گزارش// "ماهواره‌های ایرانی" به کدام مدار زمین رسیده‌اند؟/ پایگاه فضایی "چابهار" سکوی پرتاب ایران به مدار "ژئو"+ تصاویر
ماهواره‌ها در ۴ مدار زمینی با نام‌های "لئو"، "مئو"، "ژئو" و "هئو" قرار می‌گیرند، ایران در پرتاب ماهواره‌های علمی به کدام مدار رسیده است؟ "پایگاه چابهار" نزدیک‌ترین نقطه به خط استوا و مجاور با اقیانوس هند و بهترین نقطه برای رسیدن به مدار ژئو است.
به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ سازمان فضایی ایران اعلام کرده است که طراحی چهار ماهواره و آماده‌سازی پنج ماهواره برای قراردادن در فضا از برنامه‌های صنعت فضایی ایران است.
ماهواره‌های مخابراتی "ناهید یک و دو"، "ذوالجناح"، "سیمرغ" و ماهواره‌های سنجش از دور "طلوع"، "پارس1"، "ظفر2" برای تثبیت در مدار LEO (مدار نزدیک زمین در ارتفاع بین 160 تا 2 هزار کیلومتر از سطح زمین ذکر می‌شود) در دست طراحی و تولید هستند؛ برای دستیابی به مدار خورشید آهنگ (SSO) نمونه دوم ماهواره پارس، ماهواره ذوالجناح و پایگاه پرتاب چابهار در دست طراحی و اجرا هستند.
اما تعاریف مدارهای زمین کدامند و ایران در پرتاب ماهواره‌های علمی به فضا، به کدام فاصله مداری رسیده است؟
ماهواره‌های مدار پایینی زمین (LEO):به ماهواره‌هایی گفته می‌شود که در فاصله نسبتاً کمی از سطح زمین قرار دارند و به آنها ماهواره‌های مدار پایینی زمین یا لئو (LEO) نیز گفته می‌شود؛ بیشترین ارتفاع این نوع ماهواره‌ها از سطح زمین بین 160 تا 2000 کیلومتر (100–1240 مایل) از سطح زمین است؛ مسیر حرکت این ماهواره‌ها از غرب به شرق و هم‌جهت با دَوَران زمین به دور خودش است و زمان یک دور چرخش به دور زمین در این مدارها، حدود 90 دقیقه است.
به‌دلیل نزدیکی فاصله این نوع ماهواره‌ها از سطح زمین، سرعت حرکت این ماهواره‌ها خیلی بیشتر از سرعت دوران زمین به دور خودش است؛ سرعت این‌گونه ماهواره‌ها باید به‌حدی باشد که به زمین سقوط نکنند؛ گاهی سرعت آنها به 27٬000 کیلومتر بر ساعت نیز می‌رسد! برخی از ماهواره‌های هواشناسی، ماهواره‌های سنجش از دور و ماهواره‌های جاسوسی از این نوع هستند.
ماهواره‌های مدار میانی (MEO): طبق تعریف مدارهای بالای لئو (بالای 2000 کیلومتر) و زیر مدار ژئو (36000 کیلومتر) را مدارهای میانی با علامت اختصاری مئو (MEO: Medium Earth Orbit) می‌نامند؛ در این مدارها معمولاً ماهواره‌های مکان‌یاب، مانند سامانه "جی‌پی‌اس آمریکا"، "گلوناس روسیه" و "گالیله اروپا" قرار می‌گیرند؛ ماهواره‌های مخابراتی پوشش‌دهنده قطب‌های شمال و جنوب نیز در این مدارها مستقر می‌شوند و پریود مداری این مدارها از 2 تا 24 ساعت متغیر است.
ماهواره‌های مدار زمین‌آهنگ (GSO): مدار زمین‌آهنگ (به‌انگلیسی GSO) یا مدار ژئوسَنکرون (مدار هم‌گردش زمین یا مدار زمین‌هم‌زمان) به مدارهایی در دور کره زمین گفته می‌شود که سرعت زاویه‌ایِ چرخش ماهواره‌ها روی این مدارها با سرعت چرخش زمین برابر است؛ به‌عبارتی دیگر مدارهایی هستند که برای پیمودن مسیر کامل آنها به یک روز نجومی، (در حدود 23 ساعت و 56 دقیقه و 4 ثانیه) نیاز است؛ یکی از مهمترین این مدارها مدار زمین‌ثابت است.
ماهواره زمین‌آهنگ ماهواره‌ای است که در مدار زمین‌آهنگ قرار دارد و دوره مداری آن با دوره گردش زمین یکسان است؛ این‌گونه ماهواره‌ها پس از هر زمان نجومی به موقعیت خود در آسمان بازمی‌گردد؛ مزیت ماهواره‌های زمین‌آهنگ این است که نسبت به یک نقطه خاص روی زمین و نیز نسبت به ایستگاه‌های زمینی همیشه در یک محدوده از آسمان باقی می‌مانند؛ ویژگی مشخص ماهواره‌های زمین‌آهنگ این است که همیشه در یک نقطه خاص در آسمان باقی می‌مانند، بدین معنی که گیرنده‌های زمینی این ماهواره‌ها، نیاز به جابه‌جایی ندارند و می‌توانند در یک جهت ثابت باشند؛ ماهواره‌های زمین‌آهنگ اغلب برای اهداف مخابراتی به‌کار می‌روند.
ماهواره‌های مدار بیضوی بالا (HEO): مدارهای با بیضویت بالا با نام اختصاری هئو (HEO: Highly Elliptical Orbit) با این مشخصه بارز شناخته می‌شوند که ارتفاع نقطه حضیض آنها بسیار کم و ارتفاع نقطه اوج‌شان بسیار زیاد است؛ این ویژگی سبب می‌شود ماهواره مدت زیادی را برای رسیدن و عبور از نقطه اوج در آسمان محل طی کند و مدتی طولانی را در آسمان منطقه مورد نظر به‌سر برد؛ این مدت زمان گاهی بیش از 12 ساعت طول می‌کشد و این در حالی است که عبور از نقطه حضیض به‌سرعت انجام می‌گیرد و طی این مرحله بسیار کوتاه‌تر است.
این مدارها برای پاره‌ای از کاربردهای مخابراتی مناسب هستند؛ به‌عنوان مثال از آنجایی که مدار زمین ثابت برای کشورهایی مانند روسیه که در عرض‌های جغرافیایی بالا قرار گرفته‌اند چندان مناسب نیست، این مدارها پوشش‌دهی بهتری برای این کشورها فراهم می‌کنند، از جمله این مدارها به مدار "مولنیا" و مدار "توندرا" می‌توان اشاره کرد.
اما کشورمان ایران، در پرتاب ماهواره‌های علمی به فضا به کدام نقطه مداری رسیده است؟ آغاز ماهواره‌های ایرانی با "مصباح" نخستین ماهواره عملیاتی با طول عمر سه‌ساله در مدار بالای زمین (هزارکیلومتری) آغاز شد که به‌علت تحریم سالهاست در ایتالیا بلوکه شده است.
"ماهواره تحقیقاتی امید" نخستین ماهواره ساخت کشور ایران است که تمام تجهیزات آن در سازمان فضایی ایران طراحی و تولید شده است؛ ساخت "امید" از 15 اسفند 1384 آغاز و طی دو سال آماده انجام تست شد. این ماهواره در روز 15 بهمن ماه سال 1387 و در سی‌امین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی توسط ماهواره‌بر "سفیر‌ــ1" در مدار فضا قرار گرفت؛ ماهواره آن در مدار بیضوی با حضیض 250کیلومتری و اوج حدود 500کیلومتری در فضا قرار داشت و در واقع این ماهواره در مدار لئو قرار گرفته است.
"ماهواره رصد" دومین ماهواره ایرانی و ساخته‌شده در دانشگاه مالک اشتر است؛ این ماهواره توسط ماهواره‌برهای حامل ایرانی به فضا فرستاده شد. این ماهواره همچنین نخستین ماهواره تصویربرداری ایران محسوب می‌شود که با نام کامل "رصد‌ــ1"، در روز 25 خرداد سال 1390 به فضا پرتاب شد. "رصد" در روز 15 تیر ماه سال 1390 مجدداً وارد جو شد و به عمر تقریباً سه‌هفته‌ای خود پایان داد.
این ماهواره با ماهواره‌بر "سفیر رصد" که یک ماهواره‌بر دومرحله‌ای است، در مدار بیضوی حضیض 260کیلومتری به فضا پرتاب شد.
"ماهواره نوید" دانشگاه علم و صنعت در صبح روز 13 بهمن سال 1390 توسط ماهواره‌بر "سفیر نوید" با موفقیت به فضا پرتاب و در مدار بیضوی با حضیض 270 کیلومتر و اوج 360 کیلومتر تزریق شد.
"ماهواره فجر" به‌عنوان نخستین ماهواره با مأموریت انتقال مداری کشور با قابلیت تغییر مدار 250 تا 450 کیلومتر بیضوی به مدار 450 کیلومتر دایره‌ای با استفاده از پیش‌برنده گاز سرد (تراست گاز سرد) بود که سبب افزایش طول عمر ماهواره به‌مدت 105 سال می‌شد.
ماهواره "پیام" بامداد روز 25 دی ماه سال 1397 با ماهواره‌بر سیمرغ به فضا پرتاب شد اما بنابر اعلام محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات، این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفت.
ماهواره "دوستی" دومین پرتاب ناموفق در سال 97 بود که به‌کارفرمایی سازمان فضایی ایران، توسط دانشگاه صنعتی شریف طراحی و ساخته شده است؛ مدار این ماهواره بیضوی و در دسته مدارهای کم‌ارتفاع (LEO)، با ارتفاع اوج و حضیض به‌ترتیب برابر با 310 و 250 کیلومتر و شیب مداری 55 درجه بود.
ماهواره "ظفر‌ــ1" دانشگاه علم و صنعت در ساعت 19 و 15 دقیقه روز 20 بهمن ماه سال 1398 با ماهواره‌بر "سیمرغ" به مدار 530کیلومتری پرتاب شد و در مرحله سوم پرتاب به‌دلیل نرسیدن به سرعت لازم سقوط کرد؛ این ماهواره پس از 8 دقیقه نتوانست در مدار قرار گیرد و با سرعت 6 هزار و 533 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع 541کیلومتری باقی ماند و ارتباط زمینی آن قطع شد و به‌گفته وزیر ارتباطات، این ماهواره در اقیانوس هند آرام گرفت.
اما مهمترین مداری که دستیابی به آن نیازمند دانش و توان فنی کشورهای صاحب چرخه فضایی است، مدار "ژئو" یا مدار "زمین‌آهنگ" یا "ژئوسنکرون" است. این مدار در فاصله 36هزار کیلومتری از سطح زمین و زاویه صفر درجه نسبت به خط استوا قرار دارد که اگر جسمی مانند ماهواره در این مدار قرار بگیرد، سرعت چرخش آن به دور زمین با سرعت چرخش زمین برابر خواهد بود.
در زمان حاضر صرفاً کشورهای روسیه، آمریکا، اروپا، چین، ژاپن، هند، ایران، کره شمالی، کره جنوبی و رژیم صهیونیستی توان پرتاب ماهواره به مدار لئو را دارند که از میان این کشورها نیز روسیه، آمریکا، اروپا، چین، ژاپن و هند قادر به پرتاب ماهواره به مدارهای مئو ژئو هستند.
پرتاب ماهواره‌های استارلینک برای قرارگرفتن در مدار ژئو
پرتاب نخستین ماهواره مخابراتی چین به مدار ژئو در سال 2021
ماهواره در مدار بالای زمین
با این حال شاید دستیابی به توان قرار دادن ماهواره در مدار ژئو برای کشورمان که در حال برداشتن قدم‌های نخستین در عرصه فضایی است، دور از انتظار و دسترس به‌نظر برسد اما "احمد حسینی" سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع با نام بردن از 2 نسل جدید از ماهواره‌برهای ایرانی تحت عنوان "سریر" و "سروش" که در آینده به‌کار گرفته خواهند شد، گفته است که توانمندی علمی رسیدن به مدار ژئو (مدار ثابت زمین) وجود دارد؛ برای رسیدن به این مهم باید روی پایگاه پرتاب و ماهواره‌بر کار تحقیقاتی و تغییراتی ایجاد شود؛ ماهواره‌بر سروش می‌تواند به مدار ژئو برود.
مدار ژئو در فاصله 36هزار کیلومتری بر فراز استوا است، به همین دلیل برای پرتاب ماهواره و قرار دادن آن در مدار ژئو، هرچقدر پایگاه پرتاب به خط استوا نزدیک‌تر باشد، محموله‌های فضایی را ساده‌تر می‌توان در مدار قرار داد.
"پایگاه چابهار" نزدیک‌ترین نقطه به خط استوا و مجاورت با اقیانوس هند است که همین امر می‌تواند این منطقه را به نقطه‌ای ایده‌آل برای پرتاب‌های فضایی کشور تبدیل کند؛ در سال 2010 اعلام شد که بنابر محدودیت‌های جغرافیایی موجود در نخستین مرکز فضایی ایران برای ارسال ماهواره به مدار، تحقیقاتی برای ساخت دومین مرکز فضایی صورت گرفته است؛ پایگاه فضایی ملی جدید، در جنوب شرقی سیستان و بلوچستان و در شهر چابهار احداث خواهد شد.
یکی از دلایل ایجاد پایگاه ملی فضایی در این منطقه، نزدیک بودن به اقیانوس هند و کم‌جمعیت بودن آن است؛ براساس مصوبات شورای‌عالی فضایی، مدیریت کلان این پایگاه به‌عهده سازمان فضایی است و این پایگاه به‌عنوان یک مرکز پرتاب غیرنظامی، پیش‌بینی شده و قرار است در زمینه پرتاب موجود زنده و پرتاب ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی در مدار زمین‌آهنگ فعالیت کند بنابراین این پرتاب‌ها به شرایط ویژه‌ای نیاز دارند و حتی‌الامکان باید در شرایط نزدیک به منطقه استوایی صورت گیرند تا هزینه‌های پرتاب و انجام مانورهای مداری آن به حداقل برسد.
انتهای پیام/+
