فرش سیستان ریشه در تار و پود سنتی کهن و اصیل ایرانی
خبرگزاری تسنیم: فرش سیستان از قدمتی طولانی و منحصر به فردی برخوردار بوده و یکی از اصیل‌ترین قالی‌های سنتی کشورمان است که در گذر زمان فراز و نشیب‌های زیادی را گاه در اوج و گاه تا مرحله زوال و فراموشی پیش رفته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، قالی بافی یکی از صنایع مهم سیستان به شمار می‌رود و در اقتصاد جامعه اهمیت بسزایی دارد و بیشتر توسط عشایر منطقه بافته می‌شود، قالیچه سه متری و یک در دو متری، کناره قالی، خورجین و پشتی در ابعاد مختلف از جمله این هنر دستی منطقه است.
شروع قالیبافی در سیستان به 2 هزارسال پیش بر می‌گردد که اقوام سکایی با مهاجرت از سیبری در دشت زرخیز سیستان ساکن شده و به کشاورزی پرداختند و بافندگی خود را همچنان حفظ کردند.
قوم سکایی در قرن پنجم (ق.م.) قالی و گلیم می‌بافتند و نمد تولید می‌کردند به طوری که از گورهای آنان در شمال آلتایی واقع در سیبری، قالی، گلیم و نمد به دست آمده است.
در نوشته‌های اوایل دوره اسلامی، سیستان دارای بهترین بافته‌های ابریشمی و پشمی بوده است و شهرت بافته‌های سیستان در آغاز دوره اسلام نشان از سابقه طولانی و درخشان قالیبافی در منطقه دارد.
کشف "قالی پازیریک" در سیبری نشان می‌دهد که این قالی توسط اقوام سکایی بافته شده است و به جرأت می‌توان گفت سکاها نخستین کسانی بودند که بافته‌هایی بسیار زیبا از خود به جای گذاشته‌اند.
سکاها با مهاجرت به سیستان هنر قالیبافی را نیز به این دیار منتقل کردند و زیبایی‌هایی از آن به ارث گذاشتند که نسل‌های بعدی آنان تا به امروز به خوبی از آن نگهداری کرده و از نسلی به نسل دیگر تحویل دادند.
سیستانی‌ها برای بافت قالی از رنگ طبیعی که خود به تهیه آن مبادرت می‌ورزند استفاده می‌کنند و تار و پود مورد نیاز آن را نیز از پشم گوسفندان خود تهیه می‌کنند.
طرح‌های قالی سیستان بدون داشتن طراح و نقاش، به صورت ذهنی از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده‌اند و قالی بافان سیستانی به واسطه زندگی غیر ساکن از دارهای افقی استفاده می‌کردند اما در حال حاضر دارهای آنان به عمودی تغییر یافته است.
با آمدن سکاها به سیستان تحول بزرگی در این منطقه صورت گرفت؛ کمترین چیزی که امروز می‌توانیم بگوییم آن است که یافته‌های منطقه سیستان تحت تأثیر هنر سکاها قرار گرفت، زیرا این قوم در قرن پنجم پیش از میلاد، قالی گلیم می‌بافتند و نمد تولید می‌کردند.
آثار باستان‌شناسی بیانگر رونق سیستان در دوره‌های اشکانی و ساسانی است، در این دوره، سیستان یکی از بزرگترین ارقام مالیات را می‌پرداخته، و از آبادترین و پر تولید‌ترین قسمت‌های ایران بوده است.
بافندگی قدیم سیستان مرهون کوشش و روحیه شاد و پرتوان زنان سیستانی بوده است.
قالی کهن سیستان همان قالی « پازیریک» سکایی است
یکی از بافندگان قالی دستباف سیستان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار کرد: قالی پازیریک سیستان یکی از قدیمی‌ترین و منحصر به فردترین قالی سیستان است که به دلیل متوسط بودن جنس آن، نظرها را چندان جلب نکرده و درنتیجه بسیاری از انواع آن معرفی نشده و یا شایسته معرفی تشخیص داده نشده است که این مایه تاسف ماست.
مریم عباسی افزود: تجربه نشان می‌دهد که در هر جا کشاوزی رونق گرفته، قالی بافی ضعیف شده و یا به زوال رفته است.
وی بیان کرد: با توجه به این که سیستان در طول تاریخ، کشاورزی پررونقی داشته است، شهرت بافته‌های سیستان در جهان قدیم تعجب‌انگیز است.
نرگس هاشمزهی یکی دیگر از بافندگان فرش دستباف در شهرستان زابل گفت: بافته‌های سیستانی بسیار متنوعند از قالی تا قالیچه کوچک، جوال، خورجین، کیسه در اندازه‌های مختلف چه به‌صورت قالی، گلیم و سوزن‌دوزی فراوان بافته می‌شده که امروزه هم به دلیل تغییر نوع زندگی و هم زوال این صنعت، بافت بسیاری از آنان فراموش شده است.
وی بیان کرد: نمونه اندکی از قالی کهن سیستانی که باقی مانده با گره ترکی بافته می‌شود، حال آنکه سیستان هیچ‌گاه محل اقامت ترکان نبوده و اهالی سیستان هیچ‌گاه تحت تأثیر فرهنگ ترکان قرار نگرفته‌اند.
زهرا صالح‌زهی یکی از طراحان قالی دستباف هم گفت: اصولا قالی تارو پود دار ابتکار ایرانیان است.
وی افزود: علاقه سیستانیان به گلیمک پهن است، سیستانیان فراوان گلیم می‌بافته‌اند.
صالح‌زهی گفت: گلیمک پهن سبب نگهداری و استحکام بیشتر قالی می‌شد و این نشانه‌ای از تجربه طولانی سیستانیان در تولید قالی دارد.
نرگس حسین‌زهی یکی دیگر از بافندگان فرش دستباف افزود: آنچه فرش سیستان را دور از دسترس نگه داشته، تغییرات مهم زیست بومی و تاریخی است که منجر به ویرانی این گوشه از میهن ما شده است.
وی تار، پود (پشم، نخ)، پرز (پشم محلی، پشم کارخانه)، رنگ، نوع پشم (محلی بسار خوب، متوسط، بد) اندازه (حداکثر 400*135)، نوع گره (فارسی)، تعداد گره (حداقل 200 در دسی متر مربع) و لوار (موی بز) را از جمله مشخصه‌های عمده قالی کنونی سیستانی عنوان کرد.
مریم میرزایی یکی ازنقشه‌کشان قالی دستباف بیان کرد: امروز تقریبا در 500 روستا از 800 روستای سیستان، فرش بافته می‌شود اما این هنر اصیل به شدت در حال نابودی و فروپاشی است به طوری که در بسیاری از این روستا‌ها هر روز، ممکن است تولید آن متوقف شود.
میرزایی بیان کرد: مهم‌ترین و شاید تنها عامل این رکود تأسف‌بار، تحول شرایط محیطی، اقتصادی و نیز بی‌مهری صاحبان قدرت و برنامه‌ریزان مربوطه باشد.
سمیه اسدالهی یکی دیگر از بافندگان فرش سیستان اظهار کرد: ویرانی سیستان از دوره مغول آغاز می‌شود، سیستان در این دوره مثل همه نقاط ایران آسیب دید، اما مهم این است که پس از مغول، تیموریان و آن‌گاه حکام محلی بیگانه، به ویژه ترکان در صدد برانداختن خاندان‌های اصیل سیستان مثل خاندان کیانی برآمدند و بر عظمت و وسعت خرابی سیستان افزودند.
وی افزود: هر چند رویداد‌های مشخصی در تاریخ سیستان به ویرانی آن کمک شایانی کرده است، نظیر حمله مغول و خرابی‌های سیستان، اما زوال چرخه تولید در سیستان کند و همراه با تغییرات جغرافیایی محلی بوده است.
اسدالهی بیان کرد: این حوادث چنان بوده که متأسفانه از تولیدات قدیم سیستان جز چند نمونه در مجموعه‌ها چیزی در دست نداریم، خوشبختانه همین مقدار اندک، راه ما را به سوی سنت کهن بافندگی سیستان می‌گشاید.
مهدیه میری یکی از طراحان فرش دستباف با اشاره به رنگ‌های فرش سیستان بیان کرد: قالی ایرانی با زمینه آبی، سرمه‌ای و فیروزه‌ای یادگار سنت سکایی است.
میری گفت: رنگ زرد شاد و درخشان یکی از مهم‌ترین رنگ‌های قالی سیستان قدیم است.
این طراح فرش دستباف سیستان خاطرنشان کرد: رنگ زرد یادآور شکوه گندم‌زاران وسیع و پربار سیستان است.
فاطمه جهانگیری یکی دیگر از طراحان قالی دستباف سیستان اظهار کرد: قالی اصیل و کهن سیستان دارای نقش مشخصی نیست که البته این امر در قالی ایرانی ظاهرا بعید و شگفت‌انگیز است.
وی افزود: قالی ایرانی اگرچه نقشه‌های معینی دارد اما بسیار متنوع است.
جهانگیری اضافه کرد: بسیاری‌از نقش مایه‌های قالی ایرانی که در حاشیه دیده نمی‌شود، مثل لچک، ترنج، دستان، و ... قالی کهن سیستانی برخلاف این است، چیزی که در آن نیست همین نقش‌های درشت مثل لچک و ترنج است.
وی گفت: سیستان یکی از متنوع‌ترین قالی‌های ایرانی را دارا است.
سیستان بهشت باستان شناسی است
مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان اظهار کرد: از آن جا که در جامعه جهانی حاضر، شکوفایی و پیشرفت جدا از توسعه ملی و منطقه‌ای امکان پذیر نیست و میراث فرهنگی، دانشگاه‌ها همواره به عنوان محور توسعه همه جانبه شناخته شده، به همین دلیل آموزش بافندگی قالی دستباف و گسترش شاخص‌ها و مبانی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی یکی از مأموریت‌های مهم این سازمان به شمار می‌آید.
ملک سنجرانی افزود: بسیاری از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران، تأثیر فرهنگ کهن سیستان و حوزه هیرمند را بر ایران، جهان اسلام و حتی فرهنگ بشری ژرف دانسته‌اند.
وی بیان کرد: وجود آثار مکتوب به جا مانده از دانشمندان، فیلسوفان، سخنوران و شاعران شهیر، به ویژه پس از اسلام در این زاد و بود، گواهی روشن بر این ادعاست.
مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان اضافه کرد: پژوهشگران، مردم سیستان را تیره‌ای از آریاها، که مردمی نیرومند و دلاور بودند می‌دانند، که از ابتدا در همین خاک مقدس زیسته و در همین سرزمین نیاکان نخستین خود، تکامل یافته‌اند.
سنجرانی گفت: سرزمینی که روزی از مهم‌ترین مراکز تولید ابریشم بوده، اکنون از بی‌درخت‌ترین مناطق ایران است و از درختان توت آن تقریبا چیزی باقی نمانده است.
وی تصریح کرد: از ویژ‌گی‌های مهم قالی سیستان، تعداد فراوان نقشه‌ها و نقش‌هایی است که در قالی گلیم و سوزن دوزی به کار رفته است و این نشانه‌ای است از یک دوره طولانی غنای مادی و فرهنگی و برخورد با اقوام دیگر، که در میان قالیبافان ایرانی، این تنوع و زیبایی تنها در میان قشقایی‌ها دیده می‌شود که آشکارا از قفقاز و آذربایجان، کردها و مردم خوش ذوق فارس تأثیر پذیرفته و مانند سیستان یکی از متنوع‌ترین قالی‌های ایران را دارا هستند.
مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان بیان کرد: نقشه‌ها و نقش مایه‌های قالی سیستان بسیار زیاد است، اما متأسفانه نام تعداد زیادی از آن‌ها از خاطر زدوده شده است.
سنجرانی اضافه کرد: تحقیقات نشان می‌دهد که سیستانیان در حدود 20 نوع گلدان بر روی قالی‌های خود به کاربرده اما همه آن‌ها را با سه نام گلدان، گل‌قندان و گل نوروزی می‌شناسیم.
وی گفت: انواع گوناگونی از طلسم، تعویذ، بازوبند و دعادان بر روی قالی سیستان دیده می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: یک دسته بزرگ از نقشه‌ها و نقش مایه‌های قالی سیستان با الگوهای مختلف لوزی و چند ضلعی« مهر» نام دارند و مقصود از آن مهر نام یا نشان است که سابقه‌ای دیرینه در ایران دارد و شکل این نقش مایه‌ها، سازگاری آن را با نقش نگین‌های کهن حکاکی شده نشان می‌دهد و به همین دلیل بیشتر مهرهای قالی، لوزی، چهارگوش، شش بر هشت و داخل آن شکل‌هایی شبیه نقش مهر است.
سنجرانی بیان کرد: هرچه مطالعات و دقت در قالی سیستان و ترکمنی بیشتر می‌شود، توجه به این نکته افزون‌تر می‌شود که نخست، سیستان خود دارای قالیبافی مستقل، کارآمد و زیبا بوده که نه تنها بافت سیستانی را در سایه بافت بلوچی نمی‌توان نگریست بلکه چه بسا ممکن است برخی از نقش‌های بلوچی و ترکمنی دارای اصالت سیستانی باشند.
وی با اشاره به نکات قابل توجه و تعجب برانگیز فرش سیستان گفت: پدیده قابل توجه در قالی کهن سیستان، تارهای (چله) عاجی است و آن نشانگر این است که یک قوم توانسته است برای تار فرش خود از یک رنگ مشخص که در عین حال زیباترین و فراوان‌ترین انواع پشم بومی است، استفاده کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: این کار علاوه بر اینکه به قالی سیستان مشخصه‌ای زیبا می‌بخشد، سبب صرفه‌جویی نیز می‌شد، زیرا مانع از رنگ کردن پشم می‌شد.
سنجرانی اضافه کرد: دومین نکته، تمایل یکنواخت گره‌های قالی سیستان به چپ است؛ این ویژگی سبب شده است که وقتی گره اصیل سیستانی جای خود را به گره بلوچی(فارسی) داده است، تمایل به چپ همچنان حفظ شود.
وی گفت: برای حفظ و زنده نگه‌داشتن این میراث فرهنگی با ارزش و کهن لازم است با معرفی هر چه بهتر و بیشتر ابعاد فنی و تخصصی و جایگاه ارزشی فرش سیستان از طریق انجام تحقیقات و پژوهش‌های لازم، برپایی نمایشگاه‌های متعدد فرش سیستانی در داخل و خارج از کشور و غیره زمینه را برای تداوم بافت و انجام سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی برای بافت سیستان در منطقه و شناساندن جایگاه تاریخی این فرش در منطقه و استان، ترغیب و تشویق مردم منطقه به ویژه زنان به منظور بافت این اثر هنری گرانبها، ایجاد واحد‌های صنفی تولید فرش، ایجاد واحد تحقیقات فرش سیستان و غیره اقدام کرد تا زوال و کمرنگی روز به روز کاسته شود و قوت آغازین خود را باز یابد.
شناسایی 4 هزار و 465 بافنده در سیستان و بلوچستان
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت سیستان و بلوچستان نیز اظهار کرد: در زمینه ایجاد انگیزه برای متقاضیان بافنده فرش دستباف به صورت رایگان دارقالی در منازل آن‌ها نصب خواهد شد.
نادر میرشکار گفت: تمامی امکانات از قبیل نخ، دار قالی و ... در اختیار بافندگان فرش قرار خواهد گرفت.
وی گفت: امسال دوره‌های آموزشی بسیاری برای بافندگان و دانشجویان به صورت رایگان در سطح سیستان و بلوچستان برگزار شده است.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت سیستان و بلوچستان از شناسایی 4 هزار و 465 بافنده در سطح سیستان و بلوچستان خبر داد.
شهر سوخته و فرهنگ هوشمند و خلاق آن، با بیش از پنج هزار سال دیرینگی، به عنوان بزرگترین استقرار شهرنشینی در نیمه خاور فلات ایران، نمونه‌ای منحصر به فرد و بیانگر واقعی دانش، صنعت و فرهنگ گذشته دور سیستان است.
بدون شک آثار به دست آمده از شهرسوخته بهترین دلیل بر قدمت بافت فرش در سیستان است، به طوری که شهرت بافته‌های آن در آغاز دوره اسلامی، نشان از قدمت و رونق آن دارد.
گزارش از سعیده مرادقلی
انتهای پیام/
