وضعیت نگران‌کننده آب در قم/ کاهش ۳۰ درصدی حجم مخزن سدها

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، بر اساس شاخص‌های اعلام شده شرکت مدیریت منابع آب ایران از میزان بارش‌ها و حجم مخازن سدهای کشور تا چهار آذر 1403، ورودی سدهای کشور در سال آبی جاری 2.76 میلیارد مترمکعب است که نسبت به رقم ورودی 3.14 میلیارد مترمکعب سال گذشته 12 درصد کاهش را نشان می‌دهد. طبق آمار رسمی خروجی سدهای قم 0/420 مترمکعب در ثانیه را نشان می‌دهد که این رقم در سال گذشته، 0/290 مترمکعب در ثانیه بوده و با افزایش 46 درصدی همراه است.

همچنین میزان پرشدگی سدهای استان 12 درصد است. حجم مخزن سدهای استان قم تا آذر ماه 23.7 میلیون مترمکعب است. این عدد در سال گذشته 33.8 میلیون مترمکعب بوده که نشانگر کاهش 30 درصد حجم مخازن سدهای استان است. از ابتدای سال آبی جاری تا آذرماه، بارش‌ها در اغلب نقاط استان و در مجموع، نسبت به آمار مدت مشابه سال قبل و آمار متوسط درازمدت کاهش داشته است.

سال آبی در هر سال از ابتدای مهر آغاز می‌شود و تا آخر شهریور سال بعد ادامه دارد. مجموع بارش‌های طول سال وضعیت منابع آبی استان را نشان می‌دهد.

خبرگزاری تسنیم چندی است که به منظور بررسی وضعیت زیست محیطی استان قم در پرونده‌های ویژه با کارشناسان، متولیان و مسئولان مربوطه به گفت‌وگو نشسته که در ادامه، گفت‌وگوی خبرنگار تسنیم را با محمد دانشور؛ معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قم در مورد وضعیت آب سدهای استان می‌خوانید:

تسنیم: چند سد قابل استفاده در استان قم وجود دارد؟

دانشور: ما در حوزه تقسیمات سیاسی استان 3 سد داریم. سد سنجگان در منطقه روستای سنجگان و از منظر جغرافیایی در ارتفاعات بالادست و در مسیر چشمه‌ها، قنات‌ها و روان آب‌های سطحی قرار دارد و این آب‌ها وارد سد سنجگان می‌شود. حجم سد سنجگان حدود 280 هزار مترمکعب است و بنای این سد قدیمی و مربوط به 70 الی 80 سال گذشته برمی‌گردد و احداث آن توسط مردم صورت گرفت. برخی از اقدامات عمرانی افزایش ارتفاع، افزایش حجم، ترمیم‌های بدنه سد و احداث و نصب سر ریز توسط شرکت آب منطقه‌ای قم صورت گرفته است.

بهره‌برداری سد سنجگان توسط خود مردم محلی اتفاق می‌افتد و ما در بحث بهره‌برداری این سد هیچ دخالتی نداریم و کاربری کشاورزی دارد؛ اما مراقبت از این سد با شرکت آب منطقه‌ای و دولت صورت می‌گیرد.

●سد کبار اولین سد قوسی قدیمی در ایران که شاهکارهای مهندسی است

سد کبار روی رودخانه وشنوه‌ قرار دارد و عمر بنای این سد به 700 سال پیش باز می‌گردد. سد کبار اولین سد قوسی قدیمی در ایران است که جزو یکی شاهکارهای مهندسی روزگاران قدیم بوده که اجرایی شده است. در این زمان‌ها بود که سامانه آب‌رسانی لوله را طراحی و اجرا کردند و یکی از افتخارات کشور ما محسوب می‌شود. این لوله‌ها را در آن زمان به صورت سفالی درست می‌کردند و در پایاب این سد آثار و بقایای آن مشخص است که آب‌رسانی را انجام می‌داده است. حجم این سد حدود 550 متر مکعب است و باتوجه به اینکه رسوبات از بالادست به آن وارد می‌شود، حجم آن بسیار کمتر شده است. با وجود انجام 2 مرحله رسوب‌برداری از این سد، وضعیت آبی چندان مناسبی ندارد.

تسنیم: باوجود قدمت سد کبار، شرکت آب منطقه‌ای استان چه اقدامات ترمیمی برای این سد اتخاذ کرده است؟

دانشور: شرکت آب منطقه‌ای استان همانند سد سنجگان، در حوزه سد کبار نیز اقداماتی انجام داده است. 2 پروژه اصلی بر روی این سد داشتیم؛ اولین پروژه احداث سرریز بود که باتوجه به قدمت سد و ایجاد شستگی و خسارت شرکت آب منطقه‌ای برآن شد تا یک سرریز را با حفظ بافت قدیمی برای آن طراحی و اجرا کند. احداث سرریز برای این سد سبب شد تا بدنه و پایاب سد در برابر سیلاب و سرریز روی بدنه محافظت نماید. پروژه دوم ترمیم قسمت داخلی سد بود که شرکت آب منطقه‌ای استان بخش‌هایی از سد که دارای نشت در بدنه وجود داشت را مرمت و بازسازی کرد. آخرین‌بار در سال 98 در این سد شاهد سرریز آب بوده‌ایم. این سد کاربری کشاورزی داشته و در گذشته با توجه به وجود انهار‌ در پایاب آن، اراضی پایین دست آبیاری می‌شده‌اند. درحال حاضر به دلیل تخریب انهار پائین دست، آبگیری از این سد امکان‌پذیر نیست و وجود این سد باعث شده تا قنات‌های پایین دست تغذیه شده و فعلاً بهره‌برداری از آن انجام نمی‌شود.

●سد کبار با کاربری کشاورزی برای اراضی پایین دست استفاده می‌شود

بند امامزاده اسماعیل از دیگر سدهای استان قم محسوب می‌شود که بر رودخانه وشنوه و بالادست سد کبار و در یک حوضه آبریز روی یک رودخانه‌ قرار دارند. این سد حدود 100 الی 120 هزار مترمکعب ظرفیت دارد که برای آبیاری انهار کشاورزی پایین‌دست روستای امامزاده اسماعیل استفاده می‌شود. سیستم بهره‌برداری آن به صورت عرفی و قدیمی است. شرکت آب منطقه‌ای بر این سد حفاظت و نظارت کلی دارد.

سد پانزده خرداد به عنوان سدی بزرگ بوده که حوزه عملکرد شرکت آب منطقه‌ای قم قرار دارد. این سد در شمال غربی شهرستان دلیجان و در فاصله 10 کیلومتری آن قرار دارد. این سد با حداکثر ارتفاع از کف رودخانه بیش از 50 متر و ارتفاع از روی پی 96 متر، طول تاج 320 متر و عرض آن در تاج 10 متر است. ظرفیت کل مخزن 195 میلیون مترمکعب است. منبع تامین آب این منابع سطحی حوضه آبریز قمرود بوده و خارج از محدوده استان است ولی بدلیل اینکه در گذشته تأمین‌کننده اصلی آب شرب قم بوده بهره‌برداری آن با شرکت آب منطقه‌ای استان قم بوده و می‌باشد. 

تسنیم: هدف اصلی از احداث سد 15 خرداد چیست؟

دانشور: هدف اصلی از احداث این سد، تأمین آب شرب قم و تأمین بخشی از حق‌آبه‌های کشاورزی پایین‌دست است. در پایین دست این سد انهار 21 گانه را داریم که از پایین‌دست سد شروع شده و تا آخرین نهر‌ آن که در طایقان واقع هست ادامه دارد. یک شبکه انهار 11 گانه دیگر نیز در پایین‌دست وجود دارد که کشاورزان قم است و این دو شبکه حق‌آبه‌برهای رودخانه قمرود هستند که دارای حقابه رسمی و قانونی‌اند. پس از آن انهار مازادبر و سیلاب‌بر در پایاب شهر قم قرار دارند، یعنی اگر آبی در رودخانه وجود داشته باشد این انهار استفاده می‌کنند.

کشت عمده اراضی سیلاب‌بر پائین به صورت زراعت بوده به این جهت که وجود آب در سال‌های مختلف دائمی نبوده و در سال‌های پر بارش و بالاتر از نرمال اراضی انهار زیر کشت می‌رفته است. بنابراین شکل‌گیری باغات در این منطقه نسبتاً کمتر بوده چراکه کشت باغ نیازمند حق‌آبه دائمی است. آخرین شبکه انهار مازادبر و سیلاب‌بر رودخانه قمرود به سمت بند جنگل و‌ مسیله می‌رود.

●پس از بهره‌برداری از سرشاخه‌های دز سد 15 خرداد در جایگاه دوم تأمین کننده شرب قم قرار گرفت

تا قبل از‌ سال 1389 و پیش از اینکه خط انتقال سد کوچری (طرح سرشاخه‌های دز) شروع به بهره‌برداری کند، سد 15 خرداد به عنوان منبع عمده تأمین آب شرب قم بوده است. آن زمان بین 65 الی 70 درصد تأمین آب شرب از محل سد 15 خرداد انجام می‌شده است. پس از بهره‌برداری از سرشاخه‌های دز، باتوجه به اینکه کیفیت آب ذخیره شده در سد 15 خرداد پایین‌تر بود در جایگاه دوم تأمین کننده شرب قم قرار گرفت. آب انتقالی از طرح سرشاخه‌های دز از کیفیت بالاتری برخوردار بوده و شوری بین 300 تا 400 دارد، درحالی که شوری سد 15 خرداد در حدود 4500 است و از کیفیت پایین‌تری نسبت به آب سرشاخه‌ها برخوردار است.

البته با توجه به محدودیت کمی منابع آب، هر ساله بخش کمی از آب سد 15 خرداد را سهم آب شرب در نظر بگیریم. برای مثال در سال آبی گذشته حدود 400 الی 500 لیتر در ثانیه از این سد برای تامین آب شرب استفاده شد. لازم به ذکر است تسهیم آب سدهای پانزده خرداد و کوچری (آب سرشاخه‌ها) بر‌اساس برنامه‌ای است که وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران به کل شرکت‌های آب منطقه‌ای در قالب برنامه منابع و مصارف هر سد برای هر سال آبی ابلاغ می‌کند. سال آبی از اول مهر هر سال تا 31 شهریور سال آینده است.

تسنیم: حجم مخازن سدهای قم چه مقدار است و نسبت به سال گذشته کاهش داشته یا افزایش؟

دانشور: حجم آب در سد 15 خرداد هم اکنون 23 میلیون مترمکعب است و در سال گذشته این رقم 33 میلیون مترمکعب است، به‌ این‌ ترتیب ما شاهد کاهش 30 درصدی حجم این سد هستیم که اگر بخواهیم نسبت به متوسط بلندمدت نیز مقایسه کنیم، با کاهش 55 درصدی روبرو هستیم.

از نظر میزان رواناب ورودی به سد نسبت به متوسط بلندمدت حدود 70 درصد با روند کاهشی مواجه هستیم بنابراین وضعیت ورودی ما بدلیل اتفاقاتی که در بالادست افتاده است سال به سال کمتر می‌شود.

در سال 1403 ورودی سد تقریبا 200 لیتر در ثانیه است. آبی که ما برای کشاورزی ارسال می‌کنیم هرسال بین 4 الی 5 میلیون مترمکعب است و در حداقل 5 سال گذشته که وضعیت ذخیره سد نامناسب بوده برای کشاورزی رهاسازی را انجام داده‌ایم. این عدد رقم ثابتی است که هرساله طبق برنامه منابع و مصارف اجرایی می‌شود. حدود 3 الی 5 میلیون مترمکعب نیز جهت حق‌آبه زیست‌محیطی در نظر گرفته می شود. بدلیل اینکه جریان پایدار در رودخانه وجود داشته باشد بخشی کمی از نیاز زیست محیطی به صورت جریان پایه خروجی آب داریم و بخش عمده آن نیز توسط رهاسازی اتفاق می‌افتد.

●سد 15 خرداد یک منبع استراتژیک و پدافندی برای استان محسوب می‌شود

با توجه به اینکه کیفیت این سد به نسبت آب سرشاخه ها پائین‌تر است، ولی به‌ عنوان‌ یک منبع استراتژیک و پدافندی برای استان محسوب می‌شود. وجود دو سد و دو خط انتقال مجزا از هم ضریب اطمینان بالایی را برای تأمین پایدار آب برای استان قم دارد. بنابراین در مواقعی که حوادثی برای خط اصلی سد کوچری بوجود آید، وجود سد پانزده خرداد سبب می‌شود تأمین آب شهر بدون وقفه صورت پذیرد.

تسنیم: با توجه به اینکه مدیریت آبی سدها باید به گونه‌ای باشد که طبق صلاحدید جمعی ذینفعان درنظر گرفته شود، منابع آبی سدها چگونه مدیریت می‌شود؟

دانشور: مدیریت آبی به صورت حوضه‌ای است و مدیریت مخازن سدها را نمی‌توان به صورت محلی انجام داد. فلسفه ایجاد مدیریت حوضه‌های آبریز در شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز به همین منظور بوده و این باعث می‌شود که نیازها و منافع ذینفعان و استان های درون حوضه با هم در نظر گرفته شود و تعارضات بین استانی در بهره‌مندی از منابع آب به حداقل خود برسد.

● سالانه تعداد زیادی مجوز لایروبی برای قنات‌ها صادر می‌شود

در گذشته آب چشمه‌ها و قنات‌ها که در فصول غیر کشت وارد رودخانه می‌شدند منبع اصلی تغذیه قنات ها منابع آبی پائین دست بوده‌اند که متأسفانه در سه دهه گذشته به دلیل ساخت استخرها با حجم بسیار بالا و ذخیره آب قنوات در فصول پائیز و زمستان، دیگر رودخانه‌ها فاقد آب پایه بوده و تغذیه آبخوان در پائین دست به کمترین میزان خود رسیده است. به عنوان مثال در رودخانه وشنوه سد کبار در پائین‌ترین محل این رودخانه قرار دارد. در سال‌های اخیر به جز در مواقع سیلابی ، رواناب چندانی وارد این سد نشده است؛ آب چشمه و قنات‌هایی که در فصل غیرکشت می‌بایست در درون رودخانه جریان داشته باشند به دلیل نگهداری آن در استخرهای بزرگ در بالادست دیگر وجود ندارد. قنات‌ها سال به سال کم آب‌تر می‌شوند و سطح آب در چاه‌ها نیز پائین‌تر می‌روند. بنابراین مالکین قنات‌ها هر ساله به دلیل کاهش آبدهی به شرکت مراجعه و تقاضای لایروبی و عملیات قنائی را دارند که این موضوع موجب تحمیل هزینه گزاف به کشاورزان می‌شود. همچنین چاه‌های تأمین کننده آب شرب که در روستاها قرار دارند نیز هرچند سال یکبار باید از ما مجوز بگیرند که افزایش عمق دهند تا تأمین آب را افزایش دهند.

درخصوص تأمین آب شهر قم در سال آبی گذشته با توجه به تلاش‌هایی که شرکت انجام داد توانستیم سهم بیشتری از آب سرشاخه‌ها بگیریم و باعث شد تابستان سال جاری را بدون تنش آبی بگذرانیم و مشکلی در تامین نداشته باشیم. ولی طرح‌هایی که تحت عنوان نهضت ملی مسکن در بالادست درحال تکمیل شدن است در 1 الی 2 سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد، که این موضوع قطعاً با افزایش مصرف آب روبرو خواهد شد و طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته حدود 25 میلیون مترمکعب به نیاز آب شرب افزوده خواهد شد. (افزایش حدود 20 درصدی)

تسنیم: در راستای حل مشکل نیاز آبی طرح‌های عمرانی نهضت ملی مسکن چه اقداماتی صورت گرفته است؟

دانشور: در همین راستا با استانداری و وزارت نیرو مکاتباتی درخصوص افزایش مصرف آب صورت گرفته است، ولی وزارت نیرو تخصیص جدیدی را برای این منظور در نظر نگرفته و اعلام نموده که تامین آب این مناطق می‌بایست از محل جابجایی جمعیت، صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از هدر رفت آب تأمین شود؛ به عبارتی افزایش جمعیتی اتفاق نمی‌افتد، که البته این چنین نبوده و با بهره‌برداری از واحدهای ساخته شده با افزایش جمعیت و مهاجرپذیری و نهایتاً افزایش مصرف مواجه خواهیم بود.

●پساب تولیدی شهر باید در عرصه‌های فضای سبز شهری و کوهستانی استفاده شود

پساب تولیدی شهر می‌بایست در عرصه‌های فضای سبز و بوستان‌های شهری به‌ویژه بوستان‌های کوهستانی استفاده شود.درحال حاضر بخشی از عرصه‌های فضای سبز توسط آب شرب شهری آبیاری می‌شوند و می‌بایست بر اساس ضوابط جاری و بخشنامه‌های جداسازی، منابع بی‌کیفیت شرب و پساب به تدریج جایگزین آب باکیفیت شبکه شرب شود. البته هماهنگی‌هایی در سطح استان فیمابین شرکت آب منطقه‌ای، شرکت آب و فاضلاب و فضای سبز شهرداری درحال انجام است و هدف بر این است تا براساس بخشنامه جداسازی مصارف فضای سبز از شبکه آب شرب شهری، عرصه‌های دارای انشعاب از شبکه شرب قطع شده و متعاقباً چاه‌های بی‌کیفیت شرکت آب و فاضلاب و نیز پساب تولیدی تصفیه خانه‌های فاضلاب بر اساس ساز و کارهای مربوطه به سازمان فضای سبز تحویل گردد. لازم به ذکر است شهرداری قم با دریافت تخصیص 4.5 میلیون مترمکعب پساب از تصفیه‌خانه آب و فاضلاب شهر قم با اجرای خط لوله و شبکه، در حال انتقال بخشی از پساب مذکور به تعدادی از بوستانهای جنگلی می‌باشد. 

یک راهکار دیگر افزایش سهم آورده ما از سرشاخه‌هاست که شرکت آب منطقه‌ای استان درحال پیگیری است و طرحی را به عنوان علاج بخش سامانه بالادست سرشاخه‌های دز در نظر داریم. با اجرای این طرح سهم بیشتری از تخصیص آب بالادست را به استان ارسال می‌شود، کمااینکه اگر این طرح مطالعه و اجرایی شود، ما سهم تخصیصی خود را از 105 میلیون مترمکعب (وضعیت فعلی) به 144 میلیون مترمکعب افزایش می‌دهیم.

تسنیم: سد کوچری در چه وضعیتی قرار دارد؟

دانشور: سد کوچری در هشت کیلومتری جنوب غرب شهرستان گلپایگان شهریورماه 1395 باهدف تأمین آب شرب درازمدت شهرهای استان قم، دلیجان، ساوه، خوانسار، خمین، گلپایگان، محلات، نیمور، و به‌طور رسمی به بهره‌برداری رسید.

برای تنظیم آب انتقال‌یافته از حوضه دز، در پایین‌دست سد گلپایگان، سد کوچری با حجم مخزن 207 میلیون مترمکعب ساخته شد. آب ذخیره‌ شده در سد کوچری توسط خط لوله‌ای به طول 108 کیلومتر به تصفیه‌خانه (دودهک) و از آنجا توسط خط لوله‌ای به طول 72 کیلومتر به شهر قم می‌رسد. درحال حاضر حجم آب موجود در سد کوچری تقریبا 106 میلیون مترمکعب می‌باشد.

●سد کوچری یکی از اجزای طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قمرود است

سد کوچری یکی از اجزای طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قمرود است. به طور کلی منابع تأمین‌کننده، آبهای سطحی سه سرشاخه‌ و چشمه سرداب است. آب حاصله از طریق تونل‌های حفر شده از حوضه دز به حوزه قمرود منتقل می‌شوند. در پایاب این تونل‌ها سد قدیمی گلپایگان قرار داشته که با حجم کمتر از 40 میلیون مترمکعب تأمین‌کننده آب کشاورزی آن منطقه بوده است و بدلیل اینکه در مسیر این طرح قرار داشته این سد را هم در مسیر اجرای این طرح قرار گرفته است. آب این سد بر اساس برنامه ابلاغی شرکت مدیریت منابع آب ایران رهاسازی شده و به سد کوچری منتقل می‌شود. قسمت اعظم ذخیره و تنظیم آب شرب قم از محل سد کوچری تأمین می‌شود. پس از سد کوچری آب از طریق خط لوله به سمت قم و سایر شهرهای هدف سرازیر می‌شود.

بر اساس تخصیص ابلاغی عمده آب این طرح متعلق به استان قم است. تخصیص کل طرح 181 میلیون مترمکعب است که 144 میلیون مترمکعب آن برای استان قم است. 10 میلیون مترمکعب برای استان اصفهان (خوانسار و گلپایگان) و 27 میلیون مترمکعب دیگر برای برخی از شهرهای استان مرکزی (دلیجان، محلات، خمین و بویژه ساوه) است. که خط ساوه هنوز به بهره‌برداری نرسیده و در حال اجرا است.

مصاحبه کننده: اسما صادقی

انتهای پیام/