گفتگو| تفکر دانش‌بنیان در دانشگاه‌های کشاورزی شکل نگرفته است
عضو هیئت علمی پژوهشکده آبخیزداری گفت: عدم شفافیت قانونی و آشنا نبودن فعالان بخش از قوانین مرتبط، از چالش‌های مهم توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم؛ یکی از مسائلی که رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیانات نوروزی خود بدان تأکید داشتند، افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان به‌خصوص در بخش کشاورزی بود؛ ایشان فرمودند: «ما شرکت دانش‌بنیان داریم لکن باید افزایش پیدا کند. ما در حال حاضر قدری کمتر از 7000 شرکت دانش‌بنیان داریم...من اگر بخواهم از باب نمونه مثال بزنم، مسئله‌ی کشاورزی را مثال می‌زنم که متأسّفانه بخش کشاورزی از عرصه‌ی دانش‌بنیان یک مقداری دورتر از بخش‌های صنعت و خدمات و مانند اینهاست. اگر ما در کشاورزی، شرکت‌های دانش‌بنیان را افزایش بدهیم و دانش را در مسئله‌ی کشاورزی به‌کارگیری کنیم، می‌توانیم در امر اصلاح بذر ــ که خیلی در تولید محصول کشاورزی مهم است ــ در مورد آبیاری نوین، در مورد شیوه‌های جدید تولید، در مورد بهره‌وری بهتر از آب و خاک ــ که آب و خاک دو محصول ارزشمندند که قبلاً هم اشاره کردیم ــ می‌توانیم حدّاکثر استفاده را بکنیم، بهره‌وری‌مان را افزایش بدهیم و اینها را اصلاح کنیم. وقتی که در کشاورزی توانستیم این پیشرفت‌ها را به وجود بیاوریم و تحوّل جدّی ایجاد بکنیم، این موجب می‌شود که اوّلاً امنیّت غذائی کشور حاصل بشود و به دست بیاید، یعنی کشور از لحاظ مسائل غذائی هیچ وقت دچار مشکل نشود، هیچ نگرانی‌ای وجود نداشته باشد؛ ثانیاً درآمد کشاورزان افزایش پیدا کند؛ خیلی خوب است که درآمد کشاورزان ما افزایش پیدا بکند و به کشاورزی دلگرم بشوند و ادامه بدهند، [که این] محصول فوق‌العاده باارزشی است؛ همچنین معضل کمبود آب را می‌شود حل کرد. در کشور ما آنچه معروف است و آنچه به‌طور معمول گفته می‌شود ــ که بنده البتّه نظراتی در این زمینه دارم ــ این است که ما دچار کمبود آب هستیم؛ خب، اگر کشاورزی ما دانش‌بنیان شد، مشکل کمبود آب هم حل خواهد شد.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد متاسفانه تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش کشاورزی تعداد ناچیزی است که به‌گفته نائب‌رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، تعداد این شرکت‌ها از سه درصد کل شرکت‌های دانش‌بنیان تجاوز نمی‌کند.
درباره موانع و چالش‌های توسعه کمی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی گفتگوی تفصیلی با دکتر کوثری، دکترای علوم و مهندسی آبخیزداری، عضو هیئت علمی پژوهشکده آبخیزداری و مدیر فنی شرکت دانش‌بنیان دیده‌بان توسعه پایدار مستقر در پارک علم و فناوری یزد، انجام دادیم. در اینجا نظر مخاطبان را به بخش اول مصاحبه با دکتر محمدرضا کوثری جلب می نماییم.
تسنیم: آقای دکتر کوثری، به‌عنوان فردی که در زمینه کشاورزی دانش‌بنیان فعالیت داشته‌اید، لطفاً بفرمایید علل و عوامل محدود بودن شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش کشاورزی با توجه به ضرورت تقویت امنیت غذایی و خودکفایی در محصولات اساسی کشاورزی در کشور چیست.
کوثری:دلایل زیادی وجود دارد که تعداد اندکی از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور بخش کشاورزی و منابع طبیعی فعالیت دارند، البته بهتر است برای این کار یک تحقیق و پژوهش اساسی انجام شود و بر اساس آن به این سؤال پاسخ بدهیم، با این حال بنده بر اساس تجربه کاری که در این زمینه دارم توضیحاتی ارائه می‌دهم؛ اول از همه اگر بخواهیم بررسی دقیق‌تری داشته باشیم منشأ تفکر دانش‌بنیان را بایستی جست‌وجو کنیم، تفکر دانش‌بنیان در درجه‌اول باید در دانشگاه شکل بگیرد، البته این تفکر دانش‌بنیانی فقط از دانشگاه منشأ نمی‌گیرد ولی با توجه به تمرکز دانشجویان در محیط دانشگاه، نقش این نهاد در ترویج تفکر دانش‌بنیان بسیار تأثیرگذار است، ولی خب، شواهد و آمار و همین سؤال شما نشان می‌دهد که این تفکر چندان شکل نگرفته است. در نمایشگاه‌های ایران‌ساخت و یا نمایشگاه‌های فناورانه هم حضور شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی و منابع طبیعی نسبت به بخش‌های دیگر کمتر است، یک دلیل آن از نظر بنده، عدم توجه به آموزش فناوری اطلاعات و فناوری‌های نوین در دانشکده‌های کشاورزی و منابع طبیعی کشور است، مثلاً تا آن‌جایی که بنده می‌دانم درس برنامه‌نویسی کامپیوتر و کار با داده‌های حجیم نداریم، در صورتی که یکی از مهمترین زیرساخت‌های مورد نیاز کارهای دانش‌بنیان در سطح کشور همین قابلیت و مهارت پردازش‌های حجیم، مدل‌سازی و شبیه‌سازی، برنامه‌نویسی‌های سفارشی و کار با داده‌های حجیم است، اینها را نداریم. بنده شخصا در این رابطه خیلی تلاش کرده‌ام و در یک سری تألیفات همکاری کرده‌ام، کلاس‌های آموزشی و وبینارهای متعددی از سال 1385 تا به حال داشته‌ام، ولی دانشگاه‌ها به‌سختی وارد این کارها می‌شوند.
همچنین تا آن‌جایی که بنده دیده‌ام در بیشتر موارد اساتید وارد کارهای دانش‌بنیان نمی‌شوند و نهایتاً بر اساس جزوه تدریس می‌کنند و خودشان تجربه کار دانش‌بنیان ندارند.نکته دیگر نیز آن است که تجربه کار دانش‌بنیان به‌راحتی به دست نمی‌آید و فرد باید چند سالی مهارت‌آموزی کند و تجربه ورود به بازار را پیدا کند، هر روز چندین ساعت کار و مطالعه داشته باشد، بالاخره فرآیندی زمان‌بر است، ببینید کار دانش‌بنیان با پژوهش در بخش‌هایی متفاوت است. پژوهش فرآیند پاسخ به سؤال یا اثبات فرضیه است در صورتی که کار دانش‌بنیان نتایج یک یا تعداد بسیار زیادی پژوهش هست که در قالب یک فرآیند پویا تبدیل به یک یا چند محصول می‌شود که مشکلی را حل می‌کنند و باید به‌نحوی سر از بازار در بیاورد. نکته مهم بعدی این است که کارهای دانش‌بنیان در بسیاری از مواقع نیازمند کار گروهی است، یعنی مثلاً در یک دانشگاه اساتید چند دانشکده بایستی با هم یک محصول را ساخته و به بازار عرضه کرده باشند، کمتر این موضوع را شاهد بوده‌ایم که موجب ایجاد الگو و همچنین افزایش روحیه کار گروهی شود. البته در سال‌های اخیر می‌بینیم که مراکز رشد در بعضی دانشگاه‌ها هم فعال شده‌اند، ولی مسیر غالب این است که در بسیاری از موارد نهایتاً یک پژوهش را خوب انجام دهند و مقاله از آن استخراج کنند. به‌خاطر همین موضوع، دانشجو هم، در شرایط و محیط دانش‌بنیان قرار نمی‌گیرد که تفکر و تجربه دانش‌بنیانی خود را ارتقا دهد.
تسنیم: چرا تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ح.زه کشاورزی در مقایسه با شرکت‌های حوزه صنعت و پزشکی کمتر است؟
کوثری:در رابطه با کشاورزی و منابع طبیعی باید قبول کنیم که در بحث دانش‌بنیانی از زمینه‌هایی مثل صنعت و پزشکی عقب‌تر حرکت کرده‌ایم. یکی از دلایل جلوتر بودن صنعت و پزشکی آن است که در صنعت و پزشکی، فرآیندهای نوآورانه بیشتر تعریف و شناخته شده است، لذا در برابر محصولات فناورانه، آمادگی پذیرش بیشتری وجود دارد و تقابل کمتری هم هست، ولی در کشاورزی و منابع طبیعی این‌گونه نیست. خیلی سخت است مثلاً یک دستگاه را به مرحله کاربرد در اراضی کشاورزی برسانیم، همچنین ثبات بازار در صنعت و پزشکی بیشتر است. اگر هم برای مدتی قیمت کالاها روند کاهشی پیدا کرد می‌توان آن را در انبار نگه داشت، ولی عمده محصولات کشاورزی سریع باید به فروش برسند، الگوی کشت هم که متأسفانه وجود ندارد، لذا همواره بازار تلاطم دارد، به همین جهت معمولاً صنعتگران نسبت به کشاورزان و بهره‌برداران از منابع طبیعی وضعیت مالی بهتری دارند، این هم باعث می‌شود به‌طور کلی محصولات فناورانه در بخش صنعت بیشتر فعال شوند. معمولاً شرکت‌های دانش‌بنیان در جاهایی بیشتر فعال می‌شوند که بازار امن‌تری داشته باشند.
تسنیم: به‌طور کلی شرکت های دانش‌بنیان بخش کشاورزی با چه مشکلات و چالش‌هایی مواجه هستند؟
کوثری:چالش‌ها که بسیار زیاد هستند، متأسفانه در بخش کشاورزی و منابع طبیعی، شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور را کمتر فعال کرده‌ایم، اگر هم فعال شده‌اند، با مشکلات بسیار زیادی در رابطه با بازار خود روبه‌رو بوده‌اند. ماهیت کار و فروش این محصولات به‌اندازه کافی مشکل است، حمایت هم نمی‌شوند، گاهی مقابله هم با آن‌ها می‌شود. یک فرد یا گروه فناور، مخترع، پژوهشگر و یا یک استاد دانشگاه را می‌بینیم که محصولی جدید و یا دانش‌بنیان را با صرف عمر و جوانی و اعتبار خود تولید کرده است، کار بسیار باارزشی هم ایجاد شده است، متأسفانه حمایت مالی و معنوی صورت نمی‌گیرد و بعد از چند مدت نه‌تنها دلسرد می‌شود بلکه ممکن است دچار خسارت شدید هم بشود.
من این گونه مثال می‌زنم؛ اگر شما کشاورز باشید و عملکرد خیلی خوبی از یک محصول مثلاً سیب‌زمینی داشته باشید و در سال اول مشتری نداشته باشید چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر خریداری وجود نداشته باشد و یا سیب‌زمینی با کیفیت کمتر و حجم زیاد و قیمت ارزانتر از خارج از کشور وارد شود، به‌نفع شما بود که اصلاً تولیدکننده نبودید یا اصلاً همان ابتدا در مرحله کاشت کل محصول از بین می‌رفت، خیلی بیشتر به‌نفع بود، هزینه کاشت، داشت، برداشت و انتقال به میدان و بعد از بین بردن آن، تولید محصول دانش‌بنیان هم به همین صورت است، هرچه پیشرفته‌تر باشد و حمایت نشود، موجب خسران بیشتری می‌شود، یا در یک دانشگاه ممکن است یک دانشجوی فعال و فناور پیدا شود که بتواند فرآیندهای نوآورانه و دانش‌بنیان پایه را ایجاد و ترویج کند، برای جذب اعضای هیئت علمی در دانشگاه مورد قبول واقع نشوند و افرادی جذب شوند که صرفاً سفارش‌شده، ضعیف و گوش به فرمان باشند، در واقع خوب بودن، فناور بودن و انگیزه بالای فرد حکم تنبیه آن را دارد و به‌عکس. از این رویکردها نمی‌توان انتظار پیشرفت داشت، نمی‌توان پای افراد باانگیزه و فناور را بست، افرادی که می‌توانند تحول ایجاد کنند، امکانات را از آن‌ها دریغ نمود و به افراد ضعیف داد، فضا را برای آن‌ها محدود ساخت و سپس انتظار افزایش کمی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان را داشت، بدتر از آن این است که افراد علاقه‌مند، سایر اساتید، پژوهشگران و دانشجویان همواره دارند این شرایط را رصد می‌کنند، می‌بینند چه‌اتفاقی برای افراد فعال در این زمینه‌ها می‌افتد، در این صورت به‌مرور جوّ آن مجموعه به‌سمت رکود حرکت می‌کند و نمی‌توان از آن مجموعه تولید کارهای فناورانه و دانش‌بنیان را انتظار داشت، بالاخره گندم از گندم بروید جو ز جو!
تسنیم: دولت چه نقشی می‌تواند در توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی داشته باشد؟
کوثری: با توجه به مشکلاتی که بدان اشاره شد در اینجا دولت باید وارد کار شود و حمایت‌های حساب‌شده، مشخص و در قالب یک برنامه مدون در بخش کشاورزی دانش‌بنیان داشته باشد که الگو برای بقیه شود، برای سرمایه‌گذاران در بخش کشاورزی امتیازات ویژه‌ای را در نظر بگیرد. امنیت غذایی کشور شوخی‌بردار نیست.
نکته بعدی معرفی شرکت‌های دانش‌بنیان موفق بخش کشاورزی است؛ اگر چند شرکت موفق را در سال‌های قبل معرفی کرده بودیم، الآن وضعیت متفاوت بود، الگوها شکل گرفته بودند، بقیه هم از این الگوها استفاده می‌کردند و تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به‌مراتب بیشتر بود، ولی این اقدام انجام نشده است. به‌طور کلی مشکلات کار به‌خصوص در حوزه دانش‌بنیان بسیار زیاد است و شما با یک مسیر پرپیچ‌وخم و سنگ‌اندازی‌های زیادی روبه‌رو می‌شوید و یک شرکت نیاز به چند سال تحقیق و توسعه و صرف هزینه‌های مادی و معنوی به‌منظور تولید صنعتی محصول باکیفیت و مرحله سخت‌تر آن ورود به بازار رقابتی داخلی به‌دلیل عدم حمایت واقعی از تولیدات داخلی روبه‌رو می‌گردد، علت آن هم به‌نظر می‌رسد باید در به خطر افتادن منافع برخی افراد سودجو که به‌دنبال واردات محصولات بی‌کیفیت خارجی با حداقل هزینه و حداکثر سود می‌باشند جست‌وجو نمود، و یا خصوصاً مواقعی که رشد و نمو و یا فروش محصولات دانش‌بنیان توسط برخی مدیران میانی یا بعضی کارمندان و کارشناسان مسدود شود، یک کارشناس ساده به‌راحتی می‌تواند یک کار نو و تحول‌زا را مسدود سازد، در مقابل مشاغلی که نیاز به تخصص و تجربه علمی و اجرایی ندارند مثل خدمات زیبایی خارج از عرف مثل کاشت ناخن، دلالی بازار ارز، خرید و فروش خودروهای لوکس وارداتی، راکد نمودن سرمایه مثل خرید یک زمین 50متری و فروش آن در سال آینده با قیمت چندبرابری که هیچ ارزش افزوده ندارند خیلی راحت و درآمدزا هستند. جذابیت این مشاغل به‌گونه‌ای شده است که حتی ممکن است افراد فعال در عرصه‌های علم و فناوری را هم به‌سمت همین بازارها بکشانیم، متأسفانه در زمان حاضر شاهد اشتغال بسیاری از دانش‌آموختگان دانشگاهی در مشاغل کاذب می‌باشیم، با تفاصیل فوق کارهای دانش‌بنیان که می‌توانند منشأ تحول شوند و ارزش افزوده و اشتغال ایجاد کنند، خود به خود به حاشیه می‌روند.
قطعاً کارهایی که به‌صورت زنجیره نیستند و ارزش افزوده ندارند، به انواع مشکلات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی در کشور دامن می‌زنند و به‌عکس، برای مثال در نظر بگیرید مثلاً در زمینه مبارزه با آفت گیاهی خاصی مانند پروانه چوبخوار پسته یک ایده و راه‌حل دانش‌بنیان مؤثر ایجاد شود، تا اینکه این ایده به سرانجام برسد هزینه و وقت قابل‌توجهی باید صرف شود، بعد از آن چه می‌شود؟ در صورت موفقیت، اول از همه از هدررفت بخش قابل‌توجهی از محصولات کشاورزی به‌خصوص پسته کشور جلوگیری می‌شود، افرادی که در این زمینه کار می‌کنند و تعداد به‌مراتب بیشتری از افرادی جدید مشغول به کار می‌شوند، از خروج ارز و از ورود سموم بی‌کیفیت هم به کشور جلوگیری می‌شود، از منابع آب و خاک بهره‌وری بیشتری حاصل می‌شود، محصول کشاورزی باکیفیت بیشتر تولید و هزینه‌های مبارزه با آفت در باغات کاهش می‌یابد، در برخی موارد نیازی نیست شاخه‌های درخت پسته به‌خاطر وجود کرم ساقه‌خوار در داخل آن‌ها قطع شوند، محصول بیشتری تولید می‌شود، حتی می‌توان روش یا راه‌حل ارائه‌شده برای آفت را به خارج از کشور صادر کرد و ارزآوری ایجاد نمود، امکان صادرات محصول پسته بیشتری وجود دارد، هزینه‌های انبارداری کاهش می‌یابد تا فروش محصول پسته، ملاحظه بفرمایید چندین نفر برایشان کار ایجاد می‌شود، جالب است بدانید در یک بازه زمانی طولانی شاید بیش از چندهزار میلیارد تومان همین اقدام برای کشور سودآوری داشته باشد، به‌طور کلی یک تهدید بزرگ تبدیل به یک فرصت بزرگ می‌شود، این یکی از هزاران کاری است که در کشاورزی دانش‌بنیان کشور می‌توان انجام داد، البته ممکن است این ایده و راهکار همین الآن هم در کشور وجود داشته باشد، ولی به همان دلایلی که قبلاً عرض کردم تا به حال معرفی نشده باشد.
به هر حال در مقابل، کسی که یک زمین می‌خرد و به‌قیمت بیشتری می‌فروشد چه‌نفعی به کشور می‌رساند؟ یا افرادی که ماشین‌های دست‌دوم را با سود کلان به دیگران می‌فروشند؟ ما موقعی در رابطه با دانش‌بنیان‌ها موفق هستیم که درآمد اقتصادی دانش‌بنیان‌ها از این حرفه‌ها بیشتر شود، در آن موقع تعداد دانش‌بنیان‌ها افزایش می‌یابند.
تسنیم: به‌نظر جنابعالی برای گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی باید چه اقداماتی انجام شود؟
کوثری:باید واقع‌بین باشیم و بدانیم افراد فعال در زمینه فناوری و دانش‌بنیانی چه خدمت بزرگی به جامعه دارند انجام می‌دهند، خصوصاً در بخش کشاورزی که فعالیت آن‌ها تأثیر بسیار بسزایی بر امنیت غذایی کشور دارد، باید آن‌ها را ارج نهیم و از زحمات آن‌ها تقدیر کنیم، مشکلات پیشِ‌روی آن‌ها را رفع کنیم، زمین ناهموار پیشِ‌روی آن‌ها را برای حرکت هرچه سریعتر آن‌ها هموار کنیم، فکرمان را بزرگ کنیم، فکر کوچک به درد فعالیت‌های فناوری و دانش‌بنیانی نمی‌خورد، اخذ مالیات‌های ناچیز از شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان دردی را از کشور دوا نمی‌کند ولی برای شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان مشکلات بسیار زیادی را به‌وجود می‌آورد، نهایتاً این منابع اندک را از شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان بگیرند که امکانات شود برای افرادی که مثلاً خرید و فروش ملک می‌کنند، دقیقاً جریان به‌عکس شده است، در واقع به‌دلیل عدم شفافیت قانونی و همچنین نداشتن دانش و تجربه کافی از قوانین مرتبط با شرکت‌های دانش‌بنیان توسط بسیاری از کارشناسان بیمه و دارایی، شرکت‌های مذکور با مشکلات بیشماری روبه‌رو شده و مجبور هستند تعداد ساعات زیادی از وقت ارزشمندی را که باید صرف تحقیق و توسعه و تولید گردد صرف مطالبه‌گری و احقاق حقوق ضایع‌شده خود از مراجع مربوطه نمایند. اگر ارزش کارهای دانش‌بنیان دیده می‌شد، قطعاً تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان باکیفیت هم به‌شدت افزایش پیدا می‌کرد.
انتهای پیام/+
