فرسایش؛ آنچه مرگ خاموش خاک را رقم می‌زند
گروه استانها - فرسایش، ادامه خشکسالی و افزایش استفاده غیراصولی از کودهای شیمیلیی سبب کاهش کمیت و کیفیت خاک شده و در نهایت کاهش تولید محصول، به خطر افتادن امنیت غذایی و سایر تبعات را به‌دنبال دارد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از سنندج، خاک به عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک است به همین دلیل هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد.
حفظ این منبع ارزشمند به نحوه مدیریت و بهره‌برداری از آن بستگی دارد اما در سال‌های اخیر و عدم توجه به این کیمیای ارزشمند آن را در معرض فرسایش قرار داده که مانند بیماری خاموش به جان خاک افتاده است. اگرچه فرسایش خاک در طول تاریخ کشاورزی وجود داشته است، اما در سال‌های اخیر بر شدت آن افزوده شده است و جبران فرسایش خاک به صدها سال زمان نیاز دارد.
فرسایش خاک به دو صورت انجام می‌شود یا عوامل انسانی باعث آن می‌شود یا عوامل محیطی در شکل‌گیری آن نقش دارد. زمانی که خاک با جریانات آب همراه می‌شود و در نهایت سر از بستر‌های شوری مثل دریا در می‌آورد فرسایش آبی رخ می‌دهد و به صورت سیلاب در پشت سدها نقش مسدود کننده را داشته و موجب کاهش حجم آبگیری سدها می‌شود و در فرسایش بادی نیز باد، باعث جابه‌جا شدن ذرات خاک شده و منبع غنی خاک از دسترس خارج شده و خاک فقیر برجای می‌ماند از این رو فرسایش خاک را می‌توان به عنوان بحرانی جدی تلقی کرد.
فرسایش قالب استان فرسایش آبی است که در اشکال و انواع گوناگون سبب از بین رفتن لایه سطحی و عمقی خاک می‌شود و قدرت باروری آن را کاهش می‌دهد و در این میان زباله، فاضلاب و سایر آلوده کننده‌ها در تشدید این فرسایش نقش دارند.
آنچه که کارشناسان و محققان عرصه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی بر آن اشتراک نظر دارند این است که عوامل طبیعی و تغییرات زمین شناسی، روندی کند و طبیعی در فرسایش خاک دارند ولی آنچه که بیشترین آسیب را وارد کرده، عوامل غیرطبیعی و فعالیت‌های انسانی است.
آلودگی خاک‌ها و تهدید امنیت غذایی
استفاده بیش از اندازه از کودهای شیمیایی و سموم و شیوه‌های نادرست دفن زباله سبب آلودگی خاک شود و این موضوع ارتباط مستقیمی با امنیت غذایی دارد. انور ساعدی کارشناس محیط‌زیست در این‌باره در گفت‌وگو با خبرنکار تسنیم می‌گوید: آلودگی‌های انسانی نقش بسزایی در آلودگی‌های خاک دارد. استفاده از کودهای شیمیایی، سموم، استفاده از آب شور یا پر املاح، دفن زباله‌های بیمارستانی و پساب‌ها باعث آلودگی خاک می‌شود. در جایی که کود شیمیایی، سموم یا پساب‌ها وارد خاک می‌شود به صورت مستقیم روی PHخاک تاثیر می‌گذارد و باعث بروز آلودگی در خاک شده و این تغییرات در آینده غذایی و کشاورزی هم اختلال ایجاد می‌کنند.
وی ادامه داد: شخم زدن زمین و استفاده از ماشین‌آلات سنگین نیز به ساختار حیاتی خاک آسیب می‌زند و علاوه بر آن کشت مکرر یک محصول باعث تحلیل سطح مواد آلی خاک و افزایش رشد علف و آفت می‌شود. اینجاست که کشاورز برای افزایش بهره‌وری به استفاده از کود شیمیایی، آفت‌کش و علف‌کش که به رشد محصول کمک می‌کنند روی می‌آورد؛ روندی که باعث تخریب بیشتر ماهیت پیچیده خاک می‌شود.
این کارشناس محیط‌زیست در کردستان افزود: خاک بنیان و اساس تولید، امنیت غذایی، خودکفایی کشور‌ها و توسعه اقتصاد ملی و بین المللی است و سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل اعلام کرده، یک‌سوم خاک دنیا کیفیت خود را از دست داده و میزان خاکی که در کل دنیا از دست می‌رود 10 تا 40 برابر خاک جایگزین است بنابراین به‌کارگیری راهبردی مناسب در مدیریت پایدار منابع طبیعی می‌تواند ضمن حفظ این گنجینه طبیعی، بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی را فراهم کند.
وی با تاکید بر اینکه برای حفظ خاک باید از بالادست حوضه‌های آبخیز عملیات حفظ خاک انجام شود، اظهار کرد: این عملیات چند شیوه دارد که اولین و مهمترین آن حفظ پوشش گیاهی در اراضی شیبدار است.
ساعدی تصریح کرد: پوشش گیاهی در این اراضی کمک می‌کند که هنگام بارش باران ذرات خاک شسته نشوند و فرسایش خاک اتفاق نیفتد. از دیگر اقدامات حفظ خاک می‌توان به عملیات مکانیکی مانند سدهای کوتاهی که برای کنترل رسوب و فرسایش طراحی می‌شوند، اشاره کرد.
فرسایش قالب خاک کردستان، آبی است
در ادامه فیروز احمدی، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی کردستان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم به فرسایش خاک استان اشاره کرد و گفت: تمامی عرصه‌های قابل کشت و کار در استان در معرض انواع فرسایش بوده و میزان فرسایش بستگی به میکرو اقلیم و خصوصیات توپوگرافی ناحیه متفاوت و متغیر است.
وی میزان قلیایی بودن خاک استان کردستان را بسیار ناچیز عنوان کرد و افزود: با توجه به میزان بارش و وضعیت اراضی قلیاییت اراضی در استان کردستان به جز به صورت لکه‌های بسیار محدود وجود ندارد اما با ادامه خشکسالی‌ها و افزایش استفاده غیراصولی از کودهای شیمیایی بعضی از اراضی شرق استان امکان قلیایی شدن، دارند که باید مورد توجه قرار گیرند و در صورت تداوم خشکسالی و عدم رعایت اصول فنی آبیاری و کوددهی و عدم توجه به نوع کشت و کار این خطر دائمی و در صدد تصرف و تخریب اراضی کردستان به ویژه در شهرستان‌های شرقی است.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی کردستان تصریح کرد: در مناطق شرقی کردستان فرسایش بادی قابل توجه است اما فرسایش قالب خاک استان آبی است که از میان آنها فرسایش سطحی، نواری و خندقی به وفور قابل مشاهده است و سبب کاهش کمیت و کیفیت خاک از طریق از دست رفتن لایه زنده و تغذیه کننده شده و خواهد شد.
احمدی خاطرنشان کرد: انواع مختلف فرسایش خسارات جبران‌ناپذیری به خاک زده و در مواردی به صورت یکباره یا در طول زمان به صورت نامحسوس اراضی کشاورزی به عرصه‌های کم و یا بی‌بهره و غیرقابل کشت تبدیل خواهند شد و در نهایت از بین رفتن قدرت خاک سبب کاهش تولید محصول، به خطر افتادن امنیت غذایی، وابستگی به محصولات استراتژیک، کاهش درآمد خانوار، افزایش نرخ بیکاری و سایر تبعات مرتبط در آن خواهد بود.
وی به فاکتورهای مقابله با فرآیند فرسایش اشاره کرد و بیان داشت: افزایش مقاومت خاک به صورت درونی و برونی یکی از شاخص‌های مقابله با انواع فرسایش خاک است. مقاومت درونی خاک از طریق افزایش استحکام ساختمان خاک حاصل خواهد شد که با افزایش مواد آلی، کاهش استفاده از کودهای شیمیایی، کاهش غلظت املاح در خاک و یا روش‌های حفاظتی از قبیل کم خاک ورزی و یا بی خاک ورزی حاصل خواهد شد و مقاومت بیرونی نیز از طریق ایجاد لایه حائل بین سطح خاک با محیط بیرون به دست خواهد آمد که از طریق به جا گذاشتن بقایای گیاهی و یا کاشت درختان و بهبود نوع آبیاری میسر خواهد شد.
آبخیزداری شناخته شده‌ترین عملیات حفظ منابع آب و خاک است
یکی از مسائل مهم زیست‌محیطی و حیاتی موضوع مدیریت آب و خاک بوده و آبخیزداری نیز از راه‌های حفظ منابع آب و خاک است و بدون مدیریت این منابع، امکان فعالیت‌های تولیدی و کشاورزی و باغداری میسر نخواهد بود.
مهرجو، معاون آبخیزداری و منابع طبیعی استان کردستان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم آبخیزداری را شناخته شده‌ترین و همگام‌ترین عملیات مدیریتی - اجرایی با طبیعت در سطح جهان به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دانست و گفت: حوزه‌های آبخیز حفاظت از سرمایه‌های اصلی حیات شامل آب، خاک، گیاه و هوا که معیشت مطلوب و پایدار را برای ساکنین ایجاد کرده و علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گامی موثردر جهت توسعه پایدار است.
وی اصل مهم در آبخیزداری را هدایت نزولات به زیر زمین و استفاده از آن در زمان معین دانست و افزود: سالانه 80 درصد از سرمایه آبی کشور هدر می‌رود، 70 درصد از آب باران مستقیماً تبخیر می‌شود و حدود 10 درصد هم به‌صورت سیلاب به دریاها می‌ریزد. عملیات آبخیزداری با انجام اقدامات مکانیکی و بیولوژیکی و مدیریتی متناسب با هرحوزه، باعث تقویت ساختمان خاک شده و از جابجایی ذرات خاک که هر کدام از آنها طی صدها سال تشکیل شده است جلوگیری می‌کند.
معاون آبخیزداری و منابع طبیعی استان کردستان ادامه داد: آبخیزداری با مدیریت صحیح در بهره‌گیری حداکثری از نزولات جوی و نفوذ آن در زمین، مقابله با فرسایش خاک و کنترل رسوب، کنترل سیل و خسارات مستقیم و غیر مستقیم آن، مقابله با خشکسالی و کنترل سیلاب و رواناب های سطحی، افزایش کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی، کمک به حفظ و بهره‌برداری درست از زیرساخت‌های موجود با مطالعه و پایدارسازی زمین لغزش‌ها و جلوگیری از تخریب سازه‌های موجود از جمله راه و شبکه انتقال نیرو، نقش کاربردری در کاهش فرسایش خاک دارد.
مهرجو یادآور شد: میزان فرسایش خاک در ایران حدود 2 میلیارد تن درسال برآورد شده که این میزان فرسایش، طبق گزارش برنامه راهبردی حفاظت خاک کشور، خسارت و ضرر مالی بیش از 10 میلیارد دلار درسال بر اقتصاد کشور تحمیل کرده است؛ آبخیزداری از طریق انجام عملیات مکانیکی در مسیر آبراهه‌ها علاوه بر اینکه از انتقال رسوبات به پایین‌دست و وارد شدن خسارات به زمین‌های کشاورزی و مسکونی جلوگیری کرده، باعث جلوگیری از پرشدن حجم مخزن سدها توسط رسوبات شده که این امر کمک شایانی به حفظ عمر مفید سدها و افزایش کارایی سدها می‌کند.
وی تصریح کرد: آمار پنج دهه اخیر در بخش خسارت‌های سیل در کشور نشان‌دهنده افزایش تعداد رخدادهای سیلاب به میزان 10 برابر و خسارات ناشی از آن به میزان 300 برابر در کشور است. استان کردستان نیز مستثنی از این مسأله نیست سیلاب‌ها در برخی مناطق استان به بخش کشاورزی و زیر ساخت‌های روستایی و شهری خسارت قابل توجهی وارد کرده است.
مهرجو به اقدامات صورت گرفته جهت مدیریت رواناب آب‌های سطحی و کنترل سیلاب و حفاظت خاک در حوزه‌های آبخیز طی سه دهه اخیر اشاره کرد و یادآور شد: استان کردستان به دلیل شرایط خاص توپوگرافی و نزولات جوی دارای ریسک سیلاب بالایی است، همچنین موقعیت جغرافیایی این استان به دلیل هم مرز بودن با کشور عراق بیانگر نقش مهم آن در اقتصاد کشور است که ضرورت اجرای اقدامات پدافند غیر عامل، علی‌الخصوص مدیریت ریسک سیلاب و اجرای اقدامات پیشگیرانه وقوع سیلاب با هدف افزایش تاب‌آوری سرزمینی در برابر بارندگی‌های با شدت مختلف، بیش از پیش نیازمند توجه است. در این راستا و در طی سه دهه اخیر جهت اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری در استان مبلغی بالغ بر 1005358 میلیون ریال از محل هزینه شده که از این میزان 87303 میلیون ریال معادل 86درصد از محل اعتبارات ملی و 14 درصد از محل اعتبارات استانی تامین اعتبار شده است.
اقدامات شاخص آبخیزداری در کردستان
معاون آبخیزداری و منابع طبیعی استان کردستان با بیان اینکه در سه دهه اخیر در استان 455 هزار هکتار مساحت اجرایی تحت پوشش عملیات آبخیزداری قرار گرفته است، گفت: 80درصد آبخوان‌های استان در شرق در محدوده شهرستان‌های دهگلان، قروه و بیجار واقع شده که به علت برداشت‌های بی‌رویه سطح آب‌های زیر زمینی در این آبخوان ها با کسری 25 درصدی مواجه بوده و خطر فرنشست اراضی و موت ابخوان دور از انتظار نیست.
وی ادامه داد: با توجه به این شرایط حاد در شرق، پروژه‌های آبخیزداری، آبخوانداری و کنترل سیلاب حوزه آبخیز چمقلو شهرستان قروه، حوزه آبخیزکریم آباد شهرستان دهگلان و همچنین پخش سیلاب و آبخوانداری میهم شهرستان قروه به منظور تعادل بخشی به این شرایط و وضعیت حاد در دشت‌های شرق استان اجرا شده است.
انتهای پیام/485/ ع
