مواسات؛ الگویی عملی در بهبود حیات معنوی جوامع انسانی

به گزارش گروه امام و رهبری خبرگزاری تسنیم، محمدمهدی جهان‌پرور، پژوهشگر اندیشکده حکمرانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو کمیسیون سیاسی جمعیت دفاع از ملت فلسطین در یادداشتی که به صورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داده، به بررسی جلوه‌های فرهنگ مواسات در جامعه ایران، خاصه آنچه این روزها در قالب پویش «ایران همدل» تبلور یافته، پرداخته است:

از آرمان‌های بزرگ دین مبین اسلام و انقلاب اسلامی، ساختن جامعه‌ای مبتنی بر عدالت، وفاق و همدلی و مشارکت عمومی است. در این میان، مفهوم اجتماعی و تمدن‌ساز "مواسات"، با تکیه بر آموزه‌های قرآنی و سنت ائمه معصومین علیهم السلام، ابزار قدرتمندی برای تقویت فضائل اخلاقی و حذف رذائل اخلاقی به منظور ایجاد وحدت و عدالت اجتماعی به شمار می‌رود. در واقع مواسات به‌ عنوان اصول بنیادین نظام اخلاقی و اجتماعی اسلام، جلوه‌ای از عدالت اجتماعی و همبستگی انسانی و به تعبیر رهبر معظم انقلاب رکن مهم جامعه پردازی است که با سهیم ساختن نیازمندان چه در داخل و یا خارج از مرزها در بهره‌گیری از امکانات زندگی و نیز رعایت عدالت در برخورد با آنان، در بطن خود، همدلی، ایثار، گذشت و مشارکت اجتماعی را جای داده است و نقشی بی‌بدیل در تحقق این اهداف دارد. این ویژگی اخلاقی در معنای عمیق خود که به معنای تقسیم شادی‌ها و سختی‌ها با دیگران فارغ از تفاوتهای فرهنگی، قومی، نژادی، دینی و مذهبی، و ایثار از داشته‌ها برای رفع حاجات دیگران است، از تعالیم قرآن کریم و سنت نبوی سرچشمه می‌گیرد، که نه تنها در مناسبات فردی، بلکه در ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اسلامی جایگاهی بنیادین دارد و جمهوری اسلامی ایران، با الهام از آرمان‌های انقلاب اسلامی و هدایت‌های حضرت آیت الله خامنه‌ای، تلاش کرده است تا این فرهنگ غنی را در بطن جامعه خویش نهادینه سازد. این تلاش‌ها، چه در شرایط بحرانی و چه در زندگی روزمره، تجلیاتی از همدلی و وحدت را به خوبی به نمایش گذاشته و به یکی از نقاط قوت نظام جمهوری اسلامی تبدیل شده است. از اینرو مقام معظم رهبری، به ‌عنوان راهبر و سکاندار جامعه، همواره بر تقویت این فرهنگ تأکید داشته‌ و دارند، و مواسات را نه ‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک راهبرد عملی برای رفع نابرابری‌ها، افزایش همبستگی اجتماعی، و کاهش تنش‌های اقتصادی و اجتماعی منجر به جامعه مهدوی می‌دانند. تأکید ایشان بر "رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه" در دوران همه‌گیری کرونا، ÷ویش همدلانه کمک به ملت مظلوم غزه و لبنان و دیگر موارد، نمونه‌ای از این نگاه جامع است که نشان‌دهنده اهمیت ویژه این ارزش الهی در نگاه رهبری است. لذا با آغاز انقلاب اسلامی، فرهنگ مواسات به ‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی قدرتمند برای تحقق عدالت اجتماعی، مبارزه با فقر و ترمیم شکاف طبقاتی، رعایت انصاف، تقویت الفت و مهربانی، اتحاد ملی و انسجام اجتماعی مطرح بوده است. چنین فرهنگی در شرایط بحران، مانند دوران جنگ تحمیلی هشت ساله، حوادث طبیعی و شیوع بیماری کرونا به افزایش مشارکت عمومی، تقویت سرمایه های اجتماعی و روحیه نوع دوستی پرداخته است. در عین حال، فرهنگ مواسات در کشور، نه ‌تنها به ‌عنوان یک ارزش دینی و اخلاقی مطرح است، بلکه به بخشی از هویت ملی و اجتماعی ایرانیان تبدیل شده است که با تکیه بر ارزش‌هایی همچون تقوا، ایثار، گذشت و همدلی که نمونه آن را در دوران پیامبر اکرم(ص) و مواسات انصار نسبت به مهاجرین در مدینه خوانده و شنیده ایم، توانسته است الگویی عملی برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی و اقتصادی فراهم کند. لذا در این نوشتار، با رویکرد تحلیلی و بهره‌گیری از آیات و روایات و تبیین فضائل اخلاقی این ارزش دینی، به بررسی جلوه‌های فرهنگ مواسات پرداخته شده است و سعی گردیده تا نقش این ویژگی مهم اخلاقی مورد واکاوی قرار گیرد و با نگاهی جامع و نظام‌مند، چشم‌انداز آینده‌ای مبتنی بر تقویت این فرهنگ غنی ترسیم گردد.

مفاهیم و مبانی دینی مواسات در دین مبین اسلام

مواسات ریشه در آموزه های دینی دارد و اگرچه اصل واژه مواسات در قرآن کریم به کار نرفته است، اما در روایات و منابع دینی، فراوان مورد استفاده قرار گرفته، و هماهنگ با معنای لغوی آن به معنای "حزن و اندوه بر دردها و درمان و علاج دردها" ی همنوعان به کار رفته است. همچنین مواسات به‌ عنوان یکی از شاخه‌های عدالت اجتماعی، در قرآن کریم با مضامینی چون تعاون، احسان، ایثار و انفاق معرفی شده است، که نمونه های آن در آیات 2 سوره مائده: »وَتَعاوَنوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی وَلا تَعاوَنوا عَلَی الإثمِ وَالعُدوان ...« که بر لزوم همکاری و همیاری در امور خیر و پرهیز از خودخواهی و ظلم که جوهره فرهنگ مواسات است اشاره می‌کند؛ آیه 92 سوره آل عمران: »لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ ...« که مواسات را فراتر از انفاق عادی معرفی می‌کند و ایثار از محبوب‌ترین دارایی‌ها را شرط رسیدن به کمال اخلاقی می‌داند؛ و نیز آیه 9 سوره حشر: »وَیُؤثِرونَ عَلی أَنفُسِهِم وَلَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ ...« که ایثار را به‌ عنوان عالی‌ترین سطح مواسات و نمونه ای از کمال انسانیت ستوده، گواه این مدعاست. همچنین مواسات در سنت پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام دارای نمونه‌هایی عملی است، چنانکه پیامبر اکرم (ص)، در حدیثی معروف فرموده اند: »المُؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالبُنیانِ یَشُدُّ بَعضُهُ بَعضاً ...«؛ یعنی مؤمنان را همچون اجزای یک بنا معرفی می‌کند که همگی در حمایت و تقویت یکدیگر نقش دارند. امیرالمومنین علی (ع) نیز، در نهج‌البلاغه بارها بر لزوم مواسات و حمایت از مستضعفین تأکید کرده‌اند. چنانکه در نامه 53 به مالک اشتر، می‌فرمایند: »اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لا حِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ ...«؛ به عبارتی آن حضرت در این فرمان، بر توجه خاص به نیازمندان و اقشار ضعیف جامعه تأکید داشته اند.

مواسات در اندیشه و رهنمودهای آیت‌الله خامنه‌ای

مقام معظم رهبری، مواسات و از خودگذشتگی را از آرمان‌های اصلی انقلاب و بخشی از سبک زندگی اسلامی معرفی می کنند که می بایست نه در شعار  بلکه در عمل در تمامی ابعاد زندگی و رفتار اجتماعی مسلمانان نمایان باشد، و این فرهنگ را نه ‌تنها یک ارزش فردی، بلکه راهبردی برای رفع نابرابری‌ها، تقویت روحیه برادری و کمک به دیگران برای تحقق عدالت اجتماعی و عبور از بحرانها دانسته اند که اجرای آن نیازمند مسئولیت پذیری و عزم و اراده‌ای جدی است. از اینرو همواره بر لزوم تقویت فرهنگ مواسات به‌ عنوان یکی از ارکان جامعه اسلامی و وظیفه ای اخلاقی و دینی تأکید داشته‌اند، چرا که این مفهوم اجتماعی پایه‌های تقویت همبستگی را مستحکم و حل مشکلات جامعه را تسهیل می کند. یکی از  مصادیق برجسته در شرایط سخت، توصیه‌های رهبری و تشویق به مواسات در زمان همه‌گیری کرونا بود. در واقع ایشان رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه را الگو و حرکتی ماندگار و الهام‌بخش برای جامعه می دانند که نشان می دهد چگونه می توان با روحیه همدلی و تعاون مشکلات کشور را کاهش داد.

جلوه‌های فرهنگ مواسات

همدلی و کمک‌رسانی در شرایط سخت در سطح ملی و بین المللی از جلوه‌های مواسات به عنوان یک فرهنگ برجسته است که در عرصه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و آموزشی و غیره نمایان است. رزمایش کمکهای مؤمنانه، تشکیل گروههای جهادی و پویش ایران همدل در زمان بروز رخدادهایی همچون جنگ، بیماری و بلایای طبیعی و حمایت از کشورهای مظلوم جهان، نمونه هایی است که با هدایت و رهنمودهای رهبری و حرکت‌ جمعی گسترده‌، برای ارائه خدمات به نیازمندان طراحی و سازماندهی شده است. توزیع گسترده بسته‌های معیشتی میان اقشار آسیب‌پذیر جامعه، تأسیس و گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه، موقوفات و نذورات و دیگر اقدامات خیرانه مالی خداپسندانه به منظور رفع مشکلات نیازمندان، نمونه هایی از تحقق جلوه‌های مواسات در جهت تقویت وحدت و همبستگی اجتماعی است که در قالب کمک‌های مردمی و مشارکت نهادهای دولتی و غیردولتی، جلوه‌گر می شود. همچنین همبستگی بین اقشار مختلف جامعه با حمایت از خانواده‌های نیازمند، تشویق و ترغیب جوانان به ازدواج آسان و مساعدت در تأمین جهیزیه، مسکن، ایجاد اشتغال و ترویج فرهنگ وقف و غیره، مصداق دیگری از مواسات در عرصه اجتماعی است یکی دیگر از جلوه های مواسات طراحی، ساخت و برگزاری برنامه‌های متنوع و متعدد فرهنگی، هنری و رسانه‌ای توسط مسئولین امر و ترویج و تبلیغ ارزشهای اخلاقی مثل وفاق و همدلی و بخشش و ایثار و فداکاری است. از دیگر جلوه های مواسات آموزش است که با نهادینه‌سازی این ویژگی اخلاقی و گنجاندن مفاهیمی همچون احسان، تعاون، وفاق، کمک به دیگران، عدالت اجتماعی و مواردی از این دست، در کتابهای درسی دانش آموزان و دانشجویان و آموزش آن به جوانان و نوجوانان، نسل جدید را با ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی آشنا می‌سازد.

چالش‌ها و موانع گسترش فرهنگ مواسات

مواسات به عنوان یکی از مهمترین ارزشهای اخلاقی و اجتماعی با چالشها و موانعی رو‌به‌روست که از این میان می‌توان به ضعف فرهنگی و اجتماعی از جمله رشد فردگرایی، خودمحوری و مصرف‌گرایی؛ ضعف اخلاق عمومی؛ و تفاوتهای طبقاتی در برخی اقشار جامعه اشاره کرد که گاه موجب بی اعتمادی و کاهش همدلی شده و مانعی برای نهادینه‌سازی فرهنگ مواسات به شمار می‌رود. همچنین نابرابری‌های اقتصادی، فاصله طبقاتی، افزایش مشکلات معیشتی، و عدم توزیع عادلانه امکانات و منابع ملی یکی دیگر از موانع تحقق مواسات است، چرا که که معیشت و حیات اقتصادی دشوار موجب دلسردی جامعه نسبت به این وظیفه دینی می‌شود. فقدان سازوکارهای مؤثر و عدم هماهنگی لازم میان دستگاه‌های دولتی و غیردولتی برای سازمان‌دهی فعالیتهای خیرخواهانه، عدم شفافیت عملکرد مؤسسات خیریه و تناقض در گفتار و کردار برخی از مدیران و مسئولین در سبک زندگی نیز از دیگر چالشهایی است که موجب کاهش اعتماد عمومی و اثربخشی حرکت‌های مواسات‌محور شده است. همچنین بی عدالتی آموزشی، آموزش ناکافی و عدم فرهنگ‌سازی در اهمیت مواسات که از سنین پایین می بایست آغاز گردد و نیز نبود الگوهای مناسب و موفق در عرصه مواسات نیز موجب ضعف در نهادینه‌سازی این ارزش اجتماعی و کاهش انگیزه و مشارکت عمومی گردیده است.

راهکارهای تقویت مواسات

آموزش همگانی و فرهنگ‌سازی یکی از مهمترین راهکارهایی است که ترویج مفاهیم مواسات را از طریق مراکز و مؤسسات آموزشی و رسانه‌ها ضروری می‌سازد. اجرای سیاست‌های عدالت‌محور اقتصادی با توزیع عادلانه منابع و با هدف کاهش فقر و شکاف طبقاتی نیز می‌تواند بستری مناسب برای گسترش مواسات فراهم آورد. تقویت و گسترش نهادهای خیریه و مردمی، استفاده از فناوری به منظور تسهیل مشارکت مردمی در فعالیت‌های خیرخواهانه، شفاف‌سازی و تقویت حس تعهد و مسئولیت اجتماعی در فعالیت‌های خیریه نیز یکی دیگر از راههای جلب اعتماد عمومی و تقویت مشارکت مردمی در امر مواسات است. همچنین الگوسازی عملی با معرفی شخصیت‌های برجسته‌ تاریخ از صدر اسلام تا کنون که نمونه‌ای از ایثار و مواسات بوده‌اند نیز می‌تواند اثرات عمیقی بر فرهنگ جامعه ایرانی داشته باشد.

با توجه به آنچه بیان شد می توان گفت که فرهنگ مواسات، به ‌عنوان یکی از ارکان جامعه اسلامی، اصل بنیادین در آموزه‌های اسلامی و یکی از مظاهر جامعه دینی، جایگاهی رفیع در ساختار اجتماعی دارد. بررسی جلوه‌های این فرهنگ در ابعاد مختلف جامعه نشان می‌دهد که ارزش‌هایی مانند ایثار، وفاق، همدلی، گذشت و کمک به نیازمندان، فارغ از مرزهای جغرافیایی چه به صورت مالی و یا جانی تا حدی به تحقق اهداف اخلاقی و اجتماعی اسلام کمک کرده و توانسته است دستاوردهای مهمی از قبیل وحدت و همبستگی، عدالت‌ و تقویت ارزشهای اخلاقی را به ارمغان آورد. چنانکه اقدامات گسترده در دوران هشت سال دفاع مقدس، حوادث طبیعی نظیر سیل و زلزله، شیوع کرونا و غیره در حمایت از نیازمندان و در قالب احسان و کمکهای مردمی و گروههای خودجوش جهادی، ‌به کاهش مشکلات، جلب اعتماد و مشارکت عمومی، ایجاد روح امید و خودباوری، گذشت و ایثار، وحدت و انسجام اجتماعی و تقویت روحیه برادری و نوع دوستی منجر شد و مردم را به ‌عنوان اعضای یک خانواده بزرگ گرد هم آورد و احساس مسئولیت اجتماعی را بیش از پیش در میان اقشار مختلف جامعه تقویت کرد. در واقع این جلوه های همدلانه، یادآور آموزه‌های دینی و تاریخی ماست و می‌تواند الگویی مناسب برای جهانیان باشد.

 بنابراین، لازم است در افق پیش رو، با بهره‌گیری مناسب‌ از ظرفیت‌های فرهنگ مواسات به برخی راهکارها از جمله، فرهنگ‌سازی گسترده، تعلیم و نهادینه‌سازی ارزشهای اخلاقی و اجتماعی از طریق نظام آموزشی، رسانه‌ و برنامه‌های فرهنگی به عنوان پایه‌ای‌ترین گام؛ اجرای عدالت اقتصادی با هدف کاهش شکاف طبقاتی و ارائه حمایت‌های اقتصادی عادلانه به منظور مشارکت عمومی گسترده‌؛ تقویت نهادهای مردمی با گسترش فعالیت‌های خیریه و شفافیت و بهبود روشهای مدیریتی این نهادها در جهت جلب و افزایش رضایت و اعتماد عمومی؛ و نیز تشویق به مشارکت با استفاده از الگوهای موفق تاریخ اسلام و انقلاب اسلامی و دیگر موارد برای ترویج همدلی و ایثار توجه شود. بی تردید با اتخاذ تدابیر و سیاستهای بشردوستانه، مواسات نه ‌تنها می تواند الگویی عملی برای زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان باشد و مشکلات داخلی کشور را کاهش دهد، بلکه می تواند مدلی الهام‌بخش و پیشنهادی عملی و مناسب در قالب پویشی همدلانه برای امت اسلامی و دیگر جوامع انسانی باشد، و جمهوری اسلامی، با الهام از همین آموزه‌های دینی و برخورداری از رهنمودهای مقام معظم رهبری است که توانسته است جلوه‌های برجسته‌ای از این وظیفه دینی را چه در داخل کشور و چه در قبال دیگر ملتهای مظلوم جهان به ویژه رزمندگان جبهه مقاومت و ملتهای مظلوم فلسطین و لبنان به نمایش بگذارد که در حال حاضر با بی عملی جامعه جهانی و بحران انسانی مواجه است. در واقع این فرهنگ درخشان، تنها در سایه همدلی، خرد جمعی، اتحاد و همبستگی، مسئولیت پذیری و تعهد به ارزش‌های اسلامی است که می تواند به نقطه کمال خویش برسد و تحقق‌بخش تمدن نوین اسلامی که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانیه گام دوم انقلاب به‌ عنوان چشم‌انداز نهایی ترسیم کرده اند، باشد.

انتهای پیام/