساجد، حسینیه‌ها و تکایا و موروثی شدن حمل عَلَم از جمله موضوعاتی است که در مازندران چشمگیر است. همچنین سلام عَلَم معروف و مورد توجه است و عَلَم‌ها معمولا پیش قدم دسته‌های عزاداری هستند و در تلاقی دو دسته عزاداری مناطق این عَلم‌ها راهگشا هستند و ورودی را انجام می‌دهند. در کنار سلام علم، علم چرخشی و گردشی، چرخش علم نیز مورد توجه است که نشانه تسلط بدنی و قوه بدنی علم‌کِش به شمار می‌رود.

رونق اطعام‌دهی مازندرانی‌ها در محرم و صفر

حسن نژاد با اشاره به رونق پذیرایی در محرم و صفر گفت: محرم ماه برکت برای شیعه نشینان است، یعنی ماه دهش، ماه نذر، ماه وقف، ماه پخت و پز غذاهای مختلف با شیوه های مختلف؛ پخت‌وپز برنج زمین‌های وقفی و قربانی کردن‌های مکرر گاو، گوسفند، خروس، پیش تولید و پیش زمینه ساختن قربانی‌ها قبل از زایش گاو یا گوسفند موضوعی است که نشان می‌دهد این نذورات برای امام حسین(ع) یک سابقه طولانی دارد و برای رسیدن به حاجتی است.

وی افزود: آیین‌‌های مختلفی از مواد غذایی چون مجمعه پلا، مجمعه به‌سر، پخت غذا در منزل و بردن به مساجد، پخت غذا در مساجد و نذر غذاهای خانوادگی نشان‌دهنده اوج مهربانی مردمی است که برای معنویت امام حسین(ع) از مال و اموال خودشان انفاق می‌کنند و این امر با افتخار اتفاق می‌افتد.

محقق مازندرانی تصریح کرد: در بعضی جاها این سنت موروثی است، در بعضی جاها درهای خانه‌های مردم برای پذیرایی عزاداران امام حسینی گاه باز است و گاه به ناراحتی کشیده می‌شود فقط و فقط برای جذب مهمان بیشتر و جالب اینکه حتی ضعف اقتصادی این مسئله را کمرنگ نکرده است.

حسن نژاد گفت: پخت غذاهای مربوط به ماه محرم پربرکت بودن و شفا دهندگی و طعم خاص داشتن غذای محرم با هر مقدار مواد غذایی نیز مورد توجه است.

کارشناس آیین‌ها و سنت‌های مازندران ساز را نقش مهمی در شکل‌دهی، قوام دهی و شوردهی دستجات سینه زنی و دسته روی‌ها دانست و گفت: استفاده از طبل‌ها، سنج‌ها، طبل‌های ریز، بوق‌ها، شیپورها و کرناها همچنان در مازندران رواج دارد و حضور کرب، شیوه کرب نوازی و بهره‌گیری از قطعات سنگ و چوبی که در دست قرار می‌گیرد در مراسمات مشاهده می‌شود؛ سازها علاوه بر القای اندوهناکی به هارمونی دستجات و رساندن صدا به گوش دسته به ویژه در ایامی که بلندگو و باند موجود نبود کمک شایانی می‌کردند.

 یزیدکشی یا پلک‌کشی در روستای اساس سوادکوه 

حسن‌نژاد با تاکید بر اینکه این روزها از طبل‌های بزرگ برای هماهنگ کردن دستجات بیشتر استفاده می‌شود، گفت: "یزدکشی" یا "پلک کشی" آیینی خاص و منحصر در روستای "اساس" سوادکوه است که صبح عاشورا انجام می شود، به این ترتیب که کوزه‌ای را بالای درخت گردو می‌گذارند که نماد یزید و شمر است و در گذشته با سنگ و در دو قرن اخیر مردم با تفنگ به به سمت این پلک یا کوزه آویخته شده از شاخه‌های درختان تیراندازی می‌کنند و تا تکه تکه شدن این پلک یا کوزه مراسم ادامه دارد؛ مراسم پلک کشی پیش از ظهر تمام می‌شود؛ آیینی خاص که نشان‌دهنده خشم به سردسته ظالمان کربلاست.

وی با اشاره به اینکه در مازندران سقانفار و سقاتلارها اوج معماری مذهبی مردم شیعه، معماری اسطوره‌ای و اوج معماری نقاشی‌های قدرتمند به حساب می‌آید، افزود: سقاتالارها رابطه مستقیمی با سقای کربلا داشته و رنگ و بوی ویژه‌ای دارد. قبل از مدیریت متمرکز آب، سقاتالارها مشخصا به اسم سقای دشت کربلا به امر آبدهی می‌پرداختند و نذر آب و دل بستن آب و گریه برای آب رواج گسترده‌ای دارد. 

نخل‌کشی؛ آئین وارداتی به مازندران

این محقق مازندرانی در ادامه معرفی آیین‌های این استان، به "نخل کشی" اشاره کرد و گفت: اگرچه این آیین مازندرانی نیست و آیین وارداتی است، اما در جاهای مختلف نخل که پس از اتفاق عاشورا در دستجات به راه می‌افتد یا همزمان با شام غریبان یا بعد از ظهر یا حتی روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین(ع) به شکل بسیار بزرگی با پیشینه خاص در جای جای مختلف مردم مازندران وجود دارد.

حسن نژاد در پایان یادآور شد: شام غریبان نیز از آیین‌های ویژه مردم شیعه زبان است؛ شکل‌گیری آیین‌های مختلف به ویژه حمل و روشن کردن شمع و دگرگون شدن شیوه نوحه‌خوانی‌ها از ویژگی‌های مربوط به شام غریبان مردم مازندران است.

انتهای پیام/