کرونا ضرورت توجه به آبخیزداری را دوچندان کرده است

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ آبخیزداری به عنوان فناوری نرم حکمرانی بر قابلیتهای توسعه­ ای سرزمین در شرایط کنونی از اهمیت فراوانی برخوردار است. با توجه به اینکه کشور ما در شرایط کرونایی قرار دارد، توجه به آبخیزداری بیش از پیش حائز اهمیت است. جهت تبیین نقش و جایگاه آبخیزداری در شرایط کرونایی کشور و دنیا، مصاحبه ای با دکتر علی طالبی «رئیس انجمن علمی آبخیزداری و عضو هیئت علمی دانشگاه یزد» انجام دادیم. به اعتقاد ایشان با توجه به افزایش مصرف آب به دلیل کرونا، توسعه منابع آبی و افزایش کیفیت آن با آبخیزداری ضرورت دارد. مهمترین مسائلی که در این مصاحبه مورد بحث و بررسی قرار گرفت به شرح زیر است:

• با توجه به افزایش مصرف در شرایط کرونایی کشور، افزایش سرانه آب در کشور با آبخیزداری، حائز اهمیت فراوان است.
• تقویت ساختار حقوقی ادارات محیط زیست و منابع طبیعی برای مقابله با تنگناهای مالی آبخیزداری، امری ضروری است.
• یکی از چالشهای آبخیزداری در کشور، سنددار شدن اراضی ملی و منابع طبیعی (طرح کاداستر) است.
• از موفقترین طرحهای آبخیزداری کشور، طرح آبخوانداری گرابایگان فسا، حبله رود و منارید بوده است.
• هر هکتار عملیات آبخوانداری موجب می شود هزار مترمکعب آب در زمین ذخیره شود و از خسارات سیل کاسته شود.
• انجام پروژه های آبخیزداری طی 30 سال گذشته، منجر به کاهش وقوع سیل تا میزان 50 تا 70 درصد شده است.
• از آنجا که عمدۀ وظایف آبخیزداری در چهارچوب سازمان جنگلها نمی‌گنجد، تشکیل سازمان ملی آبخیزداری می تواند موثر باشد.
• دیوار بزرگ چین از بزرگترین طرحهای آبخیزداری است که یکی از اهداف آن توقف بیابان زایی در دنیاست.
• مطالعات میان رشته ای فنی مهندسی و علوم انسانی مرتبط با آبخیزداری ضروری است.

در اینجا نظر مخاطبان را به مشروح گفتگو با دکتر طالبی جلب می نماییم:

تسنیم: آقای دکتر با توجه به اینکه امسال از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال جهش تولید نامگذاری شده است؛ به نظر جنابعالی آبخیزداری و آبخوانداری چگونه می­ تواند در بحث جهش تولید موثر واقع شود؟

طالبی: یکی از مسائلی در بحث جهش تولید موثر است، حفظ منابع پایه یعنی آب و خاک است. انجام عملیات آبخیزداری می تواند اثرات مستقیمی در جهش تولید در کشاورزی و دام داشته باشد. این تاثیرات مستقیم به صورت ذخیره سازی سطحی و زیرزمینی و همچنین مدیریت مصرف بهینه منابع آب صورت می گیرد که علاوه بر اینکه می تواند باعث کاهش اثرات مخاطره آمیز بلایای طبیعی مثل سیل و آتش سوزی باشد، منجر به افزایش سرانه آب موجود در کشور نیز خواهد شد. این مهم با کاهش تبخیر از منابع آب سطحی و نیز امکانپذیر بودن شرایط نفوذ آبهای سطحی به سفره های زیرزمینی اتفاق می افتد. نکته مهمی که در اینجا حائز اهمیت است با آبخیزداری می توان کیفیت منابع آبی را افزایش داد و آلودگی منابع آب و خاک را به حداقل رساند و منابع آب لازم برای مصارف شرب انسان و دام و کشاورزی را مهیا ساخت. از دیگر اثرات آبخیزداری که در جهش تولید موثر است، کاهش رسوب زایی و کاهش فرسایش خاک است.

 در واقع می توان گفت کشاورزی و تولید غذا در یک کشور در بستر منابع طبیعی سالم معنی پیدا می کند. در مواردی، به خصوص در مناطق نیمه گرمسیری و سردسیر، از طریق اجرای  عملیات آبخیزداری و آبخوانداری ، به ازای هر هکتار اجرای عملیات، آب مورد نیاز برای تولید حدود 150- 120 کیلوگرم علوفه در هر  هکتار ملاحظه شده است.

تسنیم: آبخیزداری چگونه می تواند در تامین شرب شهرها و روستاها موثر باشد؟

طالبی: آبخیزداری و آبخوانداری به غیر از اینکه مدیریت نزولات و جلوگیری از سیلاب­های خسارت­‌بار و بهبود وضعیت سفره­‌ها و تأمین پایدار منابع آبی مورد نیاز توسعۀ کشور را در دستور کار دارد، در نگاهی درست و جامع، فناوری نرم حکمرانی بر قابلیت‌های توسعه‌ای سرزمین است که با شناسایی ظرفیت­های توسعه­‌ای در هر حوزۀ آبخیز، با اتکاء به منابع آب و خاک و منابع گیاهی و جانوری و اکوسیستمها و تعیین کاربری علمی و صحیح اراضی و عرصه­‌های سرزمینی، چگونگی بهره­‌برداری از منابع زیستی شامل آب و خاک و منابع گیاهی و جانوری و اکوسیستم و اقلیم را مدیریت و راهبری می­‌کند که یکی از موارد می تواند تامین آب شرب شهرها و روستاها باشد.

نقش موثر پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری در پیشگیری از وقوع سیل و خسارات ناشی از آن در بارندگی های سالهای اخیر کشور می تواند دلیلی مهم برای اجرای اصولی و گسترده اینگونه طرحها در مناطق مختلف کشور باشد. هر چند اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری با تغذیه سفره های آب زیرزمینی و جلوگیری از هدررفت منابع آبی راهگشای حیات دوباره زمین است اما در کنار این مساله مهم، جلوگیری از جاری شدن سیلاب و تخریب زیرساختهای زندگی بشر عملکرد مهم این طرحها است. با اجرای هر هکتار عملیات آبخوان داری سالانه هزار مترمکعب آب در زمین ذخیره شده و می توان آن را برای مصارف شرب شهرها و روستاها استفاده کرد.

تسنیم:باتوجه به اینکه چند ماهی است کشور درگیر ویروس کرونا است،  پرداختن به مساله آبخیزداری در این شرایط، چه ضرورتی دارد؟

طالبی: در شرایط کرونایی فعلی کشور ضرورت پرداختن به آبخیزداری در دو بحث مهم کیفیت و کمیت منابع آب است؛ در ارتباط با کمیت منابع آب، می توان گفت که به دلیل تاکید مکرر در رابطه با شستشوی مواد خوراکی و دست و نظافت و استفاده شدن حجم زیادی از آب در این مدت محدود، اهمیت توسعه منابع آبی بیش از پیش آشکار شده است. طبق آماری منتشر شده، آب مصرف شده در فروردین امسال به اندازه تیر ماه سال های گذشته بوده است که خود یک مسئله بسیار مهم است که باید مورد توجه قرار گیرد، چون با وجود ترسالی های اخیر ایران کشوری است که در کمربند خشک جهانی قرار گرفته است و استفاده غیر اصولی و نداشتن مدیریت سبب ایجاد بحران و کمبود آب می گردد.

 یک موضوع دیگر نیز مربوط به کیفیت منابع آب در شرایط کرونایی کشور است؛ استفاده بیش از حد از مواد ضد عفونی کننده سبب تاثیر نامطلوب بر منابع آب می شود و به تبع سبب می شود برای تصفیه این منابع آب هزینه های زیادی مجدد لحاظ گردد. در اینجا باید مدیریت اصولی داشته باشیم و به آبخیزداری جهت جلوگیری از آلوده شدن منابع آبی توجه ویژه داشته باشیم. در این باره می توان از تکنیکهای دانش آبخیزداری مثل بازچرخانی پسابها و انتقال سریع منابع آبهای سطحی به سفره زیرزمینی از طریق توسعه سدهای زیرزمینی استفاده کرد.

تسنیم: آقای دکتر بحث دیگری که در این شرایط کرونایی می تواند به وضعیت آبخیزداری کشور کمک کند، وصول مطالبات و خسارات به منابع طبیعی کشور است. با توجه به اعلام دیوان محاسبات کشور مبنی بر خسارت 14هزار میلیاردی دستگاههای دولتی به منابع طبیعی چرا این خسارات وصول نمی شود؟و چرا این دستگاهها حاضر به جبران خسارت خود به محیط زیست نیستند؟

طالبی: از عمده دلایل این موضوع می‌توان به ضعف حقوقی در سازمان محیط زیست و سازمان جنگلها و مراتع اشاره کرد. البته شرایط خاص کشور در چند سال اخیر به لحاظ اقتصادی نیز مزید بر علت شده است. به طوری که عمدتاً با فشارهای مقامات سیاسی مانند استانداران، فرمانداران و نمایندگان مجلس بر مسئولین ادارات محیط زیست و منابع طبیعی سبب شده تا بسیاری از این خسارات نادیده گرفته شوند.  در حال حاضر نیز تجاوز به عرصه‌های ملی کشور از سوی برخی از دستگاههای اجرایی ادامه دارد.

تسنیم: راه حل این مشکل چیست؟

طالبی: به نظر می­ رسد برای رفع این مشکل می بایست ساختار حقوقی ادارات محیط زیست و منابع طبیعی متحول و تقویت شود.  البته در اواخر سال 97 آیین نامه‌ای جهت مشاوره و پرداخت حق الوکاله برای سازمانها ابلاغ گردیده که با توجه به حساسیت موضوع و کلان بودن مباحث مالی در این موضوع می بایست ساختار حقوقی قوی درون سازمانها ایجاد شود و یا اینکه با اجماع این سازمانها یک وزارتخانه قوی در راستای حفظ هرچه بهتر عرصه های طبیعی و ملی تشکیل شود.

تسنیم:آیا تشکیل سازمان ملی آبخیزداری برای حفاظت منابع طبیعی و گسترش آبخیزداری در شرایط کرونایی کشور موثر می دانید؟

طالبی: بله؛ باید توجه داشت برای مدیریت صحیح منابع طبیعی کشور باید نهادها و دستگاه­های مختلف، مسئولیت­های قانونی خود را نسبت به منابع طبیعی و حفظ آن را دانسته و بدان عمل کنند و در این صورت است که می­‌توان از خطرات و بلاهای طبیعی در امان ماند. همچنین هر سازمان اقداماتی از قبیل تهیۀ قوانین و دستورالعملها و نظارت بر اجرای استانداردها، ضوابط و آیین‌نامه‌های حفاظتی خود داشته باشد.

از آنجا که عمدۀ وظایف آبخیزداری در چهارچوب سازمان جنگلها که منحصر به اراضی ملی است نمی‌گنجد، همچنین بخش مهمی از وظایف مدیریت آبخیزها که معطوف به ضوابط و دستورهای فرابخشی (تدوین ضوابط و استانداردهای حفاظت آب و خاک) است، به‌دلیل جایگاه تشکیلاتی فعلی آبخیزداری تاکنون مغفول مانده است، لذا برای اینکه آبخیزداری بتواند وظایف بسیار مهمی را که بالقوه بر عهده دارد انجام دهد، در گام اول باید از نظر سازمانی و تشکیلاتی از سازمان جنگلها و مراتع منتزع گردد و سازمان مستقلی در این باره تشکیل شود.

تسنیم: با توجه به اینکه معرفی نمونه های موفق آبخیزداری اهمیت دارد، لطفا بفرمایید درایرانکدامنمونه­ هایموفقازآبخیزداریومدیریتجامعحوزهآبخیزوجوددارد؟

طالبی: در دهه های اخیر ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری استانها علیرغم مشکلات اقتصادی فعالیتهای آبخیزداری بسیار گسترده ای در سطح کشور انجام داده اند که برای هر استان می توان دهها نمونه نام برد. برای مثال طرح آبخوانداری گربایگان فسا، طرح آبخیزداری حبله رود، طرح منابع طبیعی منارید در یزد و انواع پروژه های حفاظت آب و خاک و کنترل سیلاب در بالادست سدهای کارون، کرخه، سفیدرود و زاینده رود طرح هایی هستند که بعضا مورد ارزشیابی هم قرار گرفته و بسیار اثر بخش بوده اند.

برای نمونه بررسی ها نشان می دهد اثربخشی انجام پروژه های آبخیزداری طی 30 سال گذشته در استان کرمان که در سطح پوشش 125 هزار هکتار انجام شده است، منجر به کاهش وقوع سیل تا میزان 50 تا 70 درصد شده است. از دستاوردهای این طرحها در کرمان می توان به مدیریت و کنترل روانابها به میزان 290 میلیون متر مکعب سالانه، که منجر به نفوذ آب به میزان 174 میلیون متر مکعب در سال به سفره آب زیرزمینی شده و همچنین کنترل فرسایش آبی به میزان 11 میلیون تن  و کنترل 4 میلیون متر مکعب رسول اشاره کرد.

تسنیم: نمونه­ های موفق آبخیزداری و مدیریت حوزه آبخیز در سطح دنیا کدام است؟

طالبی: در مقیاس جهانی دولت چین برای متوقف کردن کویر و صحرا در سال 1978 برنامه جنگلکاری شمال، شمال شرق و شرق را در قالب پروژه «دیوار بزرگ سبز چین» تصویب کرد و این ممکن است بزرگترین برنامه زیست‌محیطی جهان باشد. در پروژه بزرگ دیوار سبز چین، دیواری به‌عرض 50 متر و طول 4500 کیلومتر با هدف افزایش جنگل از 5 درصد به 15 درصد ساخته می­‌شود. در سال 2020 چین قرار است به پوشش 23 درصد از قلمروی چین و در سال 2050، به 26 درصد برسد. تاکنون از بین مزارع جنگلی تأسیس‌شده، 60 درصد متعلق به افراد، 30 درصد دولت و 10 درصد بقیه است.

دیوار بزرگ سبز چین به‌عنوان بزرگترین پروژه­ آبخیزداری دنیا قرار است با پیشروی بیابان بجنگد. این پروژه قرار است آب‌وهوا را بهبود بخشد. اگرچه این پروژه هنوز به پایان نرسیده است و تا سال 2050 ادامه دارد، ولی اکنون می­‌توان شاهد دستاوردهای اولیه آن باشیم. پوشش جنگل در شمال چین از 5 درصد به 13.5 درصد افزایش یافته است و این منطقه را می­‌توان با اروپای غربی مقایسه کرد. به‌گفته مسئولان چینی نتایج فوق‌العاده است؛ هزاران هکتار بیابان، تثبیت شده و فرکانس طوفانهای ماسه­‌ای، حدود 20 درصد کاهش یافته است. به‌گفته کارشناسان چینی در این پروژه درختان به‌عنوان بادگیر عمل می­‌کنند و از گسترش بیابان جلوگیری می­‌کنند. چینی­ ها معتقدند این تلاش، بیابانزایی ناشی از عوامل انسانی را تا ده سال متوقف خواهد کرد و بخش اعظمی از اراضی خشک بار دیگر بارور و پایدار خواهند شد.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

تسنیم: مهمترین چالشهای آبخیزداری در بخش سیاستگذاری چیست؟

طالبی: یکی از این چالشها، سنددار شدن اراضی ملی و منابع طبیعی یا همان اجرای طرح کاداستر است که بسیار کند انجام می شود و به دلیل همین بی توجهی مسئولین امر، قطعاً مدعی العموم در آینده نزدیک در خصوص سهل انگاری صورت گرفته توسط مسئولین، برابر قانون اقدام خواهد کرد. به طور کلی باید توجه داشت نتایج و آثار آبخیزداری طولانی‌مدت است و این اقدامات برای مردم و رسانه­‌ها ملموس و عینی نبوده، در حالی که اقداماتی مثل سدسازی کاملاً ملموس بوده است.

از دیگر مشکلات و دلایل عدم توفیق مورد انتظار آبخیزداری کشور می توان به تغییرات متعدد در نظام مدیریت حوزه های آبخیز کشور، تعداد مراکز تصمیم گیری، عدم پشتیبانی مقامهای سیاسی در سطح ملی و منطقه ای، عدم ایجاد هماهنگی لازم بین وزارتخانه های ذیربط در اجرای مدیریت حوزه های آبخیز، مبهم بودن حق مالکیت منابع طبیعی و تداخل مرزهای سیاسی بخش ها و شهرستان ها با حوزه های مشترک اشاره کرد.

تسنیم:یکی از موضوعاتی که در سیاستگذاری آبخیزداری اهمیت دارد، مطالعات میان رشته ای است. لطفا به عنوان آخرین سوال بفرمایید مطالعات میان رشته ای علوم انسانی و فنی مهندسی مثلا مطالعات حقوق و آبخیزداری چگونه می تواند در سیاستگذاری موثر باشد؟

طالبی: از آنجا که هیچ یک از فعالیتهای بشر تک بعدی نیست و تعامل میان رشته های گوناگون باعث می شود که اندیشمندان در قلمرو علوم، موضوعات جدیدی را تعقیب کنند. بنابراین خطاپذیری دانش بشر، ماهیت مکمل سازی، چندتباری بودن دانش و تعهد اخلاقی، ضرورت رویکرد جدی به مطالعات میان رشته ای را ایجاب می کند. عدم مطالعات بین رشته ای سبب پاره شدن و ایجاد شکاف بین رشته های مختلف شده و در امر تصمیم گیری سبب ایجاد ضعف هایی می شود. در مواقعی که در مطالعات از رشته های تلفیقی و بین رشته ای علوم انسانی و آبخیزداری استفاده شود می توان در بحثهای سیاسی و حقوقی مربوط به مدیریت آبخیز و واگذاری اراضی و موفق بودن انجام طرحهای آبخیزداری در عرصه سیاستگذاری موفق ظاهر شد و به نتایج مطلوبی رسید.

انتهای پیام/