از محبس تا مکتب؛ افغانستان به‌روایت اولین زندانی سیاسی زن

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، موضوع زنان در افغانستان همواره به‌عنوان یک چالش اجتماعی در این کشور مطرح بوده است. ریشه‌های عمیق سنت‌ها در این کشور در برابر نسلی که دوست دارد فراتر از این تعصبات، زندگی را جست‌وجو کند، موضوعی است که در ادوار مختلف سیاسی تکرار شده است. در سال‌های گذشته نیز این موضوع در پدیده‌های مختلف مانند مسئله تحصیل دختران ظهور کرده و واکنش‌‎های جهانی را در پی داشته است. در حالی که نسل جدید افغانستان تلاش دارد تغییرات بنیادین در زندگی خود ایجاد کند، تصمیمات سیاسی و اجتماعی چندان روی خوش به این اراده‌ها نشان نمی‌دهد.

در بررسی تحول اجتماعی به‌ویژه در حوزه زنان افغانستان، یک موضوع مهم، بررسی سیر آن است، کمتر کسی حتی میان جامعه زنان افغانستان می‌داند که مبارزات سیاسی و فعالیت‌های اجتماعی زنان این کشور تنها محدود به یک دهه گذشته نیست و در نمونه‌هایی، می‌توان آن را در دهه‌های پیشین نیز کاوید.

نگاهی به زندگی اولین زندانی سیاسی زن در افغانستان

یاسمین حسنات، اولین زندانی زن سیاسی در افغانستان است که در دوره حاکمیت شوروی به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی، مدتی طعم حبس را چشیده است؛ آن هم در زندانی که یک زندانی سیاسی حضور نداشته است و عمده زندانیان به‌دلیل مسائل اخلاقی در آنجا نگهداری می‌شده‌اند. کتاب «روزهای نزدیک» که به‌قلم تینا محمدحسینی نوشته و از سوی انتشارات راه یار به چاپ رسیده، اولین روایت از زندگی این بانوی مبارز است.

نگارش این کتاب با تلاش‌های زنده‌یاد محمدسرور رجایی آغاز شد و چندی پیش به سرانجام رسید. کتاب، روایتی است از خاطرات او به‌زبان خودش. حسنات در این کتاب ضمن اشاره به فعالیت‌های سیاسی ـ که آن را می‌توان یک بُعد از ابعاد زندگی‌اش به‌شمار آورد ـ به دغدغه‌های فرهنگی و دینی، مسائل اجتماعی، چالش‌های مهاجرین در ایران در دهه‌های 60 و 70 نیز می‌پردازد.

محمدحسینی در گفت‌وگویی با تسنیم، کتاب «روزهای نزدیک» را یکی از صداهای ناشنیده از دوره حاکمیت شوروی بر افغانستان دانست و گفت: خانم حسنات متولد قندهار است،‌ در خانواده‌ای فرهنگی و مذهبی رشد کرده و قرآن و احکام را از کودکی از پدر آموخته است. خانواده حسنات نیز فعالیت سیاسی داشتند و همین امر در قدم گذاشتن او در این مسیر، مؤثر بوده است. زمینه مذهبی حسنات سبب می‌شود که او مخالف حضور شوروی در خاک افغانستان باشد.

قهرمانان پنهان تاریخ

وی با بیان اینکه او را می‌توان اولین زندانی سیاسی زن در زمان حاکمیت شوروی در افغانستان معرفی کرد، ادامه داد: درباره جنگ افغانستان با شوروی ـ که منجر به شکست شوروی و اخراج آن از خاک افغانستان شد ـ کمتر کتابی منتشر شده است. ناگفته‌های بسیاری از آن دوران وجود دارد و مخاطبان افغانستانی به‌ویژه جوانان، اطلاعات کمی از آن برهه تاریخی دارند، از این منظر نیز کتاب «روزهای نزدیک» حرف‌های تازه‌ای برای مخاطبان به‌ویژه نسل جوان افغانستان دارد. این‌که چطور یک زن در آن زمان فعالیت سیاسی می‌کرد و چگونه روزهای زندان را سپری کرد، بازجویی از زنان به‌چه‌صورت بود و... از جمله مطالب جالب و خاصی است که در کتاب «روزهای نزدیک» به آن اشاره شده است.

محمدحسینی در ادامه به شیوه مبارزاتی حسنات اشاره و اضافه کرد: خانم حسنات در خانواده‌ای مذهبی رشد کرد و با فضای مبارزه در خانواده آشنا شد. برخی از اقوام خانوادگی ایشان، مانند پسرخاله خانم حسنات که بعدها همسرشان می‌شود، نیز نقش مؤثری در شکل‌دهی فعالیت‌های سیاسی او داشت. مطالعه کتاب‌هایی که از طریق همسرش به دستش می‌رسید، توانست به خانم حسنات در ادامه راه کمک کند و به او ایده دهد. خانم حسنات در مدرسه با گروه‌هایی که موافق حضور شوروی بودند، بحث می‌کند، در واقع خانواده و مدرسه در پرورش اندیشه‌های سیاسی و انجام فعالیت‌های این‌چنینی بر او تأثیرگذار بودند.

به‌گفته نویسنده «روزهای نزدیک»؛ به‌علت انجام همین فعالیت‌ها، توسط نیروهای حکومتی دستگیر و در زندان تفتیش و بازجویی می‌شود، بازجویی‌ها به‌صورت متعدد انجام می‌شود. بعد از بازجویی‌ها، خانم حسنات به زندان زنان منتقل می‌شود؛ بخشی که در آن زنان هنجارشکن نگهداری می‌شدند. خانم حسنات تنها خانمی بود که در این بخش نماز می‌خواند و باعث ارشاد این بانوان هم می‌شود.

بخش دیگر صحبت‌های محمدحسینی به دوران زندان حسنات و شکنجه‌های صورت‌گرفته اختصاص داشت. او دراین‌باره گفت: خواندن این بخش هم خالی از لطف نیست. شکنجه‌های روحی و روانی به‌شدت و مکرر برای خانم حسنات رخ می‌دهد، بارها او را با اعدام ترساندند، کنار این، شرایط زندگی نیز در زندان مناسب نبوده است، یک دوست همفکر آنجا ندارد، او تنها زندانی زن سیاسی بوده که در بخش زنان نگهداری می‌شد. عدم ملاقات با خانواده آن هم در سن 17سالگی، نداشتن امکانات اولیه زندگی از جمله آب آشامیدنی سالم و... از دیگر محدودیت‌هایی بود که او در دوره زندان با آنها دست و پنجه نرم می‌کرد. با وجود این، او از هدف و تلاش خود دست برنمی‌دارد و پس از مدتی، با تلاش یکی از دوستان پدرش مورد عفو قرار می‌گیرد و آزاد می‌شود.

مبارزه فقط تفنگ به‌دست‌گرفتن نیست

این نویسنده با ابراز اینکه "وقتی کتاب «روزهای نزدیک» را مطالعه می‌کنیم‌، متوجه می‌شویم که مبارزه تنها تفنگ به دست گرفتن نیست، مبارزه راه‌های مختلفی دارد."، ادامه داد: خانم حسنات وقتی به سن قانونی می‌رسد، مبارزه را با پخش اعلامیه و صحبت درباره ظلم و نابرابری در جامعه آغاز می‌کند، مدتی زندانی می‌شود و پس از آزادی، ادامه تحصیل می‌دهد و به کودکان آموزش می‌دهد، در واقع او با این انتخاب، مسیر دیگری از مبارزه را انتخاب می‌کند. این مبارزه فرهنگی حسنات است که قابل ستایش است؛ روشی که تا امروز هم ادامه دارد، او هم خود در حوزه تحصیل می‌کند و هم به کودکان و نوجوانان در ایران و افغانستان آموزش می‌دهد.

او آگاهی نسل جدید را روش جدید مبارزه حسنات توصیف کرد و گفت: مبارزه این خانم همچنان ادامه دارد و آزادی از زندان برای او به‌معنای پایان یافتن راه مبارزه نیست. او هرگز خسته نمی‌شود، حتی زمانی که مادر می‌شود، حاضر به زندگی در شرایط سخت است تا همسرش به مبارزه ادامه دهد، در اینجا ما با نقش مادری و همسری او و تأثیری که بر اطرافیان خود می‌گذارد، مواجه هستیم. او این فعالیت را در نقش‌های مختلف ادامه می‌دهد.

راویان خاموش

به‌نظر می‌رسد معرفی زنان موفق در افغانستان زیر سایه مشکلات اجتماعی آنها قرار گرفته است. کمتر رسانه‌ای خواسته و یا توانسته است در سال‌های گذشته به این بُعد از جامعه زنان افغانستان نیز بپردازد، از این منظر، انتشار و مطالعه کتاب «روزهای نزدیک» فرصت مغتنمی است برای شنیدن صداهایی که تاکنون مجالی برای شنیده‌شدن نداشته‌اند. محمدحسینی دراین‌باره با اشاره به پیام کتاب حاضر برای نسل جدید گفت: با خواندن کتاب‌های این‌چنینی که زندگی‌نامه است و در آن سختی‌ها، مشکلات و مصائب بدون سانسور بیان شده و مستند است، می‌تواند به جوانان این باور را بدهد که آنها نیز می‌توانند سرنوشت دیگری برای خود رقم بزنند. این کتاب هم می‌تواند برای دختران و زنانی که در افغانستان زندگی می‌کنند و هم برای مهاجرین افغانستانی، الهام‌بخش باشد.

او ادامه داد: خاطره‌نگاری و تاریخ شفاهی در کشور ما مهجور است و کمتر کار شده، در این میان، بخش زنان نسبت به آقایان، کمرنگ‌تر است و ما از آن بی‌خبریم؛ به همین دلیل خیلی جای کار دارد. زنان در طول دوران جنگ و صلح، راویان خاموشی بودند، بسیاری از آنها از امکانات اولیه مانند حق انتخاب همسر، تحصیل و... محروم بوده‌اند. از سوی دیگر، آنها ممکن است راوی سوگ‌هایی باشند که در زندگی تجربه کرده‌اند. زنانی هستند که مبارزه سیاسی نداشتند، اما در دیگر حوزه‌ها فعالیت کرده‌اند که روایت خاطرات آنها می‌تواند برای نسل جوان، الهام‌بخش باشد.

ققنوس‌های آینده افغانستان

محمدحسینی که در حوزه زنان نیز فعالیت می‌کند، با بیان اینکه «جای پژوهش و انتشار کتاب‌هایی از این دست در حوزه تاریخ شفاهی افغانستان خالی است»، بااشاره به برخی از مشکلات امروز حوزه زنان افغانستان مانند ممنوعیت تحصیل، تأکید کرد: عدم تحصیل دختران افغانستانی ماجرای تلخی است؛ موانع متعددی در این مسیر بر سر راه زنان افغانستان در سال‌های اخیر بوده است؛ از ممنوعیت تحصیل گرفته تا بمب‌گذاری در مدارس دخترانه و... که در راستای ایجاد رعب برای ادامه تحصیل در دل دختران افغانستان صورت گرفت. به‌نظرم، ادامه تحصیل هم خود می‌تواند یک راه مبارزه باشد. مبارزه، همان‌طور که قبلاً هم اشاره کردم، تنها تفنگ به دست گرفتن نیست. خواندن کتاب «روزهای نزدیک» سبب می‌شود به این باور برسیم که با همه مشکلات می‌توانیم جایگاه خود را به دست آوریم.

زنان در افغانستان در چند سال گذشته برای به دست آوردن جایگاه و منزلت اجتماعی خود بارها مبارزه کرده و روش‌های مختلفی را برای رسیدن به مقصد، آزموده‌اند. هرچند گاه در این مسیر به بن‌بست رسیده و ناکام مانده‌اند، اما این تلاش‌ها بارقه‌ امیدی است برای ظهور نسلی که بتواند ققنوس‌وار از خاکستر تعصبات و محدودیت‌های بی‌وجه سر برآورد.

انتهای پیام/+