بحران در کابینه وثوق الدوله
خبرگزاری تسنیم: فعالیت و حضور بیش از پیش عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار، در عرصه عمومی کشور نیز بر کسی پوشیده نیست. این وزیر که دوره وزارتش فقط به رضایت شاه بستگی دارد، موقعیت رسمی به مراتب مهم‌تری نسبت به اسلافش به دست آورده است.
خبرگزاری تسنیم - گروه سیاسی:
وثوق‌الدوله در نوامبر 1926 کابینه را ترک کرده بود: «شاید بتوان گفت بارزترین ویژگی اوضاع فعلی ضعف آشکار کابینه مستوفی است. کناره‌گیری بی سر و صدای آقای حسن وثوق از وزارت عدلیه و قرار گرفتنش بر کرسی نمایندگی مجلس شاید حرکتی برای تضعیف بیشتر کابینه بود. اگرچه در ابتدا مجلس تلاش داشت اعتبارنامه وثوق را رد کند، ولی این تلاش‌ها موقت بود. او هم اکنون بر کرسی نمایندگی مجلس تکیه زده و منتظر رخ دادن حوادث و سودجستن از آنهاست...
همانطور که پیش از این به اطلاع وزارت خارجه رساندم، عدم‌اعتماد شخص شاه [به وثوق] از بزرگترین مشکلات اوست، ولی شاید بتوان گفت با کاهش شدید محبوبیت شاه از اهمیت این مسئله کاسته شده است. رهبری بی‌خاصیت مستوفی‌الممالک باعث شده است که عموماً کابینه فعلی را فاقد شایستگی لازم برای حل مشکلات حادی بدانند که هم اینک گریبانگیر مملکت است. عده‌ای هم معتقدند که کابینه فقط تا چند هفته دیگر دوام خواهد آورد.
طی دو روز گذشته نوعی حس انتظار توأم با دلسردی بر محافل سیاسی پایتخت حکمفرما بوده
که دلیل اصلی‌اش احتمال قوی سقوط قریب‌الوقوع کابینه مستوفی
و احتمال دعوت از وثوق‌الدوله برای تشکیل کابینه جدید است
برای نمونه، گفته همسر وزیرمختار جدید بریتانیا را در اینجا نقل می‌کنم که دیروز به من گفت که آقای هاوارد، دبیر امور شرقی سفارت، به او توصیه کرده است که عجالتاً برگزاری ضیافت مرسوم و دعوت از کابینه را به تعویق بیندازد، زیرا پیشبینی می‌شود که کابینه به‌زودی تغییر کند. باید بگویم که در تدارک میهمانی‌های زمستانه هستم که تمام اعضای کابینه به آن دعوت خواهند شد. راستش را بخواهید، فکر نمی‌کنم چنین تغییری که اتفاقاً محافل سیاسی ایران نیز آن را پیشبینی می‌کنند زودتر از یک‌ماه و اندی دیگر اتفاق بیفتد.»
در بخش پایانی این گزارش می‌خوانیم: «از جمله فعالیت‌های ضد دولت که به آن اشاره می‌شود اقدامات شاهزاده فیروز میرزا (نصرت‌الدوله) است که می‌گویند دارد برای تشکیل کابینه‌ای تلاش می‌کند که خودش و عبدالحسین تیمورتاش، وزیر دربار، که ظرف چند روز آینده از مسکو بازمی‌گردد، اعضای آن هستند. گمان می‌رود که فیروز و تیمورتاش از اعضای این دولت پیشنهادی باشند، و تیمورتاش پُست ریاست کابینه را داشته باشد؛ و وثوق نیز دیر یا زود به کابینه بپیوندد... نمی‌توانم بگویم آنهایی که مسئول منافع آمریکا هستند می‌توانند با هیجان چشم به راه هر یک از اشخاصی که نامشان را در بالا بردم در مقام احتمالی ریاست کابینه باشند.»(1)
از راست: علی منصور، محمدعلی فروغی، مصطفی قلی بیات، علی‌اکبر داور و محمود جم
فیلیپ در گزارش «بسیار محرمانه» مورخ 11 ژانویه 1927 خود می‌نویسد:
احتراماً به اطلاع می‌رساند که طی دو روز گذشته نوعی حس انتظار توأم با دلسردی بر محافل سیاسی پایتخت حکمفرما بوده که دلیل اصلی‌اش احتمال قوی سقوط قریب‌الوقوع کابینه مستوفی و احتمال دعوت از وثوق‌الدوله برای تشکیل کابینه جدید است. ولی امروز، یازدهم ماه جاری، ظاهراً این ظنّ و گمان برطرف شده و باور به اینکه کابینه فعلی تا مدتی دیگر به کار خود ادامه خواهد داد قوت گرفته است...
در گفت‌وگو با آقای حسین علاء متوجه شدم که روند فعلی اوضاع، یعنی هم چشم‌انداز سیاسی کشور و هم تأثیرات احتمالی آن بر سرنوشت هیأت مستشاران مالی آمریکایی، او را دلسرد و نگران ساخته است. آقای علاء اخباری را که در محافل دیگر شنیده بودم تأیید کرد، خبرهایی مبنی بر اینکه برخی از رجال مملکت از جمله وثوق‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، شاهزاده فیروز و آقای فهیمی (فهیم‌الملک)، با جدیّت برای سرنگون کردن دولت فعلی و روی کار آوردن وثوق تلاش می‌کنند.
46 تن از نمایندگان به رئیس مجلس اطلاع دادند که خواهان استیضاح دولت هستند
چنین اقدامی وضعیت بحرانی عرصه سیاسی پایتخت را وخیم‌تر کرد
اتفاقاً گروه مذکور با ادامه فعالیت هیأت مستشاران مالی آمریکایی به شیوه فعلی مخالف هستند. شاهزاده فیروز، که احتمالاً باهوش‌ترین و زیرک‌ترین عضو گروه است، صراحتاً با اختیاراتی که به دکتر میلسپو تفویض شده مخالفت می‌کند... آقای علاء معتقد است که این گروه دارد تأثیر قابل توجهی بر شاه می‌گذارد... لازم می‌دانم مراتب یأس و ناامیدی‌ام- اگر نگویم سرخوردگی‌ام- را نسبت به بی‌ثباتی و ناپایداری فعلی چشم‌انداز سیاسی ایران به وزارت ابراز کنم.
شرایط به گونه‌ایست که با گذشت زمان روند حوادث گیج‌کننده‌تر می‌شود و پیشبینی رویدادهای آینده را غیرممکن می‌سازد. به گمان من، نه فقط سرنوشت هیأت مستشاران مالی آمریکایی و همه آن چیزی که این هیأت نماد آن است، بلکه سرنوشت خود ایران نیز شاید یک‌شبه و با هوی و هوس و یا امیال احمقانه یک نفر رقم بخورد. در حال حاضر، به نظر من باید همه امید خود را به درایت و نیات وطن‌پرستانه شخص شاه ببندیم. در عین حال، گمان می‌کنم دست بالا گرفتن شخصیت او و یا دستکم گرفتن توطئه‌های خارجی در تعیین سرنوشت ایران با توجه به چشم‌انداز فعالیت‌های احتمالی آتی آمریکا در این کشور، اشتباه بزرگی است.(2)
در 27 ژانویه 1927 می‌خوانیم: «احتراماً به اطلاع می‌رساند که... اوضاع سیاسی روز به روز در حال تغییر و تحول است به‌نحوی‌که هر‌گونه اظهارنظر قطعی در این باره را غیرممکن ساخته است. از زمان ارسال گزارش قبلی تا بیستم ماه جاری، ظاهراً کابینه مستوفی از سقوط قریب‌الوقوع نجات یافت و به حیاتش ادامه می‌دهد، هرچند معلوم نیست تا چه مدت دیگر.
اگرچه برخی گزارش‌ها از کناره‌گیری قریب‌الوقوع مستوفی‌الممالک، رئیس‌الوزرا، حکایت دارند
بسیاری بر این باورند که او با ایجاد تغییراتی در ترکیب کابینه بر سر کار باقی خواهد ماند
در تاریخ بیستم ماه جاری، حملاتی که در مجلس به کابینه می‌شد شکل جدی‌تری به خود گرفت و 46 تن از نمایندگان به رئیس مجلس اطلاع دادند که خواهان استیضاح دولت هستند... چنین اقدامی وضعیت بحرانی عرصه سیاسی پایتخت را وخیم‌تر کرد. یکی از وکلای برجسته مجلس تأکید داشت که انفعال دولت فعلی موجب نارضایتی عموم مجلسیان شده است. او گفت با اینکه از حامیان وثوق نیست، با حمله به دولت موافق است، و گمان می‌کند که لااقل شصت تن از وکلای دیگر مجلس نیز با او هم عقیده‌اند...
همگان با علاقه فراوان منتظر دیدن اقدام احتمالی دولت هستند، که رئیس مجلس از آن خواسته است تا در مجلس حاضر شود و به سوالات نمایندگان پاسخ گوید. با گذشت شش روز دولت هنوز هیچ حرکتی نکرده است، ولی یکی از وزرا اطلاع داد که کابینه حتماً در چند روز آینده به مجلس خواهد رفت. اگرچه برخی گزارش‌ها از کناره‌گیری قریب‌الوقوع مستوفی‌الممالک، رئیس‌الوزرا، حکایت دارند، بسیاری بر این باورند که او با ایجاد تغییراتی در ترکیب کابینه بر سر کار باقی خواهد ماند. به نظر می‌رسد که بیشتر مجلسیان خواهان تغییر عمده‌ای هستند...
از جالب‌ترین تحولات سیاسی اخیر کنار رفتن وثوق‌الدوله در حکم محتمل‌ترین گزینه جانشینی مستوفی‌الممالک است. ولی دو هفته پیش یکی از رجال برجسته ایرانی می‌گفت که به اعتقاد او اکثر نمایندگان مجلس از ریاست وثوق بر کابینه حمایت خواهند کرد. یک هفته بعد معلوم شد که وثوق را سرجایش نشانده‌اند...
در 9 فوریه 1927، فیلیپ با ارسال تلگرام اعضای کابینه جدید را معرفی کرد:
«عطف به تلگرام شماره 5 مورخ 1 فوریه
وزارت مالیه، فیروز؛ وزارت معارف، تدین؛ وزارت عدلیه، داور
وزارت داخله، فاطمی؛ وزارت پست و تلگراف بدون وزیر
سایر وزرا تغییر نکرده‌اند.»
چند روز پیش در گفت‌وگو با آقای محمدعلی فروغی نظرش را در مورد علت تغییر نظر مجلسیان درباره نامزدی وثوق برای ریاست کابینه جویا شدم. او گفت که مخالفت مدام شاه با نامزدی وثوق علت این امر بوده است. آقای فروغی گفت تا آنجا که می‌داند شاه هیچ‌وقت با ریاست وثوق بر کابینه موافق نبوده است. بنابراین، می‌توان فرض کرد که همین مسئله دلیل واقعی خاتمه شایعاتی است که در حمایت از وثوق در ارتباط با تغییرات احتمالی کابینه بر سر زبان‌ها بود.»(3)
تغییرات کابینه و «مثلث قدرت»
در تاریخ اول فوریه 1927، فیلیپ با ارسال تلگرامی اطلاع داد: «در پی استیضاح دولت، استعفای کابینه در بیست و نهم ژانویه پذیرفته شد.»(4) در 9 فوریه 1927، فیلیپ با ارسال تلگرام اعضای کابینه جدید را معرفی کرد: «عطف به تلگرام شماره 5 مورخ 1 فوریه. وزارت مالیه، فیروز؛ وزارت معارف، تدین؛ وزارت عدلیه، داور؛ وزارت داخله، فاطمی؛ وزارت پست و تلگراف بدون وزیر؛ سایر وزرا تغییر نکرده‌اند.»(5)
سید محمد تدین، وزیر معارف، دقیقاً به چیزی دست یافته که همه می‌دانند آرزویش را داشت
دو تن از پسرانش در مدرسه آمریکایی تهران درس می‌خوانند
مخالفت آشکار تدین با جاه‌طلبی‌های سیاسی روحانیون در ایران
احتمالاً تأثیر مثبتی بر انتصاب او در پُست وزارت معارف داشته است
جزئیات ماجرا را در گزارش‌های مورخ 11، 12 و 25 فوریه 1927 می‌خوانیم: «احتراماً به اطلاع می‌رساند که تاریخ 30 ژانویه گذشته برای حضور کابینه مستوفی در مجلس و پاسخ به استیضاح نمایندگان تعیین شده بود... صبح روز سی‌ام ژانویه معلوم شد که دولت در مجلس حاضر نخواهد شد؛ و اینکه رئیس‌الوزرا پاسخ کتبی‌اش به استیضاح فوق را در اختیار رئیس مجلس قرار داده؛ و استعفایش را تسلیم شاه کرده است، که شب پیش از تاریخ حضور کابینه در مجلس پذیرفته شده است...
به‌دنبال استعفای کابینه مستوفی فترتی هشت روزه بر ایران حاکم شد، و در این چند روز شایعات فراوانی بر سر زبان‌ها افتاد، هرچند معلوم شد که شاه بر ریاست مجدد مستوفی بر کابینه اصرار داشته است. شاه به همین منظور مشغول جمع‌آوری آراء مجلسیان شد و توانست در خفا رأی اکثریت قابل توجه نمایندگان را به نفع مستوفی جلب کنند. پیش از این گزارش شده بود که اکثر وکلای مجلس متمایل به وثوق‌الدوله هستند...
افراد دیگری که نامشان به‌عنوان نامزدهای احتمالی ریاست کابینه مطرح شده بود عبارت بودند از ژنرال مرتضی‌خان [یزدان‌پناه] و آقای محمدعلی فروغی. با این حال، از آنجا که آقای فروغی از حمایت کافی مجلس برخوردار نیست انتصابش معقول به نظر نمی‌رسد. در ارتباط با ژنرال مرتضی‌خان هم که احتمال تصدی‌اش بر وزارت جنگ مطرح شده است باید بگویم که از نظر من او برای رسیدن به مقامات بالاتر کاملاً نیازمند اعتماد شخصی شاه است.»(6)
تیمورتاش، فروغی و علی قلی انصاری (مشاور‌الممالک) به ترتیب وزیر دربار، جنگ و خارجه شده‌اند
عموم مردم کنجکاوی زیادی نسبت به کابینه نشان داده‌اند
ولی گمان می‌کنم که اتفاق‌نظرشان بیشتر بر این باشد
که کابینه جدید کار چندانی از پیش نخواهد برد
در گزارش 12 فوریه می‌خوانیم: «در ادامه گزارش شماره 266 مورخ یازدهم ماه جاری، و در تأیید تلگرام شماره 8 مورخ 9 فوریه ساعت 12 ظهر، احتراماً به اطلاع می‌رساند که در تاریخ 9 فوریه کابینه جدید بار دیگر به ریاست مستوفی‌الممالک تشکیل شد. چنانکه وزارت خارجه مستحضر است، در کابینه جدید فقط وزرای چهار وزارت‌خانه مالیه، معارف، عدلیه و داخله تغییر کرده‌اند...
تیمورتاش، فروغی و علی‌قلی انصاری (مشاور‌الممالک) به ترتیب وزیر دربار، جنگ و خارجه شده‌اند... عموم مردم کنجکاوی زیادی نسبت به کابینه نشان داده‌اند، ولی گمان می‌کنم که اتفاق‌نظرشان بیشتر بر این باشد که کابینه جدید کار چندانی از پیش نخواهد برد... در میان اعضای جدید کابینه... شاهزاده فیروز که در پُست وزارت مالیه نشسته است یک معمای پر رمز و راز است...
سید محمد تدین، وزیر معارف، دقیقاً به چیزی دست یافته که همه می‌دانند آرزویش را داشت؛ دو تن از پسرانش در مدرسه آمریکایی تهران درس می‌خوانند. مخالفت آشکار تدین با جاه‌طلبی‌های سیاسی روحانیون در ایران احتمالاً تأثیر مثبتی بر انتصاب او در پُست وزارت معارف داشته است... داور هم کار خود را در وزارت عدلیه با اخراج تمام مقامات مسئول در این سازمان آغاز کرده است. یعنی از معاون وزیر به پایین.
گمان می‌رود که داور درصدد اصلاح سازمانی باشد که بی‌کفایتی و فساد آن به حد رسوایی رسیده است. هنوز معلوم نیست که تحت‌رهبری میرزا سید مهدی‌‌خان فاطمی روند احتمالی امور در وزارت داخله چگونه خواهد بود. او چندی بیش نیست که به‌رغم سابقه‌ای نه چندان درخشان و رضایت‌بخش بر مسندی انحصاری تکیه زده است که قبلاً فقط مخصوص سیاستمداران عالی‌رتبه‌تر بود... در پایان لازم به ذکر می‌دانم که امروز، دوازدهم ماه جاری، حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک) به ریاست مجلس انتخاب شد. این اقدامی است که هیچ‌یک از خیرخواهان واقعی نظام پارلمانی در ایران نمی‌تواند از آن راضی و خشنود نباشد.»(7)
تیمورتاش و داور، با کمک‌های بی‌دریغ تدین، مهره‌های اصلی جنگ با روحانیت بودند
از قضا، هر سه نفر به سرنوشت هولناکی دچار شدند
در زندان به تیمورتاش و فیروز «حبّ‌سفید» خوراندند
و داور با خوردن مقدار زیادی تریاک به زندگی‌اش خاتمه داد
در 25 فوریه 1927، فیلیپ در مورد دو تن از اعضای این مثلث قدرت گزارش می‌دهد: «آقای علی‌اکبر داور، که وزارت‌خانه بدنام عدلیه را از پرسنلش پاکسازی کرده است، از طرف مجلس اختیار تام یافته تا وزارت‌خانه مزبور را مدرن‌سازی و ترمیم کند. امید می‌رود که تلاش‌های آقای داور به بهترین وجه به ثمر برسد، هرچند کار ساده‌ای نخواهد بود.
علاوه بر این، فعالیت و حضور بیش از پیش عبدالحسین تیمورتاش، وزیر دربار، در عرصه عمومی کشور نیز بر کسی پوشیده نیست. این وزیر که دوره وزارتش فقط به رضایت شاه بستگی دارد، موقعیت رسمی به مراتب مهم‌تری نسبت به اسلافش به دست آورده است. در همین ارتباط، او مدعی مقامی است که در موقعیت‌های رسمی فقط یک پله از رییس‌الوزرا پایین‌تر است، و معمولاً هم آن را به دست آورده و با این کار سابقه‌ای از خود بجا گذاشته است...
در حال حاضر، نمایندگان دولت‌های خارجی در تهران، از جمله بریتانیا، در پی جلب‌نظر آقای تیمورتاش هستند، و عموماً او را سخنگو و فرد مورداعتماد شاه در امور بین‌المللی می‌شناسند.»(8) فیروز، ضلع سوم مثلث، باعث و بانی اخراج میلسپو و تعطیلی کار مستشاران مالی آمریکایی بود. تیمورتاش و داور، با کمک‌های بی‌دریغ تدین، مهره‌های اصلی جنگ با روحانیت بودند. از قضا، هر سه نفر به سرنوشت هولناکی دچار شدند. در زندان به تیمورتاش و فیروز «حبّ‌سفید» خوراندند، و داور با خوردن مقدار زیادی تریاک به زندگی‌اش خاتمه داد.
پاورقی‌ها:
1. گزارش فیلیپ، شماره 222، 891.00/1397، مورخ 2 دسامبر 1926.
2. گزارش فیلیپ، شماره 242، 891.00/1404، مورخ 11 ژانویه 1927.
3. گزارش فیلیپ، شماره 254، 891.00/1409، مورخ 27 ژانویه 1927.
4. تلگرام فیلیپ، شماره 5، 891.002/168، مورخ 1 فوریه 1927.
5. تلگرام فیلیپ، شماره 8، 891.002/169، مورخ 9 فوریه 1927.
6. گزارش فیلیپ، شماره 266، 891.00/1410، مورخ 11 فوریه 1927.
7. گزارش فیلیپ، شماره 268، 891.002/171، مورخ 12 فوریه 1927.
8. گزارش فیلیپ، شماره 276، 891.002/172، مورخ 25 فوریه 1927.
انتهای پیام/
