خاص‌ترین دورهمی در بلندترین شب سال/ چله‌نشینی ایرانی‌ها
شب یلدا خاص‌ترین دورهمی میراث مازندرانی‌ها و ایرانی‌هاست که یک شب در کنار خانواده بودن همه را از دنیای فضای مجازی دور می‌کند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از آمل، هیاهوی خاصی در این روزهای پایانی عروس فصل‌ها یعنی پاییز زیبا در بین مردم مازندران می‌بینید، یک هیاهوی خاص که به‌نوعی برای لحظه‌ای همه ما را برای آماده شدن فصل نو می‌برد اما این تکاپو فرق دارد و به استقبال از فصلی سرد و سرما می‌رویم؛ فصلی که برای آن شب، فرهنگ خاصی نه تنها بین مردم مازندران بلکه بین مردم ایران تداعی می‌شود که قدمت آن به نه صد سال بلکه به بیش از یک‌هزار سال برمی‌گردد و این را پژوهشگران ایران‌شناسی با تحقیق و یافتن اسناد به اثبات رساندند.
شب یلدا که از آن نام‌های زیادی در کتب مختلف پیدا می‌کنید و استقبال آن از یک فصل سرد و یخبندانی است به‌نوعی یک کنش مبارزه و مقاومت بشریت را به نمایش می‌گذارد که ریشه آن به نیاکان و گذشتگان این مرز و بوم برمی‌گردد و امروزه با رنگ و لعاب ویژه تری بین نسل جدید مشاهده شده و به‌اجرا در می‌آید.
شب یلدایی که خاص‌ترین دورهمی را بین مردم فرهنگ دوست مازندران به‌وجود آورده تا در این دنیای تکنولوژی، موبایل‌های هوشمند و توسعه در علم و فناوری هوش مصنوعی، برای ساعتی خانواده‌ها را از دنیای فضای مجازی دور نگه دارد تا از این شب یک دقیقه اختلاف در 365 شب یک سال هجری شمسی ایرانی‌ها لذت شیرینی را ببرند.
فرهنگ دیرینه‌ای که با همین هیاهوی تکنولوژی بسیاری از سنت‌ها چون قصه‌گویی، خاطره‌گویی، بازی‌های بومی و محلی، شاهنامه‌خوانی، برپایی کرسی را از بین برده و یا خیلی خیلی کمرنگ کرده و در دل بسیاری از خانواده‌های مازندرانی باز شب یلدا همچنان برقرار است و آن دورهمی بین کوچک‌ترها و بزرگ‌ترهاست که برقرار مانده و هنوز در خانه بزرگ خاندان یا خانواده جمع می‌شوند و با وجود گرانی‌ها و تورم و مشکلات اقتصادی با تقسیم خرید مایحتاج این شب پرهزینه، سفره خود را رنگین می‌کنند تا آخر شب با گرفتن تفالی بر فال حافظ، خاطره خوش دیگری از این شب یلدا برای خود به ثبت برسانند.
یلدا حاصلی از یک دستاورد بزرگ بشری
علی حسن‌نژاد پژوهشگر فرهنگ و ادبیات و موسیقی مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم با اشاره به فرارسیدن یلدا اظهار داشت: در کنار همه حرف و حدیث، آیین‌ها، رفتار، فرهنگ غذایی، پوششی و دانشی مربوط به شب یلدا، به‌عنوان کسی که در حوزه تحقیقات مازندران فعالیت گسترده‌ای دارم و علاقمند به خواندن تحقیقات مربوط به جشن‌ها و اعیاد باستانی هستم، میخواهم از یلدا به‌عنوان یک دستاورد بسیار بزرگ بشری اسم ببرم که سهم ما ایرانیان از این دستاورد پررنگ است.
وی با بیان اینکه یلدا، چله شو، یاد اکبر و عید اکبر و یا هر اسمی که به شب آخر پاییز و این تقسیم‌بندی اعجاب انگیز نام بدهیم مهم‌ترین دستاورد مهم چندگانه است، افزود: امروز با افتخار بگوییم که وارث و میراث‌دار آئینی هستیم که فقط به‌دلیل یک دقیقه اختلاف ساعت‌ها، روزها و ماه‌ها در موردش بحث شده، تصمیم گرفته می‌شود، لباس دوخته، مواد غذایی اندوخته و از همه برای شرکت در آن دعوت می‌شود و این سال‌ها فیلم، کلیپ، مطلب، پیامک، تم، موسیقی ویژه تولید می‌شود؛ این دستاورد ارزشمند از دورانی است که دوران ما قبل تاریخ و احیانا دوران ما قبل سبب نامیده می‌شود بود.
این پژوهشگر مازندرانی با اشاره به اینکه اعجاب انگیزترین دستاوردی که می‌شود در مورد آن به‌دلیل یک دقیقه اختلاف در این شب زمستانی اسم برد و دلگرمی بی‌حد و اندازه‌ای داشت از اینکه تجربه‌های مشترک بشری و نیاکان ما هنوز دارند نفس می‌کشد، تصریح کرد: به‌همت همه کسانی که اهل دانش و تحقیق، کتابت هستند و در نشر قدم می‌زنند به‌ویژه در سایت‌ها و فضای مجازی تلاش می‌کنند، دانش و پژوهش به‌راحتی در دسترس است؛ هیچ وقت این اندازه بشر سهل‌الوصول به دانش و کتاب و سند دسترسی پیدا نکرد و بشر در خانه‌اش ننشست که از طریق کامپیوتر خود سری به کتابخانه‌های معتبر جهان اسناد بزند و سند در بیاورد.
وی بیان کرد: دانشی اندک دست به دست می‌شود یا تکراری و مردم خودشان حافظ و نگهدار آیین‌ها به‌حساب می‌آیند، کمتر به پیشینه و چگونگی اتفاق یک آیین و جشن می‌پردازند و این موضوع جالب و جذابی هست.
حسن‌نژاد با اعلام اینکه اطلاعات گوناگون پیرامون یلدا دو موضوع عمده‌ای را به ما خواهد داد که یک نگاه، نگاه اسطوره‌ای آن است، افزود: اینکه شب و روز دارد کوتاه می‌شود و شب رفته رفته بلند می‌شود و شب برقرار بماند و آتش چون خیلی مهم و محترم و گرمای آن محترم است و بشر متوجه چیرگی زمستان می‌شود و هوا سرد می‌شود، برایش دردناک است بشر را از کار می‌اندازد، بارش برف و باران سنگین که بشر از کار بیفتد بنابراین طبیعی است تا به آئینی دست پیدا کنند که دلگرم باشند یا یک نقطه صفری نیازمند هستند که دلگرم باشند؛ بشر به یقین یافته که باید حداقل چهار ماه موادغذایی ذخیره کند به این نتیجه رسیده که نور آفتاب کم است و باید سلامتی خودش را حفظ کند و برای نگهداشت آتش چه تلاش‌هایی بکند تا در سرما، یخ، باد و بوران مدیریت انرژی داشته باشد.
پژوهشگر فرهنگ و ادبیات و موسیقی مازندران با اعلام اینکه به‌یقین به این نقطه‌ای رسیدند که شب و روز در چه فصلی و ایامی، چه مدت زمانی و کدام گردش و در کدام مدار اتفاق می‌افتد یادآور شد: بشر دستاورد یک روزه رصد زمین نسبت به خورشید و حرکت ستارگان نداشت؛ قرن‌ها طول کشید متوجه بشود که شب، روز، کوتاه، بلند، سرد و گرم می‌شود و اگر برگ درختان زرد می‌شود، چنان اتفاق می‌افتد، اگر شب بلند می‌شود، این حاصل تجربه‌ای است که در قرن‌ها به دست آوردند و یواش یواش ثابت کردند.
یلدا حاصلی از تلاش‌های نخبگان، اندیشمندان و دانشمندان ایران و جهان
وی اضافه کرد: وقتی مسئله حل می‌شود برای آن فرمول نوشت و تقسیم‌بندی کرد، فصل‌ها را به ماه‌ها و ماه‌ها را به روزها تقسیم‌بندی کرد تا یک زمانی شروع و استارت باشد؛ بهار، تابستان، پاییز تمام و زمستان را باید شروع بکنیم و مدیریت کنیم که آن شب در نیمکره شمالی می‌شود اگرچه شب یلدا که حکایت دانشی متفاوتی دارد.
وی با اشاره به اینکه در جای جای جهان آدم‌ها نیاز به فرمولی برای رتق و فتق امور خودشان، کار کشاورزی شان؛ استراحتشان، پرداخت آیین‌های مربوط به جشن پرستش داشتند و به طبع به نظاره، ثبت و تجربه و به ساخت فرمول پرداختند و به سمت ماه رفتند به سمت ستارگان و خورشید رفتند حرکت زمین را کشف کردند مدل‌های مختلف تا انواع گاهشماری را به‌دست آورند، اظهار کرد: گاه‌شماری‌های معروف جهان نشان می‌دهد که آن آدم‌ها و پژوهندگان، دانشمندان و نخبگان چه زحماتی برای یک روال ثابت کشیدند و این در ماه قمری، خورشیدی و حرکت زمینی و انواع گاه‌شماری‌ها، تقویم‌ها و سال نماهایی که وجود دارد، بسیار پررنگ است.
حسن‌نژاد شب یلدا را حاصل تجربه‌های مختلف رصد ستاره، زمین و آفتاب دانست و گفت: بشر حیرت‌انگیز دست پیدا می‌کند که در این شب زمین در این مدار قرار می‌گیرد و طولانی‌ترین شب جهان است آن‌هم به اختلاف یک دقیقه و ما در بررسی این موضوع بگوییم که نگاه اسطوره‌شناسانه این خواهد بود که نیاکان ما فکر می‌کردند شب، تاریکی، سیاهی، ظلمت، قرار است برای روز، روشنایی، نور، آفتاب، خورشید باشد پس باید ما بیدار بمانیم، آتش روشن کنیم و به آفتاب دلگرمی دهیم؛ آنها به‌یقین شب یلدا حاصل تجربه‌های مختلف رصد ستاره، زمین و آفتاب است و بشر حیرت‌انگیز به آن دست پیدا می‌کند که در این شب زمین در این مدار قرار می‌گیرد و یلدا طولانی‌ترین شب جهان است آن‌هم به اختلاف یک دقیقه؛ ما در بررسی این موضوع می‌گوییم که نگاه اسطوره‌شناسانه این خواهد بود که نیاکان ما فکر می‌کردند شب، تاریکی، سیاهی، ظلمت، قرار است برای روز روشنایی، نور،آفتاب، خورشید خواهد بود که ما بیدار بمانیم آتش روشن کنیم و به آفتاب دلگرمی دهیم.
این پژوهشگر با تاکید بر اینکه اما شب یلدا مشخصا باید شب دانش، مهارت، نجوم و رصد، یعنی باید شب افتخار رصد ستاره‌شناسی، نجوم و شب ساعت و دقت نامید، گفت: از این لحاظ باید افتخار کرد به همه کسانی که در هر کجای جهان به‌ویژه نیمکره شمالی و به‌ویژه کشور ما که چقدر تقویم داریم شب یلدا را ساختند.
یلدا یعنی تولد بزرگ و ولادت شکست‌ناپذیر
وی با اشاره به اینکه شب یلدا قبل از 502 سال قبل از میلاد وارد تقویم داریوش و حدود 2527 سال قبل وارد تقویم ایرانیان شده و وقتی موضوعی در تقویم جای می‌گیرد این یعنی باید تبدیل فرهنگ و مطالبه عمومی شود که در تقویم شب یلدا جا بگیرد اگرچه واژه یلدا بعدها وارد زبان فارسی شد، عنوان کرد: مشخصا قبل از واژه یلدا واژه میلاد اکبر اصلی‌ترین اسمی است که در پژوهش‌ها آمده است اگرچه میلاد و اکبر هر دو تا عربی است و در کتابی از این شب به‌عنوان تولد بزرگ نامیده می‌شود که ما این تولد بزرگ را همان تولد خورشید می‌دانیم و در زبان صوریانی، رومی یکی از زبان‌های مسیحی است به‌عنوان ولادت شکست‌ناپذیر مطرح می‌شود و این همان میلاد اکبر یعنی زایش بزرگ که هم معنا و همان است، یلدا دقیقا همین معنای تولد شکست‌ناپذیر را دارد و در مهاجرت معکوسی که ایرانیان و مسلمانان از آندلس به مناطق نیمکره شمالی داشتند این واژه یلدا دوباره جا می‌افتد.
حسن‌نژاد افزود: همچنین یلدا شب تولد مهر یا میتراست و کسانی که مهاجرت کردند واژه مهر یا میترا را از فرهنگ ایرانی به آندلس بردند و از ایرانیان گرفتند و در شب تولد مسیح در شب یلدا قرار دادند و بعدها در تثبیت در تقویم دقیقا تولد مسیح چهار روز دیرتر اتفاق می‌افتد و این همزمانی از بین می‌رود؛ یعنی بعضی‌ها تولد مسیح را مشخصا تولد میترا می‌نامند و این آیین را برگرفته از آیین ایرانیان می‌دانند، حتی تزئین کاج به‌عنوان نماد سبزی، آئینی است که در چله ایرانی‌ها وجود داشت و این آیین و چراغی کردن را ایرانی‌ها به آن سمت می‌برند و کاج و سرو در فرهنگ ما نماد ماندگاری و سرسبزی مبارزه با زمستان، سردی، سیاهی است.
این نویسنده مازندرانی یکی از دستاوردهای مهم طی سال‌های اخیر بر سر زبان افتادن یلدا مطرح کرد و گفت: ما در بسیاری از گفت‌وگوها، پیام‌ها، مطالب و حرف‌های روزمره می‌بینیم که می‌گویند که یلدا عربی است و اینکه معادل فارسی به‌کار ببرید و از چله به‌کار ببریم و به زبان مازندرانی چله شو استفاده کنیم؛ اگرچه یلدا عربی نیست برای اهتمام حفظ زبان فارسی و واژگان فارسی قابل احترام است چون یلدا در مناطق پارس زبان گرامی داشته می‌شود، به‌ویژه در ایران خیلی پررنگ اقدام به زبان فارسی را از این قبل باید مورد احترام واقع قرار داد مگر اینکه از دستاوردهای حفظ یلدا نگاه کرد.
ایجاد شادی بین خانواده‌ها دستاوردی از فرهنگ تم شب یلدایی
وی با بیان اینکه تم شادی موضوعی است که مثل فولک، موسیقی، نخ شادی را به‌هم وصل می‌کند، یادآور شد: انتخاب تم دستاورد مهم در شادی‌های جمعی است به‌ویژه در شادی‌های خصوصی‌تر مثل تولد، عروسی، دورهمی ها است که در این سال‌ها می‌بینیم تم یلدایی در بین ایرانی‌ها جا می‌افتد و انواع کاغذ، ظروف یکبار مصرف تا لباس؛ اگرچه تم یلدایی را به‌شکل متمرکز در مشترک بودن در نوع سفره، موادغذایی، استفاده از هندوانه به‌عنوان نماد خورشید، انار به‌عنوان سرخی، آتش به‌عنوان گرمادهی می‌بینیم.
حسن‌نژاد با اشاره به اینکه تمها هنری تر و نگاه هنری تر می‌شود جدا از کسانی که کار اقتصادی می‌کنند در خانه‌ها سلیقه‌ها به‌سمت تولید شادی‌ها مخصوص شب یلدا با یک تنوعی بسیار روبه‌رو هستیم،
وی تصریح کرد: برعکس نوروز، آیین چهارشنبه‌سوری که این سال‌ها به سمت خشونت کشیده می‌شود اما علی‌رغم اینکه ذات یلدا سرکار داشتن با آتش است و با روشن کردن آتش برای دلگرم کردن خورشید است و برافروختن کوپه‌های آتش برای از بین بردن سیاهی شب است اما ما خشونت در شب یلدا نمی‌بینیم و نوع نگاه خشن در شب یلدا نمی‌بینیم و یلدا را به‌عنوان آیین مهربان می‌نامیم اگرچه چهارشنبه‌سوری هم آیین مهربانی است.
این پژوهشگر تاکید کرد: به‌عنوان پژوهشگر میخواهم بگویم از یلدا تا چهارشنبه، چله تا چهارشنبه دقیقا شروع و پایان زمستان است و هر دو با آتش سروکار دارد؛ آتش اول برای گرما بخشیدن، مدیریت انرژی، دلگرمی خورشید است و آتش چهارشنبه‌سوری برای از بین بردن رطوبت و لباس‌های پوسیده زمستان و وسایل کهنه این فصل سرما است به همین دلیل تمام آن فرسوده ها را جمع می‌کردند و می‌سوزاندند شاد بودند تا تمام چرک و چروک یخ زده زمستان و کهنگی را از بین ببرند.
وی خاطرنشان کرد: بشر در طول مسیر، آیین‌ها و دستاوردهای نامناسب را از بین می‌برد من‌جمله اینکه در دورانی در شب یلدا در جاهایی از ایران پرندگان به‌ویژه مرغابی یا غاز می‌گرفتند، آغشته به مواد نفت یا قیر می‌کردند آتش می‌زدند و به‌سمت خورشید پرتاب می‌کردند تا این آتش وگرما را به‌سمت خورشید ببرند و خورشید را دلگرم کنند تا هوایشان را داشته باشد و زمینیان به آن گرما و انرژی می‌دهند که تا امشب خورشید یخ نزند؛ بعدها دیدند تضاد با محیط زیست است و جالب نیست این آیین خودبه‌خود از بین رفته است و حتی حالا وجود ندارد یعنی انواع آیین‌ها را خود بشر وقتی دیدند نیاز نداشتند خودشان اصلاح می‌کردند.
استفاده بهینه از فضای مجازی برای شب یلدا
وی با تاکید بر اینکه در کنار همه تهدیدهایی که در فضای مجازی وجود دارد و انسان‌ها را از هم دور می‌کند اما به راحتی می‌شود گفت که یک بخش نجات‌دهنده بسیاری از آیین‌ها در این سال‌ها فضای مجازی است و یا رسانه ها هستند، اظهار داشت: در این فضا به ویژه با اشتراک‌گذاری شیوه‌های رفتارهای شخصی و خانوادگی مربوط به یلدا، می‌توانیم بگوییم که خیلی جذاب و جالبی را دارد که به نمایش می‌گذارد و هر چیزی خوب را باید حمایت کرد و کاستی‌های فضای مجازی را باید به شکل دیگری ارائه داد.
شب یلدا؛ خاص‌ترین دورهمی میراث مازندرانی‌ها
طوبی اصانلو کارشناس مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم با اشاره به رسم و رسومات شب یلدا اظهار داشت: این رسم‌ها که ریشه‌اش به هزاران سال پیش برمی‌گردد نمی‌توان به راحتی نظر قطعی داد و اگر هم مطلبی ذکر داده شود نظر پزوهشگران تاکنون است و بعدها ممکن است تغییر کند بنابراین قطعی و صد در صد نیست اما معتبر عنوان می‌شود.
وی با بیان اینکه چنین مراسم عمیق و ریشه‌داری جای نوشتن چندین و چند صفحه را دارد که در هر صورت شب یلدا در آخرین شب فصل پاییز یعنی سی‌ام آذر برگزار می‌شود، افزود: این شب طولانی‌ترین شب سال است به همین دلیل این شب را به مناسبت یلدا جشن می‌گیرند؛ البته نظرهایی وجود دارد که در ایران باستان تاریخ برگزاری آن فرق می‌کرد ولی درحال‌حاضر جشن یلدا در آخرین روز فصل پاییز بین خانواده‌های ایرانی مرسوم است.
مسئول مردم شناسی و ثبت میراث معنوی میراث فرهنگی مازندران با اشاره به اینکه چرا شب یلدا یک دقیقه از شب‌های دیگر بیشتر است؟ بیان کرد: این یک دقیقه در اثر انحراف محور زمین و جایگاه زمین در مدارش به دور خورشید اتفاق می‌افتد و در شب یلدا خورشید به پایین‌ترین حدود نسبت به آسمان می‌آید و طولانی‌ترین شب و کوتاه‌ترین روز سال را برای نیمکره شمالی رقم می‌زند.
ارزشمندی شب یلدا به دلیل فرهنگ و تاریخ آن
اصانلو با تاکید بر اینکه البته شاید این یک دقیقه، در شب یلدا خیلی به چشم نیاید اما برای ایرانی‌ها و برخی از دیگر کشورها این شب یلدا به دلیل فرهنگی و تاریخی‌اش بسیار ارزشمند است، گفت: عده‌ای معتقدند که در شب یلدا مردم ایران به عبادت و نیایش می‌پرداختند بنابراین شاید واژه جشن که به یلدا چسبیده، یادگاری از عبادت‌ها و نیایش‌های مردم در آن زمان باشد.
وی یادآور شد: موضوع دیگر اینکه چرا در شب یلدا آجیل می‌خوریم؟ معمولا در سفره یلدا آجیل بیشتر از هر خوراکی دیگری به چشم می‌آید و به نظر می‌رسد نقش مهمی دارد؛ در حال حاضر آجیل نشانه مال و مکنت شده و همه خانواده تلاش می‌کنند آجیل پرزرق و برق تری را روی سفره یلدا قرار دهند.
این کارشناس میراث‌فرهنگی مازندران با تاکید بر اینکه اما حضور آجیل در گذشته معنای دیگری داشت و مردم در گذشته امکانات امروز را نداشتند و چون قالب آنها کشاورز بودند از انواع دانه‌های روغنی و محصولات کشاورزی مثل گندم، نخود، تخم کدو و هندوانه و بادام و پسته پای ثابت سفره یلدا استفاده می‌کردند، بیان کرد: در این شب بسیار باارزش، مازندرانی‌ها هم مستثنی نبودند و در این شب تاریک و طولانی دور هم جمع می‌شدند تا بر تاریکی پیروز شوند و این اتفاق در خانه بزرگ خانواده یعنی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها رقم می‌خورد.
اصانلو خاطرنشان کرد: در این دورهمی از انواع تنقلات مثل مغزیجات، هندوانه، پیس گنده، بشت زیک و بهاروند که محصول دستان پربرکت زنان مازنی است در سفره یلدا به چشم می‌خورد و شام شب یلدا هم یا اناردون خورش و یا فسنجان تهیه می‌بینند.
وی مطرح کرد: در نهایت با داستان‌های زیبا و متل‌ها و مثل‌های مازندرانی، فال حافظ گرفتن و امیری خوانی به پایان می‌رسد.
انتهای پیام/