نگاهی به نقش ایرج افشار در پایه‌گذاری شیوه علمی فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران
حبیب‌الله عظیمی، مشاور علمی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، در یادداشتی به جایگاه و نقش زنده‌یاد ایرج افشار در پایه‌گذاری شیوه علمی فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، حبیب‌الله عظیمی، مشاور علمی ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- که پیش از این به عنوان معاون کتابخانه و رئیس پیشین بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران حضور مستمر داشته است- در یادداشتی با عنوان «از کتابخانه ملی ایران تا کتابخانه ملی اتریش» در خصوص جایگاه استاد ایرج افشار در پایه‌گذاری شیوه علمی فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران چنین آورده است:
مبنای فهرست‌نویسی نسخ خطی(فارسی و عربی) کاربرگه فهرست‌نویسی است که در بردارنده تمامی اطلاعات نسخه خطی در دو بخش کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی است. فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران از دهه 30 در قرن چهاردهم شمسی با انتشار لیست نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی شروع می‌شود. این دهه را می‌توان دهه شروع انتشار لیست و فهرست نسخه‌های خطی در ایران نامید.
دهه 40 با طراحی کاربرگه علمی برای فهرست‌نویسی نسخ خطی توسط استاد افشار در کتابخانه ملی ایران، شیوه علمی فهرست‌نویسی برای نسخ خطی فارسی و عربی شکل می‌گیرد و بدین لحاظ می‌توان این دهه را دهه شکل‌گیری شیوه علمی فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی در ایران نام گذاشت. شیوه‌ای که با گذشت نیم قرن همچنان در میان فهرست نگاران ایران مورد توجه است.
استاد افشار به سال 1341 که مدیریت کتابخانه ملی ایران را به عهده داشته، برای نخستین‌بار کاربرگ‌های (و به گفته خودش پرسشنامهای را با توجه به فهرست‌های اساسی و مشهور تهیه کرده و آن را به مجمع نسخه‌شناسان متشکل از: مجتبی مینوی، محمدتقی دانش‌پژوه، دکتر اصغر مهدوی، عبدالله انوار(رئیس بخش نسخه‌های خطی کتابخانه ملی) و دکتر محمدامین ریاحی(مدیر کل نگارش وقت وزارت فرهنگ)عرضه می‌کند و با استفاده از معارف و تجربیات آن فضلا و پس از اعمال اصلاحات، آن کاربرگه را به چاپ می‌رساند.
استاد عبدالله انوار نیز با همتی کم‌نظیر بر مبنای همین کاربرگه‌ها به فهرست‌نگاری نسخ خطی کتابخانه ملی می‌پردازد. استاد انوار در سال 42 در مقدمه جلد اول فهرست کتابخانه ملی و استاد افشار در سال 1382 در مقدمه فهرست دستنویسهای فارسی در کتابخانه ملی اتریش، طراحی این کاربرگه و مبنای فهرست‌نویسی قرار گرفتن این کاربرگه را بیان می‌کنند. همچنان که استاد افشار به سال 1341 در مجله راهنمای کتاب در مطلبی با عنوان «فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی» تفصیل این پرسشنامه(کاربرگه) را نگاشته‌اند.
استاد افشار در تمامی فهرست‌های خود که آخرین آن فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانه ملی اتریش است، مراحل سه‌گانه زیر را برای فهرست کردن نسخه‌های خطی انجام می‌دهد:
مرحله اول. تنظیم پرسشنامه(کاربرگه)
استاد افشار نخست براساس موازین تجربی، پرسشنامهای را تنظیم می‌کند تا مشخصات هر نسخه و کتاب در آن نوشته شود. پرسشنامهای که وی در آخرین فهرست خود تنظیم کرده و به سال 1382 در مقدمه فهرست دستنویسهای فارسی کتابخانه ملی اتریش آن را توصیف کرده، همان پرسشنامه ای است که به سال 1381 در کتابخانه ملی ایران طراحی کردند و صرفا برخی از عناصر نسخه‌شناسی آن پس و پیش شده است.
پس معلوم می‌شود که طراحی و تنظیم این کاربرگه در سال 1341 در کتابخانه ملی ایران از چنان دقت و انسجام و استحکامی برخوردار بوده که پس از گذشت چهار دهه همچنان مورد پذیرش استاد افشار بوده است.
مرحله دوم. هم‌سنگ کردن نوشته‌ها و مطالب مورد نظر با منابع و فهارس دیگر
استاد افشار پس از بررسی هر نسخه خطی و درج مطالب و نوشته‌های خودش در کاربرگه (در جهت معرفی نسخه)، آن نوشته‌ها و مطالب را با منابع و فهارس دیگر تطبیق وهم سنگ کرده و از کارهای پیشینیان (به ویژه مطالب کتاب شناسی درج شده در فهرست‌های محمدتقی دانش‌پژوه) مطالبی را در جهت تکمیل نوشته‌های خودش می‌افزاید و بار دیگر آن نوشته‌ها و یادداشت‌ها را با نسخه‌های خطی مورد فهرست تطبیق می‌کند و پس از اطمینان خاطر از صحت نوشته‌ها، آنها را به صورت موضوعی مرتب می‌کنند.
مرحله سوم. به نظم موضوعی در آوردن فهرست‌ها
استاد افشار پس از تکمیل مطالب هر کاربرگه، معرفی نسخه‌ها را به صورت موضوعی منظم می‌کنند. ترتیب موضوعی وی چنین است:
فرهنگ و لغت
علوم و فنون
الف. ریاضی و نجوم
ب. پزشکی و داروشناسی
ج. علوم طبیعی
د. علوم غریبه
ادیان و مذاهب (اسلام، زردشتی، ازلی، تصوف وعرفان، اخلاق و کلمات قصار)
ادبیات (مبانی و کلیات، ادبیات منثور، ادبیات منظوم)
تاریخ (متون تاریخی، منشات و اسناد، فرمان)
جغرافیا
مجالس تصویر و قطعه های خط (مینیاتور و نقاشی، خط)
و در آخر، مجموعه‌ها (مشتمل بر چند رساله) را جداگانه فهرست می‌کنند.
شیوه تنظیم فهرست
شیوه‌ای که استاد افشار برای تنظیم فهرست نسخ خطی در پیش گرفته تقریباً همان شیوه‌ای است که در کاربرگه فهرست‌نویسی به سال 1341 در کتابخانه ملی طراحی کرده است، در این شیوه اطلاعات مربوط به هر نسخه در دو بخش متن شناسی و نسخه‌شناسی به قرار زیر درج می‌شود:
الف. متن شناسی
نام کتاب و نشانه بازیابی. در ابتدای هر مدخل نام کتاب ذکر می‌شود و در سمت چپ، نشانه بازیابی نسخه در مجموعه کتابخانه می‌آید.
نام مؤلف، شارح، گردآورنده(پدیدآور: سال تولد و وفات یا دوره زندگانی مؤلف).
تاریخ تألیف و مناسبت تألیف- در صورت اطلاع
مشخصات کتابشناختی و تعریف اثر و نکاتی همچون موضوع و شیوه فصل‌بندی کتاب
در این بخش، مواردی که به عنوان فهرست مندرجات و ابواب و فصول نسخه به تفصیل آورده شود از بابت تازگی آن بوده و یا اینکه آنها در فهرست‌های دیگر به تفصیل نیامده است.
آغاز و انجام متن کتاب
انجام دست‌نویس. در این بخش سعی می‌شود تا نقل مطالب انجام نویسنده عینا و بدون دخل و تصرف رسم الخطی و ویرایش درج شود تا شیوۀ کتابت نسخه را نشان دهد.
ب. نسخه‌شناسی
شمار برگ‌ها و سطرها. در این بخش اندازه نسخه و اندازه سطح مکتوب به سانتی متر می‌آید.
خط کاتب، تاریخ و محل کتابت
مشخصات کاغذ و توصیف جلد. در معرفی کاغذ ضخامت و رنگ آن ذکر می‌شود. مشخصات آرایشی نسخه ذیل عنوان «آرایه» ذکر می‌شود.
برافزوده‌های نسخه
مالکیت نسخه و سجع مهرهای موجود در نسخه
منابع مورد استفاده در معرفی نسخه. در این بخش معمولاً به مناسب‌ترین و معتبرترین و مفصل‌ترین منابع ارجاع داده می‌شود. از قبیل منابع کتاب‌شناسی، منابع کتب چاپی و مآخذ دیگر.
در خصوص مجموعه‌ها، تمامی اجزاء هر مجموعه در بخش مربوط به مجموعه‌ها جداگانه معرفی می‌شوند و آن موارد از اطلاعات نسخه‌شناختی مجموعه‌ها که مشترک بین اجزاء مجموعه است در معرفی مجموعه ذکر می‌شود و آن موارد که مربوط به اجزاء مجموعه است در محل معرفی همان جزء از مجموعه ذکر می‌شود. در مورد کتاب‌هایی که احیاناً با دو نام (عنوان) شناخته می‌شوند یا ضرورت داشته باشد که به مناسبتی ارجاع به لفظ دیگری داده شود، آن نام‌ها میان دو خط و در ردیف الفبایی خود می‌آید و با ذکر عبارت «نگاه کنید» به محلی که آن کتاب و نسخه‌اش معرفی شده ارجاع می‌شود.
انتهای پیام/
