گزارش تسنیم| ترکیه٬ بین خلافت و جمهوری
بسیاری از نویسندگان و تحلیل‌گران اسلام‌گرای ترکیه به‌شکل آشکارا از این ایده حمایت می‌کنند که تأسیس جمهوری و برچیده‌شدن خلافت به ترکیه ضربه زده و موجب خسران شده است.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم٬ امروز مصادف با سوم مارس٬ سالگرد اعلام انحلال نظام خلافت عثمانی است.
در سوم مارس سال 1924 میلادی و چند ماه پس از تأسیس جمهوری ترکیه٬ مصطفی کمال آتاتورک٬ در یک سخنرانی رسمی در مجلس ملی ترکیه٬ انحلال نظام سیاسی خلافت عثمانی را اعلام و بر این موضوع تأکید کرد که در نظام سیاسی جدید ترکیه٬ با تکیه بر اصل لاییسم٬ مکتب‌خانه‌های سنتی محلات برچیده می‌شوند و نظام آموزشی متحد و یکدست ملی ایجاد می‌شود.
او همچنین به فعالیت نهاد قدرتمند اوقاف و شریعت نیز پایان داد و اعلام شد که لازم نیست قوانین جاری کشور٬ با موازین شرعی٬ انطباق داشته باشند.
آتاتورک٬ اسلام و ملی‌گرایی
آتاتورک در نخستین سخنرانی‌های خود پس از تأسیس جمهوری٬ بارها از مفاهیم و اصطلاحاتی همچون اخوت اسلامی و عناصر اسلامیه نام برد، اما پس از اعلام انحلال نظام خلافت٬ رفته رفته٬ مواجهه او و رفقایش با دین اسلام و زندگی بر اساس موازین شریعت اسلام٬ تغییر یافت.
آتاتورک و رفقای تأثیرگذار و قدرتمند او همچون عصمت اینونو٬ به دو مفهوم توجه ویژه‌ای پیدا کردند: نخست٬ تجدد و تقلید از سبک زندگی غرب و تعریف تجدد فرهنگی و اجتماعی به‌عنوان رکن پیشرفت اروپا، دوم٬ ملی‌گرایی.
گرایش شدید آتاتورک و همراهان او به سبک زندگی اروپا٬ تحولات اجتماعی و فرهنگی جدیدی همچون کشف حجاب به‌دنبال آورد.
علاقه آتاتورک به رقص با زنان و توجه او به پوشش٬ الکل٬ سیگار و مسائلی از این دست٬ نخستین نشانه‌های استفاده از عنوان لائیسم در تمام مناسبات سیاسی و مناسک اجتماعی بود. او و اطرافیانش معتقد بودند که تعریف لاییسم٬ بسیار گسترده‌تر از جدایی دین و سیاست است و رفته رفته نه‌تنها بر جدایی دین از سیاست تأکید کردند٬ بلکه تلاش کردند تا دین را از زندگی اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی مردم٬ بیرون برانند.
تعطیل کردن کلاس‌های آموزش قرآن و مفاهیم دینی٬ تحقیر دین اسلام و به حاشیه راندن روحانیون و فعالان دینی و دستگیری تعداد قابل توجهی از آنان و اصرار بر تبعیت از سبک زندگی اروپایی٬ از مهم‌ترین اقدامات اولیه در مواجهه جمهوری ترکیه با دین اسلام بود.
در فاز بعدی٬ ملی‌گرایی وارداتی از آلمان و ایتالیا٬ موجب آن شد که به‌یک‌باره٬ آتاتورک٬ با طرح شعارهای افراطی و تندی همچون «یک ترک٬ یک دنیا می‌ارزد» و «چه خوشبخت است آن که می‌گوید من ترک هستم»٬ علاوه بر به حاشیه راندن کردها در معادلات سیاسی و اجتماعی ترکیه و همچنین اعمال فشار بر اسلام‌گرایان و علویان٬ زمینه آن را فراهم کرد که ملی‌گرایی کمالیستی٬ به اصلی‌ترین رکن ایدئولوژی جمهوری ترکیه تبدیل شود.
در همان دوران بود که در بسیاری از روستاهای ترکیه٬ برای تحقیق در مورد ژن خالص و ناب ترکی٬ دور جمجمه سر اهالی روستاها را اندازه‌گیری و ثبت می‌کردند تا به‌تقلید از هیتلر که به‌دنبال پرورش ژن ژرمن بود٬ در ترکیه نیز ژن ترک اصلی٬ پرورش داده شود.
در گام بعدی و برای مدتی کوتاه٬ تلاش شد تا حتی دین اسلام به‌عنوان بخشی از ایدئولوژی ملی‌گرایی ترکی تعریف شود و آن را به‌عنوان دین ترک‌ها بنامند. اقدامات عجیب و مضحکی همچون سردادن اذان به‌زبان ترکی٬ از مهم‌ترین اقدامات آن دوران بود. در طول تمام آن سال‌ها حزب جمهوری خلق بر اساس رانتی که در ساختار سیاسی تک‌حزبی به‌دست آورده بود٬ اسلام‌گرایان را تار و مار کرد و اجازه نداد که آنان در ساختار سیاسی ترکیه٬ جایی داشته باشند.
بازگشت اسلام‌گرایان
پس از سال 1950 میلادی و به قدرت رسیدن عدنان مندرس و سربرآوردن حزب عدالت و بعدها حزب دموکرات٬ رفته رفته زمینه برای رشد اسلام‌گرایان نیز فراهم شد.
در خارج از دنیای معادلات سیاسی و حزبی٬ جنبش فکری٬ فرهنگی و دانشجویی شرق بزرگ و داخل دنیای سیاست نیز اقدامات نجم‌الدین اربکان٬ تا حدودی اسلام‌گرایان را به صحنه سیاست بازگرداند، اما کودتای پست‌مدرن سال 1997 میلادی٬ اربکان و شاگردان او را از صحنه بیرون راند.
در سال 2001 میلادی٬ شاگردان وفادار اربکان همچون رجایی کوتان٬ کمال آک٬ نوعمان کورتولموش و دیگران٬ فضیلت را بنیان نهادند، اما تعداد قابل توجهی از شاگردان تجددخواه اربکان٬ همچون گل٬ اردوغان٬ آرنچ و دیگران٬ حزب عدالت و توسعه را تأسیس کردند.
حزب عدالت و توسعه٬ در فعالیت سیاسی و اجتماعی خود٬ محافظه‌کاران اسلام‌گرا را به‌سوی خود جلب کرد، اما دست‌کم در سالیان آغازین٬ به‌شکل جدی و علنی٬ علیه لاییسم و سبک زندگی کمالیست‌ها و لاییک‌ها٬ انتقادی بر زبان نیاورد.
با وجود این، همه به‌خوبی می‌دانستند که اکثر کادرهای برتر و رهبران پیشگام این حزب٬ از فرزندان خانواده‌های اسلامی معتقد بوده و به‌جای آن که در دبیرستان‌های مختلط تحصیل کنند٬ در دبیرستان‌های اسلامی موسوم به امام خطیب تحصیل و هزینه‌های سنگین تبعیت از سبک زندگی اسلامی را پرداخت کرده‌اند.
قرائت آکپارتی از اسلام
اگرچه سران حزب عدالت و توسعه٬ گاهی در ادبیات سیاسی خود٬ به‌عنوان چهره‌های ضد آمریکا و ضد اسراییل صحبت می‌کنند، اما شواهد نشان می‌دهد که رجب طیب اردوغان و رفقای او٬ به‌شکلی عمل‌گرایانه و پراگماتیستی با این مقوله برخورد می‌کنند.
آنان در عین حالی که به‌روی مسئله فلسطین و اخوان‌المسلمین صحبت می‌کنند٬ هیچ‌گاه علیه آمریکا٬ اسراییل و اروپا مواضع انقلابی نمی‌گیرند و آن‌قدر که در داخل با کمالیسم و لاییسم سر ناسازگاری دارند٬ در خارج با جلوه سیاسی و اقتصادی امپریالیسم و صهیونیسم٬ درگیر نمی‌شوند.
حزب عدالت و توسعه در سالیان اخیر٬ توجه ویژه‌ای به مسئله حجاب نشان داده و کنار آن٬ به تعداد مدارس دینی امام خطیب و دانشکده‌های الهیات٬ افزوده شده و امتیازات ویژه‌ای به خانواده‌های محافظه‌کار داده شده است.
اما در عین حال٬ فعالیت خاندان‌های سرمایه‌دار لاییک با محدودیت و مانع روبه‌رو نشده و اصلاحاتی هم که در مورد مصرف مشروبات الکلی و مسائلی از این دست صورت گرفته٬ در حدی نیست که منجر به تنش و چالش اجتماعی شود.
چرا که حزب عدالت و توسعه از یک سو نمی‌خواهد درآمد سی میلیارد دلاری توریسم فعلی کشورش را از دست دهد و از دیگر سو٬ نمی‌خواهد دعواهایی راه بیندازد که قدرت را به جریان لاییسم بازگرداند.
اما این واقعیت غیرقابل انکار است که آکپارتی در چند سال اخیر٬ به‌شکل جدی٬ دوران عثمانی را همچون دوران باشکوه ارزش‌های ترکی٬ اسلامی و فرهنگی پاس داشته و آن را برجسته کرده است و در مقابل٬ به مبانی فکری و فرهنگی آتاتورک و کمالیسم٬ بی‌اعتنایی و بی‌توجهی کرده است.
حالا بسیاری از نویسندگان و تحلیل‌گران اسلام‌گرای ترکیه به‌شکل آشکارا از این ایده حمایت می‌کنند که تأسیس جمهوری و برچیده شدن خلافت٬ به ترکیه ضربه زده و موجب خسران شده است.
این افراد مدعی آن هستند که ارتباط عمیقی بین دو مفهوم خلافت و امت وجود داشته و پس از انحلال خلافت٬ امت نیز از هم پاشیده شده است.
اگرچه فضای فکری و اجتماعی ترکیه٬ اجازه نمی‌دهد که این کشور با نظام خلافتی اداره شود، اما در حال حاضر و به‌ویژه پس از تغییر نظام سیاسی و اجرایی ترکیه از پارلمانی به ریاستی٬ شاهد آن هستیم که حکومت برآمده از حزب عدالت و توسعه٬ لاییسم و کمالیسم را به حاشیه می‌راند و در ساختارهای اجتماعی٬ آموزشی و فرهنگی ترکیه٬ به‌شکل تدریجی و برنامه‌ریزی‌شده٬ دست به اصلاحات می‌زند.
انتهای پیام/*
